Επ Καθηγητής Π Θανασάς Φ 112, Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία

Επ. Καθηγητής Π. Θανασάς

Φ 112, Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία

Πέμπτη 7-10 μ.μ., αίθ. 7 ΠΚ

έναρξη ΠΕ 19 Φεβρουαρίου ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Η νεότερη φιλοσοφία έχει την αφετηρία της στην περίφημη πρόταση του Descartes cogito ergo sum και στη συνακόλουθη θεμελίωση της αλήθειας στο σκεπτόμενο υποκείμενο. Με γνώμονα το ερώτημα για τη στάση τους έναντι της αρχής της υποκειμενικότητας, θα ασχοληθούμε με εννέα φιλοσόφους που με το έργο τους αποτέλεσαν τους σημαντικότερους σταθμούς στην ιστορία της νεότερης φιλοσοφίας: Ντεκάρτ – Σπινόζα – Λάιμπνιτς – Λοκ – Χιουμ – Καντ – Χέγκελ – Μαρξ – Νίτσε. Καθώς η ενασχόληση με τη φιλοσοφία δεν είναι παρά ενασχόληση με τα φιλοσοφικά κείμενα, η προσπάθειά μας θα στηριχθεί σε επιλεγμένα αποσπάσματα από το έργο αυτών των φιλοσόφων. H δέσμη φιλοσοφικών κειμένων στην οποία βασίζεται το μάθημα διατίθεται από το International. Η αξιολόγηση της επίδοσης στην τελική εξέταση θα ελέγχει την ικανότητα ερμηνευτικής προσέγγισης των κειμένων που θα μας απασχολήσουν (χωρίς να προϋποθέτει κανενός είδους αποστήθιση). Η παρακολούθηση του μαθήματος κρίνεται απαραίτητη. Το μάθημα είναι «ανοικτό» σε φοιτητές όλων των Σχολών και Τμημάτων. Οι φοιτητές μπορούν να επιλέξουν ένα από τα εξής εγχειρίδια (θα διανεμηθούν σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση): 1. Μπενιέ, Ζ.-Μ. [Besnier, J.-M.]: Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας (μτφ. Κ. Παπαγιώργης). Αθήνα: Καστανιώτης 22001. 2. Kenny, A. [Κέννυ] (επιμ.): Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας (μτφ. Δ. Ρισσάκη). Αθήνα: Νεφέλη 2005. Ώρες συνεργασίας (Νέα Πτέρυγα, γραφείο 5α, τηλ. 2310.997551): Æ ΔΕ και ΠΕ 6-7 μ.μ. και κατόπιν συνεννοήσεως ([email protected]) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΕ 2009 Θέμα Εισαγωγή Ι Εισαγωγή ΙΙ Ντεκάρτ Σπινόζα Λάιμπνιτς Λοκ Καντ Χέγκελ " Μαρξ Νίτσε

Ημερομ. 19.2. 5.3. 12.3. 19.3. 26.3. 2.4. 30.4. 7.5. 14.5. 21.5. 28.5. 4.6.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ – –

1



ΥΛΙΚΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ (“σημειώσεις”) Σκοπός των “σημειώσεων” που ακολουθούν είναι η υποβοήθηση των φοιτητών κατά την παρακολούθηση των παραδόσεων, και όχι η υποκατάσταση αυτής της παρακολούθησης. Οι σημειώσεις περιορίζονται στους φιλοσόφους που αποτελούν αντικείμενο του μαθήματος.

ΝΕΟΙ ΧΡΟΝΟΙ: Ανθρωπισμός της Αναγέννησης (15-16ος αι.) Επιστήμη (17ος αι.) Διαφωτισμός (18ος αι.) α. Αποδυνάμωση εκκλησίας, θεολογικής σκέψης και Σχολαστικισμού. β. Αυξανόμενη σημασία της επιστήμης· η επίδρασή της στη ΝΦ. Κοπέρνικος (1473-1543) Κέπλερ (1571-1630) Γαλιλαίος (1564-1642) Νεύτων (1642-1727) Naturalis philosophiae principia mathematica Francis Bacon (1561-1626) Hobbes (1588-1679) Descartes (1596-1650)

Novum Organum

Μεθοδολογική αναζήτηση, θεμελίωση της γνώσης, αναζήτηση βεβαιότητας· γνωσιοθεωρία Æ σύστημα. Υπο-κείμενο → subjectum (ego) / Οντολογία → Γνωσιοθεωρία Μεταφυσική θεμελίωση της ελευθερίας στο Εγώ. Πρώτη αλήθεια: cogito ergo sum. Αναζήτηση βεβαιότητας στη γνώση. «Αυτονομία» (Καντ), «βούληση για δύναμη» (Νίτσε). Μαθηματικά Æ Ορθολογισμός Φυσικές επιστήμες Æ Εμπειρισμός «Ορθολογισμός» [ – «Εμπειρισμός»]: 1. Ο Ορθός Λόγος υπερέχει των αισθήσεων και οδηγεί σε ανώτερη γνώση (Λόγος ως φως: lumen naturale). 2. Σύμπαν ως δομημένο Όλον, προσπελάσιμο στην ανθρώπινη διάνοια. 3. Αντικατάσταση «ποιοτικών» προσεγγίσεων από ποσοτικοποίηση και μαθηματική γλώσσα. Æ Ενότητα και εσωτερική διασύνδεση ολόκληρης της γνώσης, συστηματική ενοποίηση. 4. Αιτιοκρατία (Ντετερμινισμός), απόρριψη τυχαιότητας, αναζήτηση αναγκαίων συνδέσεων (αιτιακές σχέσεις). 2



Ντεκάρτ (Καρτέσιος) 1628 1637 1641 1644 1649

René Descartes (1596-1650)

Regulae ad directionem ingenii – Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύματος [εκδόθηκε το 1701] Discours de la Méthode – Λόγος περί της μεθόδου [Πρόλογος στις πραγματείες: Διοπτρική – Μετέωρα – Γεωμετρία] Meditationes de prima philosophia / Les méditations métaphysiques – Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας Principia philosophiae – Αρχές της φιλοσοφίας Les passions de l’âme – Τα πάθη της ψυχής

– Αναζήτηση βεβαιότητας Αντίδραση στο σκεπτικισμό· πρότυπο επιστημών, με στόχο ενοποίηση της γνώσης. Ανάλυση, μαθηματική μέθοδος. Ιδέα της καθολικής επιστήμης. – Μέθοδος: σύνολο «κανόνων για την καθοδήγηση του πνεύματος»· κάθε επιμέρους γνώση είναι εφαρμογή της. Φιλοσοφία = επιστήμη-μέθοδος: προσφέρει στις άλλες επιστήμες την καθολική μέθοδο και τις αρχές τους. – Μεθοδική αμφιβολία: πάντοτε με στόχο την εύρεση ενός αναμφίβολου! Υπέρβαση προκαταλήψεων, βεβαιότητα και διαύγεια/ενάργεια, σαφήνεια και διακριτότητα. Αναζήτηση μίας αρχής υπέρτατης βεβαιότητας → Σύστημα. Από την αμφιβολία εξαιρείται Ηθική, Θρησκεία, και η ίδια η Μέθοδος. Πρώτη Φιλοσοφία / Μεταφυσική (Στοχασμοί – ΛπΜ ) 1) Αμφιβάλλω. αμφιβολία ριζική, υπερβολική, καθολική (de omnibus dubitandum, genius malignus) 2) Σκέπτομαι άρα υπάρχω. ‘ego sum, ego existo’, ‘ego cogito, ergo sum’ ego cogito me cogitare 3) Ο Θεός υπάρχει. έννοια τέλειου όντος: αιτία της μόνο ο Θεός → ύπαρξη Θεού θεία εγγύηση ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου· – “δυισμός”: res cogitans – res extensa – Σχέση ψυχής-σώματος

3



Σπινόζα

Benedictus Baruch Spinoza (1632-1677)

1663 1670 1677

Renati des Cartes Principiorum Philosophiae pars I et II, more geometrico demonstratae [σύγγραμμα για τη φιλοσοφία του Descartes] Tractatus theologico-politicus – Θεολογικο-πολιτική πραγματεία Opera posthuma [έργα που εκδόθηκαν μετά θάνατον]: Ethica, ordine geometrico demonstrata – Ηθική, αποδεδειγμένη με γεωμετρική τάξη Tractatus politicus – Πολιτική πραγματεία Tractatus de intellectus emendatione... – Πραγματεία για τη διόρθωση του νου Epistolae – Επιστολές

– ΗΘΙΚΗ i. Περί Θεού. ii. Περί της φύσεως και προελεύσεως της Σκέψης (Πνεύματος). iii. Περί της προελεύσεως και φύσεως των Παθών [Ψυχολογία].. iv. Περί την ανθρώπινης δουλείας, ή περί των δυνάμεων των Παθών [Εφαρμοσμ. Ηθική]. v. Περί της δύναμης της Νόησης, ή περί της ανθρώπινης Ελευθερίας. – “Ηθική”: “αποδεδειγμένη με γεωμετρική τάξη”· σύστημα, κατά το πρότυπο της (ευκλείδειας) γεωμετρίας: ορισμός – αξίωμα – θεώρημα – εξήγηση – απόδειξη – πόρισμα – σχόλιο Η μαθηματική-γεωμετρική τάξη δεν διέπει μόνο το σύστημα, αλλά και τον κόσμο, την πραγματικότητα· ισομορφία. – απόρριψη της διάκρισης ‘res cogitans – res extensa’· μία και μόνη Υπόσταση (= Φύση = Θεός)· “deus sive natura”· πανθεϊσμός, μονισμός. Θεός: απειρία κατηγορημάτων attributum (κατηγόρημα)· δύο μόνο προσιτά στον άνθρωπο: Σκέψη και Έκταση. modus (τρόπος): η εκάστοτε μορφή των δύο κατηγορημάτων· εκδηλώσεις της Υπόστασης – «Τύχη»: ατέλεια της γνώσης μας· τίποτε τυχαίο, όλα αναγκαία ή αδύνατα. Αληθής γνώση: όχι μόνο του γεγονότος, αλλά και της αναγκαιότητάς του. – sub specie aeternitatis κριτική του ανθρωπομορφισμού και της τελεολογικής ερμηνείας της φύσης· ηθικές αξίες, αισθητικές κατηγορίες: ανθρώπινα δημιουργήματα χωρίς αντικειμενικότητα. – υποκειμενικότητα;; «Η σκέψη πρέπει να περάσει από το στάδιο του Σπινοζισμού· αυτό είναι το ουσιαστικό ξεκίνημα κάθε φιλοσοφίας. Όταν κάποιος αρχίζει να φιλοσοφεί, οφείλει να είναι Σπινοζιστής. Η ψυχή πρέπει να βυθισθεί σε αυτόν τον αιθέρα της μίας Υπόστασης, όπου καταλύονται όλα όσα θεώρησε κανείς αληθινά. Κάθε φιλόσοφος πρέπει να έχει περάσει από αυτή την άρνηση κάθε επιμέρους· εδώ είναι η απελευθέρωση του Πνεύματος και το απόλυτο θεμέλιό του... Αυτό είναι το υπέροχο στον τρόπο σκέψης του Σ.: να αδιαφορεί για κάθε ειδικό και επιμέρους και να σχετίζεται μόνο με το Εν, να στρέφεται μόνο σε αυτό. Πρόκειται για μια υπέροχη σκέψη, που μπορεί όμως να αποτελέσει μόνο την αφετηρία της αλήθειας. Γιατί μόνη δραστηριότητα της άκαμπτης ακινησίας είναι να ρίχνει τα πάντα στην άβυσσο της Υπόστασης, να αφήνει κάθε ζωή να φθίνει από μόνη της.» (Hegel, Παραδόσεις για την Ιστορία της Φιλοσοφίας)

4



Λάιμπνιτς 1686 1695 1704 1710

1714 1714

Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) Discours de Métaphysique – Μεταφυσική πραγματεία Système nouveau de la nature et de la communication des substances – Νέο σύστημα της φύσης και της επικοινωνίας των υποστάσεων Nouveaux Essais sur l’entendement humain – Νέα Δοκίμια για την ανθρώπινη νόηση [δημοσιεύθηκαν το 1765] Essais de Théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l’homme et l’origine du mal – Δοκίμια Θεοδικίας για την αγαθότητα του Θεού, την ελευθερία του ανθρώπου και την προέλευση του κακού Principes de la nature et de la grâce, fondés en raison – Αρχές της φύσεως και της χάριτος, θεμελιωμένες στο Λόγο La monadologie – Η Μοναδολογία

– Μαθηματική μέθοδος, ενιαία καθολική επιστήμη (Λογιστική). –Υπόσταση ως Δύναμη. Όχι μόνο έκταση (extensio), αλλά και ένταση (intentio) → δύναμη· ορμή (ορεξις). – Μονάδες: – απλές υποστάσεις, σημεία ενέργειας, φορείς δύναμης· χωρίς μέρη, εισέρχονται στα σύνθετα και αποτελούν μέρος τους· χωρίς σχήμα κι έκταση, ενεργές, αδιαίρετες, “αγέννητες κι ανώλεθρες”, ανεπηρέαστες από εξωτερικές επιδράσεις, διαρκούν όσο και το Σύμπαν. – διακριτές και μεταβλητές· «εσωτερική αρχή» (ορμή, ορεξις), που προϋποθέτει εσωτερική διαφοροποίηση: μεταλλαγή μιας «λεπτομέρειας». Σημείο αναφοράς όχι το σταθερό μέγεθος, αλλά η φευγαλέα και μεταβαλλόμενη σχέση. Υπέρβαση της διάκρισης ύλης-πνεύματος. Μεταβάσεις και μεταβολές: «αντιλήψεις». – αντίληψη (perception) – συνείδηση (apperception) Κάθε Μ δεν είναι σταθερό εκτεταμένο μέγεθος, αλλά ζωντανή αντιληπτική δύναμη· εκφράζει και καθρεφτίζει μέσα της το σύνολο του κόσμου. – Ψυχολογία. Αιώνιες αλήθειες – έμφυτες ιδέες (πλατωνική “ανάμνηση”). «Στο Νου δεν υπάρχει τίποτα που να μην υπήρχε προηγουμένως στην Αίσθηση» – «εκτός από τον ίδιο το Νου»! Δυνάμει γνώση. – Προδιατεταγμένη αρμονία. Καθολική αλληλεπίδραση των Μ, που διασφαλίζει σύμπτωση Σώματος-Ψυχής, ΑιτίουΣκοπού. – Θεοδικία. «Ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος απ’ όλους τους δυνατούς κόσμους».

5



Λοκ

John Locke (1632-1704)

1689 1690 1690

Epistola de Tolerantia – Επιστολή για την ανεξιθρησκία Two Treatises of Government – Δύο πραγματείες περί κυβερνήσεως An Essay Concerning Human Understanding – Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση

– Σκεπτικισμός (αναβίωση κατά τον 16ο αιώνα); → ηπειρωτικός Ορθολογισμός (Descartes, Spinoza, Leibniz) → βρετανικός Εμπειρισμός (Bacon, Hobbes – Locke, Berkeley, Hume) Ο: έμφυτες ιδέες (Descartes...)· εκκίνηση από το γενικό, αξιωματική παραδοχή. Ε: Κάθε γνώση, σκέψη και ιδέα προέρχεται από εμπειρία (που είναι πρωτίστως αισθητηριακή)· εκκίνηση από το επιμέρους, επαγωγή. Επίδραση του Λοκ στον γαλλικό διαφωτισμό. Πολιτική αφετηρία της φιλοσοφίας του: εξουσία – δίκαιο·Æ ανθρώπινη φύση; γνώση; Νους ως tabula rasa, αποκλεισμός κάθε έμφυτου στοιχείου. Η εμπειρία παρέχει το πρωτογενές «υλικό» της γνώσης: τις Ιδέες, τις οποίες ο Λόγος ακολούθως καλείται να επεξεργασθεί. Η γνώση προκύπτει από δύο ικανότητες: – Αίσθηση (sensation) και – Αναστοχασμός (reflection· «εσωτερική παρατήρηση») Αίσθηση: – Πρωτογενείς αισθητηριακές ποιότητες: έκταση, βάρος, μορφή, κίνηση, αριθμός. Βεβαιότητα για την αξιοπιστία της εμπειρίας – Δευτερογενείς αισθητηριακές ποιότητες: χρώμα, γεύση, διαλυτότητα, ήχοι κ.λπ. Δεν ανήκουν στα ίδια τα πράγματα, αλλά οφείλονται στην επίδραση που αυτά ασκούν στις αισθήσεις μας. Σταδιακή συσσώρευση αισθητηριακών δεδομένων υπόκειται σε επεξεργασία του Αναστοχασμού, που έχει τη μορφή αυτοπαρατήρησης (πίστη, αμφιβολία, συλλογισμοί, βούληση). Από Α+Α παράγονται οι απλές ιδέες. Ιδέες («καθετί που είναι νοητικό αντικείμενο όταν κανείς σκέφτεται», δηλ. κάθε δεδομένο της συνείδησης): – απλές – σύνθετες (παράγονται από απλές, μέσω σύνδεσης· γράμματα-συλλαβές-λέξεις). Τι είναι όμως αυτό που μπορεί να «συνδέει»; Universalia: Νομιναλισμός ↔ Ρεαλισμός

6



Χιουμ 1739-40 1741-2 1748 1751

David Hume (1711-1776) A Treatise of Human Nature – Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση Essays Moral and Political – Ηθικά και πολιτικά Δοκίμια An Enquiry concerning Human Understanding – Έρευνα για την ανθρώπινη νόηση An Enquiry concerning the Principles of Morals – Έρευνα για τις αρχές της ηθικής

– φιλοσοφία του κοινού νου, γεφύρωση της απόστασης με καθημερινό κόσμο 17ος αι.: ιδέα μιας επιστήμης του φυσικού κόσμου· ο Η επιχειρεί να επεκτείνει αυτή την επιστήμη και στον άνθρωπο: «ηθική επιστήμη». Νεύτων ως πρότυπο. – Η ηθική επιστήμη θεμέλιο όλων των επιστημών· το δικό της θεμέλιο; Æ εμπειρία και παρατήρηση Τρία μέρη: νόηση – πάθη – ήθη. – αντιλήψεις (perceptions) : εντυπώσεις (impressions) – ιδέες (ideas) διαφορά βαθμού (ζωντάνιας, ζωηρότητας) και όχι είδους· αντιστοίχηση, υπό τον όρο ότι είναι απλές. Οι ιδέες προέρχονται από μνήμη ή/και φαντασία. – Πώς μετεξελίσσονται οι εντυπώσεις σε ιδέες; – Σύνδεση εντυπώσεων με εξωτερικά πράγματα; άγνωστη· σκεπτικισμός... – εμπειρισμός Æ οντολογική θέση: ακύρωση της έννοιας της «υπόστασης»· οι ιδέες παράγονται από αισθητές εντυπώσεις, δεν παραπέμπουν σε διαρκείς, στέρεες υποστάσεις. Διάλυση του Εγώ: δεν είναι παρά αλυσίδα ξεχωριστών εντυπώσεων. – Θεός; αγνωστικισμός – Σειρά των ιδεών σε φαντασία και σκέψη; α. ομοιότητα β. εγγύτητα χώρου, χρόνου γ. σχέση αιτίου-αιτιατού – Απόρριψη της αρχής του αποχρώντος λόγου (: ό,τι γίνεται έχει την αιτία του). Αιτιοκρατία: ψυχολογικό φαινόμενο! η επανάληψη εκλαμβάνεται ως αλληλουχία αιτιώναποτελεσμάτων. Η αιτιότητα υπάρχει μόνο στο πνεύμα. Η προσδοκία του αποτελέσματος ανήκει στη συνείδησή μας και όχι στα πράγματα καθ’ εαυτά. – Ηθική: συναίσθημα της «συμπάθειας» ως πηγή του Καλού

7



Καντ

Immanuel Kant (1724 - 1804)

1781, 21787 Kritik der reinen Vernunft – Κριτική του καθαρού Λόγου 1783 Prolegomena zu einer jeden künftigen Metaphysik, die als Wissenschaft wird auftreten können – Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφυσική που θα μπορούσε να εμφανισθεί ως επιστήμη 1784 «Idee zu einer allgemeinen Geschichte in weltbürgerlicher Absicht» – «Ιδέα μιας γενικής ιστορίας με κοσμοπολιτική επιδίωξη» 1784 «Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?» – «Απάντηση του ερωτήματος: Τι είναι διαφωτισμός;» 1785 Grundlegung zur Metaphysik der Sitten – Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών 1786 Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft – Μεταφυσικά θεμέλια της φυσικής επιστήμης 1788 Kritik der praktischen Vernunft – Κριτική του πρακτικού Λόγου 1790 Kritik der Urteilskraft – Κριτική της κριτικής δύναμης 1793 Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft – Η θρησκεία εντός των ορίων του ψιλού Λόγου 1795 Zum ewigen Frieden. Ein philosophischer Entwurf – Προς την αιώνια ειρήνη. Ένα φιλοσοφικό σχεδίασμα 1797 Die Metaphysik der Sitten – Η μεταφυσική των ηθών 1798 Der Streit der Fakultäten – Η διένεξη των σχολών 1798 Anthropologie in pragmatischer Hinsicht – Ανθρωπολογία από πραγματιστική σκοπιά Η διάρθρωση της Κριτικής του καθαρού Λόγου: 1ος Πρόλογος 2ος Πρόλογος Εισαγωγή Α. ΣΤΟΙΧΕΙΟΛΟΓΙΑ Α. ELEMENTENLEHRE 1. Υπερβατολογική Αισθητική 1. Transzendentale Ästhetik 2. Υπερβατολογική Λογική 2. Transzendentale Logik 2α. Υπερβατολογική Αναλυτική 2a. Transzendentale Analytik 2β. Υπερβατολογική Διαλεκτική 2b. Transzendentale Dialektik Β. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Β. METHODENLEHRE •

8



Πνεύμα του Διαφωτισμού. Ορθός Λόγος (Vernunft): Η δύναμη και τα όριά του. •

Πρόοδος των φυσικών επιστημών – και στη Μεταφυσική; Παραδοσιακά θέματα της Μεταφυσικής: Θεός, Κόσμος (Ελευθερία), Ψυχή (Αθανασία). Kant: “Πώς είναι δυνατή η Μεταφυσική ως επιστήμη;” → Μεταφυσική ως αυτοεξέταση και αυτοθεώρηση, ως αυτογνωσία του Λόγου και των δυνατοτήτων του (“τι μπορώ να γνωρίζω;”) David Hume (1711-1776· «με ξύπνησε από τον δογματικό μου λήθαργο») η σχέση αιτιότητας είναι προϊόν του συνειρμικού μηχανισμού και στηρίζεται αποκλειστικά στις ψυχολογικές μας συνήθειες. •

Υπερβατολογική Κριτική – Κριτική (κρίνειν: διαχωρίζω, εκφέρω τεκμηριωμένη άποψη, οδηγώ σε δίκη): υπέρβαση του Δογματισμού, «προσδιορισμός των πηγών και των ορίων του ΚΛ». δικαστήριο του Λ· ρόλοι δικαστή και κατηγορουμένου; ΚΚΛ: η αυτοεξέταση, αυτογνωσία, αυτοθεμελίωση ενός ΟΛ ανεξάρτητου από κάθε εμπειρία •

•

πράγμα καθ’ εαυτό – φαινόμενα Το «πράγμα καθ’ εαυτό»: Νοούμενο· πέραν εμπειρίας· «άγνωστο Χ».

“υπερβατολογικός” (transzendental) ↔ “υπερβατικός” (transzendent) (σύγχυση προέρχεται από τον ίδιο τον Κ!) – “υπερβατολογικός”: – εκτός εμπειρίας (a priori), αλλά όχι – πέραν της εμπειρίας (Υπερβατικό: υπέρβαση του κόσμου μας με κατεύθυνση έναν άλλο, υπεραισθητό κόσμο, ένα Επέκεινα) → προ της εμπειρίας· ανάλυση δομής και όρων της δυνατότητάς της (Bedingungen der Möglichkeit, conditions of the possibility, όροι/συνθήκες της δυνατότητας). Στροφή προς το υποκείμενο. «Υπερβατολογική είναι η γνώση που ασχολείται όχι τόσο με τα αντικείμενα, όσο με τον δικό μας τρόπο γνώσεως των αντικειμένων, ως a priori δυνατό...» (B 25) Υπ. Γνώση: γνώση δευτέρας τάξεως: όχι εμπειρική γνώση των αντικειμένων, αλλά γνώση της γνώσης των αντικειμένων → πρωτίστως γνώση του γνωρίζοντος Υποκειμένου. •

Πηγές της ανθρώπινης γνώσης: Αισθητικότητα (Εποπτεία) και Διάνοια (Νόηση). «Χωρίς Αισθητικότητα δεν θα μας δινόταν κανένα αντικείμενο, χωρίς Διάνοια δεν θα μπορούσε να νοηθεί κανένα από αυτά. Σκέψεις χωρίς περιεχόμενο είναι κενές, εποπτείες δίχως έννοιες είναι τυφλές.» (Β 75) Απόρριψη Εμπειρισμού και Ορθολογισμού, σύνθεσή τους σε μια νέα ενότητα. •

9

Επ. Καθηγητής Π. Θανασάς Χέγκελ (Έγελος)


Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

Friedrich Hölderlin (1770-1843), Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854) «Das älteste Systemprogramm des deutschen Idealismus» – «Το παλαιότερο πρόγραμμα συστήματος του γερμανικού ιδεαλισμού» 1803 «Über die wissenschaftlichen Behandlungsarten des Naturrechts» – «Περί των επιστημονικών τρόπων πραγμάτευσης του φυσικού δικαίου» 1801 Die Differenz des Fichteschen und Schellingschen Systems der Philosophie – Η διαφορά των συστημάτων φιλοσοφίας του Φίχτε και του Σέλλινγκ 1807 Phänomenologie des Geistes – Φαινομενολογία του πνεύματος 1812-32 Wissenschaft der Logik – Επιστήμη της Λογικής 3 1817, 1830 Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse – Εγκυκλοπαίδεια των φιλοσοφικών επιστημών σε επιτομή 1821 Grundlinien der Philosophie des Rechts. Naturrecht und Staatswissenschaft im Grundrisse – Στοιχεία φιλοσοφίας του δικαίου. Φυσικό δίκαιο και πολιτειακή επιστήμη σε επιτομή 1818-31 Vorlesungen – Παραδόσεις: Philosophie der Geschichte – Φιλοσοφία της ιστορίας Philosophie der Religion – Φιλοσοφία της Θρησκείας Ästhetik – Αισθητική Geschichte der Philosophie – Ιστορία της Φιλοσοφίας 1796/97

10



Κορύφωση και ολοκλήρωση του Γερμανικού Ιδεαλισμού [(Kant) – Fichte, Schelling, Hegel]. Γ.Ι. και Kant· ο Η. απορρίπτει τη διάκριση ‘Φαινομένου ↔ Πράγματος καθ’ εαυτό’ «Ιδεαλισμός»; Η πραγματικότητα έχει δομή και διέπεται από τάξη. •

Φιλοσοφία ως Σύστημα → Επιστήμη.

Διαλεκτική Μέθοδος. Η Διαλεκτική ως επιστήμη αφορά τον τρόπο ανάπτυξης: του εγελιανού συστήματος, της Φιλοσοφίας, του Πνεύματος, της Ιστορίας. Ταύτιση «μεθόδου» και Πράγματος [Sache: το θέμα, το ζητούμενο, το αντικείμενο μελέτης]. «Το Αληθές είναι το Όλον» (ΦτΠ, §20). «Θεωρησιακή πρόταση» (speculor, speculum): κίνηση από το Υ στο Κ. Μεταβατικός χαρακτήρας των επιμέρους προτάσεων. Θέση → Άρνηση → Άρνηση της Άρνησης, κοκ. (π.χ.: Ορθολογισμός, Εμπειρισμός, Kant). Άρνηση: η κινητήρια δύναμη της πραγματικότητας (Spinoza: omnis determinatio est negatio) «Άρση» (Aufhebung: tollere – conservare – elevare· αναιρώ – διατηρώ – εξυψώνω) •

Πνεύμα (Geist) Καταρχήν: σύνολο των εκφάνσεων της ανθρώπινης δραστηριότητας που πορεύεται προς την πλήρη αυτοκατανόησή της· δεν καθορίζεται από ατομικές προθέσεις και επιθυμίες, αλλά μάλλον τις καθορίζει (Καθολικό/Γενικό ↔ Ατομικό/Ειδικό). Υποκειμενικό (ψυχολογία) – Αντικειμενικό (οικογένεια, κράτος) – Απόλυτο Πνεύμα (θρησκεία, τέχνη, φιλοσοφία). Δυναμικό στοιχείο, πορεία, εξελικτική διαδικασία προς αυτοδιαύγαση. •

• Ιστορία (ΦτΙ) Ανάγκη για εξαγωγή ενότητας και νοήματος μέσα από την αλληλουχία των ιστορικών γεγονότων. Διαρκής διαπλοκή Φιλ. και Ιστορίας (→ ΦτΠ). Λόγος και Πάθος, «πονηρία του Λόγου». – ΣΦΔ, Πρόλογος: «Το έλλογο είναι και πραγματικό, το πραγματικό είναι και έλλογο.» «Η γλαύκα της Αθηνάς αρχίζει το πέταγμά της μόνο προς το σούρουπο.» «Η φιλοσοφία είναι η εποχή της, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή μέσω διανοημάτων.» “Τέλος της Ιστορίας;” Κράτος Αστική κοινωνία (bürgerliche Gesellschaft· «σύστημα αναγκών») – Κράτος (Staat) Moralität (ηθικότητα, ηθική συνείδηση) ↔ Sittlichkeit (ήθος) •

11



Μαρξ 1843 1844

1844 1844 1844 1845 1848 1857-8 1859 1867 1875

Karl Marx (1818-1883) «Zur Judenfrage» – «Για το εβραϊκό ζήτημα» Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie – Για μια κριτική της εγελιανής φιλσοφίας του δικαίου [η Εισαγωγή δημοσιεύθηκε το 1844, το λοιπό ανολοκλήρωτο κείμενο το 1927] Ökonomisch-philosophische Manuskripte – Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα Die heilige Familie – Η Αγία Οικογένεια [μαζί με τον Ένγκελς] Die deutsche Ideologie – Η γερμανική ιδεολογία [μαζί με τον Ένγκελς] «Εlf Thesen über Feuerbach» – «Ένδεκα θέσεις για τον Φόυερμπαχ» Manifest der Kommunistischen Partei – Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος [μαζί με τον Ένγκελς] Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie – Βασικές γραμμές της Κριτικής της πολιτικής οικονομίας Zur Kritik der politischen Ökonomie – Για την κριτική της πολιτικής οικονομίας Das Kapital, Bd. 1 – Το κεφάλαιο, τ. 1 [οι τόμοι 2 και 3 δημοσιεύθηκαν μετά θάνατον από τον Φ. Ένγκελς, το 1885 και το 1894 αντίστοιχα] Kritik des Gothaer Programms – Κριτική του προγράμματος της Γκότα

12



Χέγκελ – Μαρξ – Έγελος («σαν πεθαμένο σκυλί») Παλαιοί (“δεξιοί”) Εγελιανοί – Νεαροί (“αριστεροί”) Εγελιανοί – Νεοεγελιανοί Ο Μ. αναγνωρίζει ότι ο Χ. συνέλαβε τα χαρακτηριστικά της νεωτερικής εποχής: – εξατομίκευση πολιτών που επιδιώκουν ατομικά συμφέροντα στην αστική κοινωνία – διάσταση α.κ. και σύγχρονου κράτους •

τρεις πηγές (Ένγκελς, Κάουτσκι): γερμανικός ιδεαλισμός, γαλλικός διαφωτισμός, αγγλική πολιτική οικονομία •

Μαρξ σήμερα; – σύλληψη ιστορίας; – πολιτικό πρόγραμμα; – κριτικό δυναμικό; Μαρξ και μαρξισμός («δεν είμαι μαρξιστής»)· πολλαπλές έννοιες του μαρξισμού. Μαρξ και φιλοσοφία; 11η Θέση για τον Feuerbach: «Οι φιλόσοφοι έχουν απλώς ερμηνεύσει με διάφορους τρόπους τον κόσμο· το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε.» •

διαφωτισμός + ρομαντισμός· Λόγος και εμπειρία· πράξη πέραν της ηθικής. Υλισμός: Ιστορικός (όχι «χυδαίος»): – υλική βάση: οικονομία, παραγωγή, ιδιοκτησία μέσων παραγωγής, καταμερισμός εργασίας. – πνευματικό εποικοδόμημα: νοοτροπία, πολιτισμός, τέχνη, πνεύμα, θρησκεία, επιστήμη, ηθική, δίκαιο. Æ Αμφίδρομη σχέση Β↔Ε. Η Β όμως είναι καθοριστική «σε τελική ανάλυση». Αντίθετα η «ιδεολογία»: η πίστη στον αυτόνομο και ανεξάρτητο χαρακτήρα της σκέψης· «ψευδής συνείδηση». Η κριτική της «ιδεολογίας» ουσιαστικό αντικείμενο της Φιλοσοφίας. •

Ίδιον του ανθρώπου: η παραγωγή αγαθών. Παραγωγικές δυνάμεις → τρόπος παραγωγής → κοινωνικό σύστημα Διαλεκτική κίνηση της Ιστορίας· κινητήρια δύναμη αυτής της εξέλιξης: όχι το «Παγκόσμιο Πνεύμα», αλλά οι υλικές συνθήκες, η οικονομική εξέλιξη, οι κοινωνικές αντιθέσεις και η ταξική πάλη. «Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων.» Bürgerliche Gesellschaft (Αστική κοινωνία): διάσπαση πολιτικής και οικονομικής ύπαρξης του ανθρώπου (ιδιωτικό-δημόσιο) Εργασία: «διαμεσολάβηση» ανθρώπου και φύσεως. Στον καπιταλισμό: → αποξένωση, αλλοτρίωση (ανθρώπων → με αντικείμενο εργασίας, → μεταξύ τους, → με Φύση) Κομμουνισμός: «Από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, για τον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του.» •

13



Νίτσε

Friedrich Nietzsche (1844-1900)

1870-76: 1872, 31886 Die Geburt der Tragödie – Η γέννηση της τραγωδίας [Β1] 1872 «Über die Zukunft unserer Bildungsanstalten» – «Για το μέλλον των εκπαιδευτικών μας ιδρυμάτων» [Β2] 1872 «Über Wahrheit und Lüge im außermoralischen Sinne» – «Περί αληθείας και ψεύδους υπό εξωηθική έννοια» [Β3] 1873 «Die Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen» – «Η φιλοσοφία στην τραγική εποχή των Ελλήνων» [Β4] 1873-6 Unzeitgemäße Betrachtungen – Ανεπίκαιροι στοχασμοί [Β5] Επίδραση Schopenhauer και Richard Wagner. Αναζήτηση νέου παιδευτικού ιδεώδους Æ αισθητική και ηρωική ύπαρξη. Πρότυπο η αρχαϊκή, προκλασική «τραγική εποχή των Ελλήνων». Ελληνική τέχνη (ειδικά η τραγωδία): ισορροπία δύο στοιχείων: – διονυσιακό (μουσική, χορός, αδιάλειπτη βακχική κατάφαση εκφάνσεων της ζωής) – απολλώνειο (διά-λογος, μέτρο, μορφή, επίφαση· πνευματικότητα). 1877-82: 1878-80 Menschliches, Allzumenschliches. Ein Buch für freie Geister – Ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο. Ένα βιβλίο για ελεύθερα πνεύματα [Β8] 1881 Morgenröte. Gedanken über die moralischen Vorurteile – Χαραυγή. Σκέψεις για τις ηθικές προκαταλήψεις [Β9] 1882 Die fröhliche Wissenschaft (“la gaya scienza”) – Η χαρούμενη επιστήμη [Β10] Ρήξη με Wagner, στροφή σε θεωρητική δραστηριότητα και «απολλώνειο» πνεύμα. Νοησιαρχία, «επιστήμη», θετικισμός, κριτική στη μεταφυσική. Επίδραση του Διαφωτισμού. 1883-89: 1883-5 Also sprach Zarathustra. Ein Buch für Alle und Keinen – Τάδε έφη Ζαρατούστρα. Ένα βιβλίο για όλους και για κανέναν [Β11, Β12] 1886 Jenseits von Gut und Böse. Vorspiel einer Philosophie der Zukunft – Πέραν του καλού και του κακού. Πρελούδιο μιας φιλοσοφίας του μέλλοντος [Β13] 1887 Zur Genealogie der Moral. Eine Streitschrift – Για τη γενεαλογία της ηθικής. Μια πολεμική [Β14] 1888 Der Fall Wagner. Ein Musikanten-Problem – Η περίπτωση Βάγκνερ. Το πρόβλημα ενός μουσικού [Β15] 1889 Dionysos-Dithyramben – Διθύραμβοι του Διονύσου [Β16] 1889 Götzen-Dämmerung, oder Wie man mit dem Hammer philosophiert – Το λυκόφως των ειδώλων, ή Πώς φιλοσοφεί κανείς με το σφυρί [Β17] 1895 Der Antichrist. Fluch auf das Christentum – Ο Αντίχριστος. Ανάθεμα κατά του χριστιανισμού [Β18, Β19] 1895 Nietzsche contra Wagner – Νίτσε εναντίον Βάγκνερ [Β15] 14



Ecce Homo. Wie man wird, was man ist – Ιδού ο άνθρωπος. Πώς γίνεται κανείς αυτό που είναι [δημοσιεύθηκε το 1908· Β20] Κατάλοιπα… (Βούληση για δύναμη ;;) 1888

Αντίθεση μεταξύ ηθικής και ζωής· πλατωνισμός. Ζωή = «βούληση για δύναμη». Όχι «αλήθεια», αλλά προαγωγή της ζωής. «Αθωότητα του γίγνεσθαι». Απόρριψη «αμαρτίας» και «αρετής», καθώς και «ελεύθερης βούλησης»: ντετερμινισμός, άφεση στο «πεπρωμένο», amor fati: «Αιώνια επιστροφή του ομοίου». Σκοπός η υπέρβαση του Μηδενισμού («ο Θεός είναι νεκρός» Æ «τίποτε δεν είναι πλέον αληθινό, όλα επιτρέπονται», κατάρρευση των αξιών, δεν υφίσταται πλέον το Δέον). «Θέλω», «πρέπει». Φυσικαλισμός; βιολογισμός; (Ναζισμός, «ξανθό κτήνος»). «Υπεράνθρωπος» ;; Σχετικισμός. Μηδενισμός. Προοπτικισμός. Αλήθεια και ερμηνεία· αλήθεια ως βαθμός φαινομενικότητας. Ν. και μεταφυσική.

15



ΚΕΙΜΕΝΑ Βιβλιογραφικός οδηγός για τη νεότερη φιλοσοφία Ντεκάρτ

Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας

70-85

Σπινόζα

Ηθική

1-7

Λάιμπνιτς

Μεταφυσική πραγματεία

61-79

Λοκ

Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση

42-54

Μπέρκλεϋ

Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης

65-86

Χιουμ

Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση

189-205

Καντ

Κριτική του καθαρού Λόγου

43-51

Χέγκελ

Φαινομενολογία του Πνεύματος

1-11

Μαρξ

Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα

90-106

Νίτσε

«Περί αληθείας και ψεύδους υπό εξωηθική έννοια»

23-39

16

Επ Καθηγητής Π Θανασάς Φ 112, Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία

Recommend Documents