CEVİZ SEKTÖR ARAŞTIRMASI
Hazõrlayan:Şebnem Haskõnacõ 2003
İÇİNDEKİLER A.ÜRÜNÜN GENEL ÖZELLİKLERİ Sayfa No: 1.Ürünün Tanõmõ 1 2.Bileşim ve Besin Değeri 1 3.İnsan Sağlõğõ Açõsõndan Önemi 3 4.Tüketim ve Kullanõm Alanlarõ 3 B.ÜRÜN GELİŞİMİ VE POTANSİYELİ 1.Üretim Bölgeleri 3 2.Ceviz Çeşitleri 4 2.1.Yerli Ceviz Çeşitleri 4 2.2.Yabancõ Ceviz Çeşitleri 6 3.Ceviz Yetiştiriciliği 8 4.Ekolojik Koşullar 9 4.1.Toprak İstekleri 9 4.2.İklim İstekleri 9 5.Bahçe Tesisi 10 6.Budama 10 7.Gübreleme 11 8.Hasat 11 9.Hastalõk ve Zaralõlar 12 10.Depolama 12 11.Fiyatlandõrma 12 12.Pazarlama 13 C.ÜRETİM 1.Türkiye’de Üretim 13 2.Dünya’da Üretim 15 D.DIŞ TİCARET 1.Türkiye’de Dõş Ticaret 17 1.1.İhracat 17 1.2.İthalat 19 2.Dünyada Dõş Ticaret 21 E.MEVZUAT VE UYGULAMALARI 23 1.Ürün Standartlarõ 23 2.Tüketici Sağlõğõ Açõsõndan Yerine Getirilmesi Gereken Şartlar 23 3.Ambalaj 23 4.Etiketleme ve Etiket Bilgileri 24 F.SEKTÖRDEKİ MEVCUT DURUM,SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 25 YARARLANILAN KAYNAKLAR 28
ii
A.ÜRÜNÜN GENEL ÖZELLİKLERİ 1.Ürünün Tanõmõ Ceviz ,çok eski zamanlardan beri bilinen ve üretimi yapõlan bir meyve türüdür. Cevizin meyvesi sert kabuklu meyveler içinde yer almaktadõr.Meyve, ağaç üzerinde yeşil kabuk,sert kabuk ve iç cevizden oluşur.Kabuk kalõnlõğõ yönünden çok değişik özellikler sunar.Çok ince kabuklu cevizlerin yanõ sõra kalõn ve sert kabuklu ceviz tip ve çeşitleri de bulunmaktadõr. Dünya üzerinde
18 ceviz türünün mevcut olduğu belirlenmiştir.Bunlardan
yurdumuzda Juglans regia L. ile
az miktarda Pikan –Carya illinoensis
yetiştirilmektedir. Cevizin bitkisel özellikleri ise şu şekilde sõralanabilir; •
Bileşik yapraklõdõr.
•
Boyunlu ,düğme ve nokta şeklinde 3 adet tomurcuk yapõsõna sahiptir.
•
Çiçekleri bir evciklidir.Erkek ve dişi aynõ ağaçta fakat farklõ yerlerde bulunur.
•
Döllenme rüzgarlarla gerçekleşir.
•
Erkek ve erkek dişi çiçekler farklõ zamanlarda olgunlaşmaktadõr.
•
Meyveler yõllõk sürgünlerde oluşur.
Sert
kabuklu
meyveler
içerisinde
yer
alan
cevizin
Armonize
Sistem
Nomanklatörü’ne göre sõnõflandõrõlmasõ ise şu şekildedir; Pozisyon No 08.02.31 08.02.32
Ürünün Tanõmõ Kabuklu cevizler Kabuksuz cevizler
2.Bileşim ve Besin Değeri Ceviz hayvansal protein kaynağõ yerine geçebilen ve yüksek oranda doymamõş yağ asit içerikleri ile değerli bir besin kaynağõdõr.Thiamin,vitamin B6 , folacin içeren birçok vitamin
ile demir,çinko,bakõr,magnezyum,fosfor ve potasyum açõsõndan
oldukça zengindir.Ceviz kolesterol içermez, doymamõş yağ oranõ da yüksektir.Sağlõklõ bir yaşam için gerekli olan linoleic asit ve linolenic asit yönünden de oldukça zengindir.
1
100 gr. cevizdeki yağ asitleri toplam 61.2 gr. olup, oransal dağõlõmõ şu şekildedir ; Çeşit
Miktar(gr)
Oran (%)
Doymuş (toplam) • Palmitic • Stearic • Arachidic Monodoymamõş (toplam) • Oleic • Gadoleic Polidoymamõş (çoklu doymamõş) • Linoleic • Linolenic
7.6 5.4 2.2 0.1 11.0 10.8 0.2
12 9 4 0 18 18 0
42.6
70
35.2 7.4
58 12
Cevizin bileşenleri 100 gr. cevizdeki besin,mineral ve vitamin dağõlõmõ Besin değerleri* • • •
•
Besin enerjisi(Kcal) Protein( gr) Toplam yağ(gr) Toplam karbonhidrat(gr)
670 14.10 63.15 14.03
Mineraller(gr)** • • • • • • • •
Kalsiyum Bakõr Demir Magnezyum Manganez Fosfor Potasyum Sodyum Çinko
• • • • • • •
Askorbik Asit Thiamin Riboflavin Niacin Pantothenic acid Vitamin B-6 Flocin(Ug) Vitamin-A (IU)
• Vitaminler(mg)**
89 1.30 2.40 113 2.10 348 391 10 2.90
0.88 0.30 0.10 0.82 0.45 0.44 56 • 146 Kaynak:*Walnut Marketing Board, Walnut Nutrition Study **www.ceviz.gen.tr
2
3. İnsan Sağlõğõ Açõsõndan Önemi Cevizdeki çoklu doymamõş
yağ asitleri olan alphalinolenic ve linoleic
insan
sağlõğõ açõsõndan son derece önemlidir. Alphalinolenic asidin kadõnlar için günde 1.1 gr. erkekler için 1.6 gr. alõnmasõ önerilmektedir.Cevizin içindeki linoleic asit yağõnõn linolenic
asit
yağõna
oranõ
4:1’dir.Bu
oran
ise
mükemmel
denge
olarak
değerlendirilmektedir. Linolenic
asit
kandaki
basõncõ
iltihaplanmayõ,sertleşmeyi ve tõkanmayõ,
azaltarak
atardamarlardaki
kan põhtõlaşmasõnõ önler; kolestrolü
düşürerek kalbi korur, bazõ kanser çeşitlerine karşõn vücudu güçlü kõlar.Ayrõca ceviz egzamayõ yok eder, yaralarõ iyileştirir, mide ve bağõrsak nezlesini önler, sağlõklõ zayõflatõr. Besin değeri oldukça fazla olan ceviz beyin için de oldukça yararlõdõr. Doğumdan önce büyük hõzla(dakikada 250 000 kadar ) oluşan nöronlarõn üremesi doğumdan sonra tamamen durur ve zamanla ölmeye başlar.Ölen nöronlarõn yerine yenileri gelmez ancak ceviz gibi yararlõ meyvelerin tüketilmesi ile mevcut nöronlarõn kapasitesi arttõrõlabilir. 4. Tüketim ve Kullanõm Alanlarõ Ceviz üretiminin büyük bölümü kuru,diğer kõsmõ taze olarak tüketilmektedir. Geleneksel olarak ceviz daha çok kabuklu tercih edilmekte olup hazõr besinlerin yaygõnlaşmasõ ile birlikte talep iç cevize doğru kaymaya başlamõştõr. Yurt
içinde
iç
ceviz,daha
kullanõlmaktadõr.Ayrõca küçük parçalar
çok
yarõm
halde
aile
tüketiminde
halinde pasta ve şekerleme endüstrisinde
kullanõlmaktadõr. Ceviz
ağacõ yaprağõndan meyvesine ve kütüğüne kadar
bir çok sektörle
ilişkilidir.Yeşil meyveler kabuk sertleşmeden önce gõda ve ilaç sanayinde, yapraklarõ, kabuklarõ ve kökleri tanin ve boya sanayinde kullanõlmaktadõr. Ceviz yağõ hem teknolojide hem de resimde aranan kõymetli bir yağdõr Ceviz ağacõ da mobilyacõlõkta önemli bir hammadde konumundadõr. B.ÜRÜN GELİŞİMİ VE POTANSİYELİ 1.Üretim Bölgeleri Cevizin (Juglans regia L) gen merkezi İran’õn Hazar Denizi kõyõsõnda 35-40 Kuzey enlemde bulunan Ghilan bölgesidir.Yayõlma alanõ Asya’nõn doğusunda Çin’e,Himalaya dağlarõna,batõda Kafkas dağlarõ ,Anadolu ,Balkanlar dağlarõna ve
3
Avusturya içlerine kadar uzanmaktadõr.Çin Halk Cumhuriyeti, ABD, İran,Türkiye, Ukrayna, Romanya, Hindistan, Yugoslavya, Fransa başlõca üretici ülkeler arasõnda yer almaktadõr. Türkiye’de ceviz üretimi tüm bölgelere yayõlmõş durumdadõr.Özellikle orman ağacõ olmasõndan dolayõ birçok bölgenin ağaç sayõsõ yüksektir.Önemli miktarda ceviz üreten bölgeler çoğunluk sõrasõna göre Ege,Karadeniz ve Orta Kuzey bölgeleridir 2.Çeşitleri Araştõrma Enstitülerinde yapõlan seleksiyon çalõşmalarõ ve birbirinden farklõ ceviz çeşitleri adaptasyonu sonucunda birçok ceviz çeşit ve tipleri geliştirilmiştir. Genel olarak standart ceviz çeşitlerinde aranõlan özellikler ; •
Ağacõn erken meyveye yatmasõ ve verimli olmasõ ,
•
Soğuk ve güneş yanõklõğõna karşõ dayanõklõ olmasõ,
•
Ağacõn sağlõklõ bir gelişme göstermesi,hastalõk ve zararlõlara karşõ dayanõklõ olmasõ,
•
Meyve iriliği,tüketimi taze olarak
yapõlacak ceviz tipleri için çok iri (çap
ortalamasõ 38.1mm’den büyük), kurutmalõk cevizler için ortalamasõ
29.1mm’den
büyük)
meyveli
şekli
düzgün
iri-orta(çap oval;iriliği
mütecanis,kabuklu tane ağõrlõğõ 10g’dan fazla olmasõ, •
Meyve kabuğu açõk ve parlak renkli,düzgün iki parçanõn birbirine sõkõca yapõşmõş olmasõ, ince olup kolayca kõrõlmasõ,
•
İç kabuktan kolaylõkla bütün olarak çõkmasõ,iç randõmanõ %50’den,iç ağõrlõğõ 5g.’dan fazla, iç
rengi, çok açõk olmasõdõr. İç, kabuk boşluğunu tamamen
doldurmalõ,büzülme yapmamalõdõr.Ceviz içinde bulunan total yağ miktarõ kuru maddenin %70’inden çok olmamalõdõr. 2.1.Yerli Ceviz Çeşitleri Yalova 1:Ortalama meyve ağõrlõğõ 15.5 gr,iç ağõrlõğõ 7.5 gr.,iç oranõ %48 iç ceviz yağ oranõ %70,iç ceviz protein oranõ %23’dür.Akdeniz ve Ege dõşõndaki tüm bölgelere önerilir.Eylül sonunda hasat edilir.Taze ve kuru olarak tüketilir.Çeşidin tozlayõcõlarõ Yalova-4,Şebin ,Kaplan -86’dõr. Yalova 2:Ortalama meyve ağõrlõğõ 16.5 gr,iç ağõrlõğõ 7.6 gr,iç oranõ %46,iç ceviz oranõ %68,iç ceviz proteini %18’dir.Taze tüketime elverişlidir.Eylül sonlarõnda hasat edilir.Ancak bu çeşit artõk üretilmemektedir.
4
Yalova 3:Kuru olarak değerlendirmeye uygundur.Eylül sonunda hasat edilir.Hastalõk ve zararlõlara mukavimdir.Ortalama meyve ağõrlõğõ 12.1 gr,iç ağõrlõğõ 6.4 gr. iç oranõ %53,iç ceviz yağ oranõ %71,iç ceviz protein oranõ %21’dir.Çeşidin tozlayõcõlarõ Yalova-1,Bilecik, Tokat-1’dir. Yalova 4:Ortalama meyve ağõrlõğõ 12.9 gr,iç ağõrlõğõ 6.8 gr.,iç oranõ %53 iç ceviz yağ oranõ %73 iç ceviz protein oranõ %17’dir.Kuru iç olarak tüketime elverişlidir.Eylül
ayõ sonunda hasat edilir.Yalova -1 ve Kaplan -86 çeşidin
dölleyicileridir. Şebin:Ortalama meyve ağõrlõğõ 9.40gr,iç ağõrlõğõ 6.60 gr.,iç randõmanõ %63 ve yağ içeriği ise%69.40’tõr.Çeşidin Tokat ili-Niksar İlçesi ekolojik şartlarõnda ortalama meyve ağõrlõğõ 11,36 gr.iç ağõrlõğõ 7,44 gr.iç randõmanõ %65,14 ve yağ içeriği ise %69.40 olarak belirlenmiştir.Eylül ayõnda hasat edilir.Tomurcuklar geç patlar iç kuru ceviz olarak tüketilmeye elverişlidir. Şebin çeşidi diğer yerli çeşitleri nazaran çok daha verimlidir.İnce kabuklu olmasõ,erken meyveye yatmasõ,iç cevizin kabuktan kolay ve bütün olarak çõkmasõ , salkõmda en az 2-4 adet meyve bulunmasõ bu çeşidin önemini arttõrmaktadõr. İç kurdu,sulama ve güneş yanõklõğõna karşõn oldukça hassastõr.Kabuğun kolayca kõrõlmasõ nedeniyle taşõnõrken
son derece dikkatli olunmalõdõr.Çeşidin
tozlayõcõlarõ;Bilecik,Yalova-3 ve Kr-2’dir. Bilecik: Ortalama meyve ağõrlõğõ10.4 gr., iç ağõrlõğõ5.2 gr., iç oranõ %50, iç ceviz
yağ
oranõ
%62,iç
ceviz
protein
oranõ
%12’dir.Tomurcuklar
geç
uyanõr.Lezzetlidir.İçkuru ceviz olarak tüketilir.Eylül sonlarõnda hasat edilir.Bu çeşit daha çok Şebin ceviz çeşidi için tozlayõcõ çeşit olarak kullanõlmaktõr.İç kurduna karşõn Şebin çeşidine göre daha dayanõklõdõr.Çeşidin tozlayõcõlarõ Bilecik ve Yalova-3’dür. Gültekin-1(KR-1): Ceviz yetişen tüm bölgelerde yetişir.İyi, kaliteli ve albenisi olan meyvelere sahiptir.Kabuktan kolay ayrõlõr.Geç donlarõn görüldüğü yerlerde yetiştirilmesi tavsiye edilir.Tane ağõrlõğõ 17 g.,iç oranõ %40,içi dolgun,açõk beyaz renkli olup,taze ve kuru olarak tüketilmeye elverişlidir.Eylül ayõnõn ortalarõnda
hasat
edilir.Şebin ve Bilecik çeşitleriyle tozlanõr. Yavuz-1 (KR-2):Ceviz yetişen tüm bölgelerde yetişir.Özellikle geç donlarõn görüldüğü yerlerde yetiştirilmesi tavsiye edilir.Tane ağõrlõğõ 17.4 g., iç oranõ %56 ,içi dolgun,beyaz renklidir.Kuru ve taze ceviz olarak tüketilmeye elverişlidir.Eylül ayõ sonlarõna doğru hasat edilir.Tozlayõcõsõ Şebin,Yalova-3 ve Bilecik’dir.
5
Kaplan-86:Ceviz yetişen tüm bölgelerde yetişir. Özellikle kõyõ bölgelerde yetiştirilmesi
tavsiye edilir.Taze ceviz olarak tüketilmeye elverişlidir.Normal
cevizlerden daha büyük meyvelidir.Tane ağõrlõğõ 24g.,iç oranõ %40,protein oranõ %16,yağ oranõ %68’dir.Ağustos’un ortasõnda hasat edilmeye başlar.Yalova1,Yalova3 ve Şebin çeşitleriyle tozlanõr. Şen-2: Kõyõ bölgeler hariç tüm bölgelerde yetiştirilir.Özellikle geç donlarõn görüldüğü yerlerde yetiştirilmesi tavsiye edilir.Tane ağõrlõğõ 17 g.,iç oranõ %54, protein oranõ %18,yağ oranõ %74’dür.Kuru ceviz olarak tüketilir.Eylül ayõ sonlarõnda hasat edilir. Tozlayõcõlarõ Şebin,Yalova-1 ve Yavuz -1’dir. Tokat-1: Ceviz yetişen tüm bölgelerde yetişir.Çok ince kabuklu,içi dolgun, beyaz renklidir.Kabuktan kolay ayrõlõr.Tane ağõrlõğõ 12g.,iç oranõ %63,protein oranõ %23,yağ oranõ %71’dir.Taze ve kuru olarak tüketilir.Eylül ayõ sonuna doğru hasat edilir. Yalova-1, Yalova-3 ve Şebin çeşitleriyle tozlanõr. 2.2 Yabancõ Ceviz Çeşitleri Payne:Payne ceviz çeşidi,Kaliforniya ceviz yetiştiriciliğinde önemli bir yere sahiptir.Yan dallarda yüksek oranda meyve veren Kaliforniya ceviz çeşitlerinden olan bu çeşit ,verimliliği nedeniyle günümüzde halen kullanõlmaktadõr.Çeşidin yan dallarda meyve veren oranõ %80-90’dõr.İç ceviz ağõrlõğõ 5.7 gr. meyve şekli oval olup iç oran %50 ve açõk renkli,iç oranõ ise %50-70 arasõndadõr.Bu ceviz çeşidinin meyve iriliği ise orta-küçük grup içindedir. Hartley:Hartley’in yan dallarda meyve verme oranõ %5-10 arasõnda değişir.Bu çeşidi değerli kõlan en önemli özelliği iç ceviz kalitesinin çok yüksek olmasõdõr.Açõk iç renkli
iç ceviz özelliği ve iri meyveleri olmasõ bu çeşidin iç ceviz olarak
pazarlanmasõnõ kolaylaştõrmaktadõr.Kalp şekilli meyvelerinde ortalama iç ağõrlõğõ 6.1 gr. iç oranõ %46 olan Hartley cinsi cevizin hasat zamanõ orta-mevsim grubuna girer. Franquette: Eski bir Fransõz çeşidi olan Franquette Kaliforniya’da yaygõn olarak olarak yetiştirilmiş bir çeşittir.Ancak iri ağaçlõ olmasõ,düşük verimli olmasõ ve az meyve vermesi sebebiyle son yõllarda sõnõrlõ olarak dikilmektedir.İç ağõrlõğõ 5.2 gr.,iç oranõ %46-47, iç rengi ise genellikle çok iyidir.Hasat zamanõ ise geç sezondadõr. Serr:Çeşidin verimi ekolojik koşullara ve sulamaya bağlõ olarak düşük-yüksek arasõnda değişmektedir.Yan dallarda meyve verme oranõ %30-50 arasõnda değişir ve hasat zamanõ erken-orta periyot olarak belirlenmiştir.İri meyvelere sahip olan bu çeşidin iç randõman oranõ yaklaşõk %60’dõr.İç ceviz ağõrlõğõ 7.8 gr,açõk renkli iç oranõ ise %70-80’dir. 6
Ashley:1960 yõlõndan beri yaygõn olarak yetiştirilmekte olup,oldukça verimli bir çeşittir.İç kurdu ve bakteriyel yanõklõğa duyarlõdõr.İç ceviz rengi Payne’ye benzer ve açõk renkli iç oranõ ise %50-70 ‘dir.İç ceviz oranõ %50’dir.Kuvvetli bir gelişim için ağõr bir budamaya ihtiyaç duyar.Çeşidin birçok özelliği Payne’ye benzemektedir. Sunland:Yan dallarda meyve verme oranõ %80-90’dõr.İç rengi açõk,iç randõmanõ %59,kabuklu meyve ağõrlõğõ 10.4gr.açõk renkli iç oranõ ise %85’dir.Çok verimli bir çeşittir.İç kurduna karşõ oldukça hassastõr. Trinta:Yan dallarda %80-90 oranõnda meyve veren
çok verimli bir
çeşittir.Hasat zamanõ orta periyottur.%47 iç randõmana sahip olan çeşidin iç ceviz rengi o kadar da iyi değildir.İri meyvelere sahip bir çeşittir. Chico:İç kurdu ve bakteriyel yanõklõğa hassas olan
çeşidin iç randõmanõ
yaklaşõk %48’dir.İç ceviz ağõrlõğõ 5.2 gr olan Chico yan dallarda %90-100 oranõnda meyve veren çok verimli bir çeşittir. Vina:Meyve verme oranõ %80-90 arasõndadõr.İç rengi mükemmel olan çeşidin iç ceviz
randõmanõ %49 olup,iç ağõrlõğõ 6.3 gr.,açõk renkli iç oranõ ise %60-
70’dir.Çeşidin hasat zamanõ erken-orta periyottur. Tehama:%70-80
oranõnda
yan
dallarda
meyve
verir.İri
meyvelere
sahiptir.Hasat zamanõ orta sezon olup,hasat zamanõn geciktirilmesi durumunda iç ceviz zarar görebilir.İyi bir ceviz rengine sahip olan çeşitte,iç ceviz ağõrlõğõ 6 gr.,iç randõmanõ %50 ve açõk renkli
iç oranõ %70’dir.Yanaklarõn ayrõlmasõ nedeniyle iç
ceviz böceklerinden zarar görür. Amigo: Chico’ya çok benzeyen bir çeşit olan Amigo ,iri meyvelere,açõk bir iç ceviz rengine ve %60 iç randõmanõna sahiptir.İç ceviz ağõrlõğõ 5.9 gr. ve açõk renkli iç oranõ ise %60’dõr.Yaygõn kullanõlan bir çeşit değildir.Çeşidin ceviz iç kurdundan çok zarar görmesinden dolayõ kullanõmõ sõnõrlõ kalmõştõr. Tulare:Yan tomurcuklarda meyve verme oranõ %72’dir.İç ceviz ağõrlõğõ 7.5 gr. , açõk renkli iç oranõ 586 ve iç randõmanõ %53’dür.Orta mevsimde hasat edilir. Pedro :Yan tomurcuklarda meyve verme oranõ %65’dir.İç ceviz ağõrlõğõ 5.6 gr.,iç oranõ %47,açõk renkli iç ceviz oranõ ise %85’dir.Sõcak bölgelerde meyve kalitesi düşüktür. Howard :Yan dallarda %80-90 oranõnda meyve vermektedir.Yapraklanmasõ yan dallarda yüksek oranda meyve veren bir çeşit için oldukça geçtir.Meyvesi dört köşeli-yuvarlak kabuk yapõşmasõ olup,iç ceviz ağõrlõğõ 6.5 gr. açõk renkli iç oranõ ise
7
%90-95’dir.İç randõmanõ %49’dur.Hasat zamanõ Hartley’den hemen öncedir.Verim ve meyve iriliğini koruyabilmek için iyi bir budama programõna ihtiyaç duyar. Chandler : Yan dallarda meyve verme oranõ %80-90’dõr.İç ceviz yetiştiriciliği için çok uygun bir çeşit olarak kabul edilen Chandler’in iç oranõ %49, iç ceviz ağõrlõğõ 6.5 gr.açõk renkli iç ceviz oranõ ise %90-100’dür.Kaliforniya’da geleceği oldukça parlak bir çeşittir. Cisco :Yan dallarda meyve verme oranõ %77’dir.Meyveleri ufak olup,iç ceviz ağõrlõğõ 5.7 gr,iç ceviz oranõ %47 ve açõk renkli iç oranõ %86’dõr. Rego :Portekiz çeşitlerindendir.Yan dallarda %80-90 oranõnda meyve verir.İç ceviz ağõrlõğõ 5 gr. ve iç rengi kalitesi ortadõr. UC77-102: Yan tomurcuklarda %85-90 oranõnda meyve verir.İç ceviz ağõrlõğõ 6.6 gr,açõk renkli iç oranõ %75,iç oranõ ise %48’dir. 3.Ceviz Yetiştiriciliği: Türkiye’de yetiştirilen cevizin (Juglans regia L.) doğal yayõlõş alanõ Orta Asya ve Anadolu’dur. Dünya’da üretimi en yaygõn olan ceviz çeşiti budur. Uygun tozlayõcõ
çeşitlerin belirlenmesi ceviz yetiştiriciliğinde önemli konularõn
başõnda gelmektedir.Yeni kurulacak plantasyonlarda seçilecek çeşitlerin döllenme biyolojileri iyi araştõrõlmalõdõr. Ceviz yetiştiriciliğinde fidanlar değişik yollarla üretilmektedir.Bunlar; 1)Jeneratif Üretim: Tohumdan üretilen çöğürlerden elde edilen olup,istenen çeşit ve karakter özelliğini tamamen göstermez ve geç meyveye yatar. 2)Vejatatif Üretim:Çöğür üzerinden istenen kültür çeşitlerinin aşõlanmasõ şeklindeki üretimdir.Çeşit özelliğini taşõmasõ için fidanlarõn vejatatif (aşõ,doku kültürü,çelikle) yolla çoğaltõlmasõ gereklidir.Özellikle Batõ ülkelerinde ve Amerika’da aşõ ile çoğaltma tekniği kullanõmõ artmõş ve ceviz yetiştiriciliği seleksiyon yoluyla
aşõlanarak
yapõlmaktadõr. Islah edilmiş olan ceviz çeşidinin korumaya alõnmasõ ve çoğaltõlmasõnda en uygun yöntem aşõ ile çoğaltmadõr. Cevizde en çok kullanõlan aşõ yöntemi yama göz aşõsõdõr.İklim koşularõna bağlõ olarak değişiklik gösterebilmesine rağmen genellikle aşõ mevsimi
Ağustos ayõnõn
ikinci haftasõndan Eylül ayõnõn ilk haftasõna kadar devam eder.Ayrõca makineli omega aşõsõ,yarma kalem aşõsõ,dilcikli aşõ gibi aşõ yöntemleri de kullanõlõr.
8
Aşõlõ ceviz fidanõ üretiminde aşõ yapõlacak anacõn seçimi de son derece önemlidir.Anaç kuvvetli bir kök yapõsõna sahip olmalõ,verimli olmalõ,her sene meyve vermeli ve hastalõklara karşõ dayanõklõ olmalõdõr. Cevizde çeşitliliği sağlamak amacõyla Anadolu’nun hemen her bölgesinde yer alan yerli ceviz ağaçlarõndan istenilen kalite özelliklerine sahip olan tip ve çeşitlerin seleksiyon yolu ile seçilmesi,vejatatif yöntemlerle fidan üretimleri ve bölgelere uygun çeşitlerin yayõmõ öncelikli çalõşmalarõn içinde yer almaktadõr. Ceviz çeşitleri çelikle, doku kültürü ve daldõrma usulü yöntemleri uygulanarak da çoğaltõlabilmektedir. 4.Ekolojik Koşullar 4.1. Toprak İstekleri: Ceviz ağaçlarõ toprak bakõmõndan seçici olmamakla beraber, genellikle derin ve iyi drene olmuş, taban suyu seviyesi 2.5-3 m’den yukarõ olmayan, fazla su tutmayan gevşek, süzek, çakõllõ, kumlu, tõnlõ, siltli ,alüvyonlu topraklardan hoşlanõr.Ceviz kirece dayanõklõdõr ve alkali topraklarõ sever. Cevizler toprak ve sulama suyundaki
tuzluluğa aşõrõ derecede duyarlõdõrlar.
Tuzluluk arttõkça verim azalõr.Kök derinliğini sõnõrlayan tamamen killi,milli ve kum birikintileri ceviz ağaçlarõnõn gelişme gücünü ve ağaç iriliğini sõnõrlayabilir. 4.2.İklim İstekleri: Çeşitlerin iklim ihtiyaçlarõ çok iyi saptanmalõ ve özellikle ilkbahar geç donlarõ yönünden risk olmamalõdõr.Yüksek yaz sõcaklõklarõ, kõş donlarõ, sisler, yağõş miktarõ, yağõş zamanõ ve rüzgar gibi iklim koşullarõ yetiştirilecek ceviz çeşidine göre önem arz etmektedir. Bir bölgede ceviz yetiştiriciliğini sõnõrlayan en önemli faktörlerin başõnda ilkbahar ve sonbahar geç donlarõ gelmektedir.Çok geç yapraklanan ceviz çeşitlerinde vejetasyon süresi kõsa olduğu için,olgunlaşamayan
sürgünlerin erken sonbahar
donlarõndan zarar gördüğü de bir gerçektir.ilkbahar geç donlarõndan sadece dişi çiçekler değil aynõ zamanda erkek çiçekler de zarar görmektedirler. Kõş soğuklarõ bitkileri öldürecek kadar (-25ºC) düşük olmamalõdõr. 38ºC sõcaklõktan sonra güneş yanõklõğõ,iç büzülmesi gibi zararlanmalar başlar.Bu nedenle 25ºC ve 38ºC ceviz ağacõnõn yetişebileceği sõcaklõk aralõğõnõ göstermektedir. Soğuklama ihtiyacõ( 800-1800 saat) karşõlanmalõdõr.
9
Ceviz rüzgarlarla tozlanmasõ nedeniyle tozlanmayõ garanti altõna alacak yeterli oranda rüzgar ve açõk hava ceviz yetiştiriciliğinde arzulanan iklim istekleri arasõnda bulunmaktadõr.Özellikle tozlanma zamanõ havalarõn sisli gitmesi arzulanmaz. 5.Bahçe Tesisi Bahçe tesisi sõrasõnda mutlaka konu uzmanlarõ ile işbirliği yapõlmalõdõr.Özellikle çeşit
seçimi
yapõlõrken
teknik
ve
biyolojik
bilgilere
büyük
ihtiyaç
duyulmaktadõr.Bahçeye dikilecek çeşitlerin belirlenmesi son derece önemlidir. Çeşit
seçiminde çeşitlerin verimlilikleri, meyve kalitesi, döllenme biyolojileri,
yapraklanma zamanlarõ, soğuğa dayanõm durumlarõ, hastalõk ve zararlõlara duyarlõlõklarõ, değişik çevre koşullarõna tepkileri , hasat zamanlarõ gibi değişik faktörler dikkatlice incelenmelidir. Bahçede çiçeklenme
tipine göre
iyi
bir
tozlanmaya-döllenmeye- olanak
sağlayacak çeşit seçimine özen gösterilmelidir.Cevizlerin yabancõ tozlamaya duyduklarõ ihtiyaç nedeniyle, plantasyonda yeteri kadar tozlayõcõ çeşidine yer verilmelidir.Bulundurulmasõ
gereken
tozlayõcõ
ağaç
sayõsõ
yaklaşõk
olarak
plantasyondaki toplam ağaç sayõsõnõn %2,5- 5’i kadar olmalõdõr. Bahçe yerinin seçimi de oldukça önemlidir.Sõcaklõk ve su seviyesini belirli bir seviyede tutabilmek için uygun yerdeki bahçelerin tesis edilmesi,teknik ve kültürel işlemlerin
kolayca yapõlabilecek şekilde
ana yollara yakõnlõğõ dikkat edilecek
hususlardõr. Ayrõca birim alana dikilecek ağaç sayõsõnõn belirlenmesi de son derece önemlidir.Dikilecek ağaç sayõsõ belirlenirken mutlaka arazi büyüklüğü ve çeşidin taç gelişme şekli dikkate alõnmalõ,dikim mesafeleri ona göre ayarlanmalõdõr.Genellikle, gelişme
durumu ve uzun ömrü
dikkate alõnarak fidanlarõn 10x10m.,11x12m.
aralõklarla dikilmesi önerilmektedir. 6.Budama Ceviz ağacõ diğer meyve ağaçlarõna uygulanan budama şeklinden biraz daha farklõ budanan ve fazla oranda budama gerektirmeyen meyve türüdür. Ceviz ağaçlarõ her yõl budanmaz.Her yõl ve düzensiz uygulanan budama verim düşüklüğüne neden olur. Ağaçlarõn şekil budamasõ özellikle dikkat edilmesi gereken unsurlarõn başõnda gelmektedir.İlk bahçe kurulduğunda, sadece boyunlu gözler kesilerek göz budamasõ yapõlõr.Üçüncü
yõlda ise şekil verilir..Budama yapõlõrken kuru dallar mutlaka
çõkarõlmalõ ve budama yaralarõ macunlanmalõdõr.Uç kurumasõ olan dallar ise sağlam
10
kõsmõndan
kesilmelidir. Dişi
çiçeklerin
yeni sürgün ucunda oluştuğu , erkek
çiçeklerin önceki yõlõn sürgünlerin bulunduğu unutulmamalõdõr.Sürgün uzunluklarõ 1030 cm. arasõnda olmalõ, yan dal veriminin arttõrõlmasõ
için
tepe tomurcuğu
kesilmemelidir. 7.Gübreleme Cevizin
en
fazla
gereksinim
duyduğu
makroelementler
azot
ve
potasyumdur.Fosfor gereksinimi oldukça azdõr. Dikimden önce yalnõz fosfat ve potasyumlu gübre uygulanõr.Azotlu gübreleme yapõlmaz. Verilecek gübre miktarõ dikim öncesi 10-50 kg./dekar triple süper fosfat ile 10-40 kg./dekar potasyum sülfat,dikim sonrasõ 10-30 kg/dekar triple süper fosfat ile 15-45 kg /dekar potasyum sülfat arasõnda değişmektedir. Fidanlarõn birinci yaşõndan başlayarak ağacõn her yaşõ için 100 gr/ağaç hesabõyla toprak ph’õna göre amonyak nitrat veya amonyum sülfat verilir. 8.Hasat: Cevizin yeşil kabuğunun 1/3’ü çatladõğõnda hasada başlanõlabilir.İç ceviz ve yeşil kabuğun olgunlaştõğõ dönem olarak kabul edilen derim safhasõnõn hemen ardõndan meyvelerin toplanmasõ,yeşil kabuktan ayrõlmasõ ve kurutma işleminin başlatõlmasõ gerekmektedir.Eğer meyve derim edildikten sonra bahçeden toplanmayacaksa,ağaç üzerinde bõrakõlmasõ iç ceviz açõsõndan çok daha sağlõklõdõr. Cevizde hasat ,ilkim şartlarõna bağlõ olarak
Ağustos’ta başlar
Ekim ayõnõn
sonuna kadar devam eder.Hasat zamanõ çeşitlere göre değişmekte olup,taze tüketim için erken hasat edilir. Hasat öncesi ağaçlar mutlaka sulanmalõ ve hasata sabah veya akşamüstü serin saatlerde başlanõlmalõdõr. Uygun hasat dallarda silkeleme şeklinde yapõlmalõ sõrõk vb. ağaca zarar verecek herhangi bir araç kullanõlmamalõdõr. Hasat edilen meyveler yeşil kabuktan
temizlendikten sonra ,ceviz ağacõnõn gölgesinde veya doğrudan
güneş almayan gölgelik , havadar ve rutubetsiz yerlerde örtüler üzerine 15-20 cm. kalõnlõğõnda serilerek kurutulmalõdõr. İç ceviz olarak pazarlanacak cevizlerde ise hasat işleminin ardõndan kõrma işlemi gerçekleşmektedir.Piyasada iç oranõ yüksek olan ceviz fiyatlarõnõn daha cazip olmasõ cevizlerin bütün halinde çõkarõlmasõnõn önemini arttõrmaktõr.İç cevizin bütün olarak çõkmasõna olanak
sağlamak için yapõlacak en önemli uygulama kõrõlmadan önce
ceviz neminin yükseltilmesi olacaktõr.Nemi yükseltilen ceviz kabuğundan hem kolay hem de bir bütün olarak çõkacaktõr.
11
Tohumluk olarak seçilen kabuklu cevizler,üzerini örten yeşil kabuğun %80’ini çatladõktan sonra hasat edilmelidir. 9.Hastalõk ve Zararlõlar Cevizlerde görülen en önemli hastalõk ceviz antraknozudur ( gnomonia leptostyla). Ağacõn yaprakcõk,meyve,genç sürgün ve yaprak saplarõnda görülen bu hastalõktan dolayõ ağaç yaz ortalarõnda kenarlarõ kurumuş,kõvrõlmõş ölü yapraklarla kaplanõr ve bu yapraklar daha sonra dökülür.Meyve geçebilen
bu hastalõk meyvede
kabuğundan meyvelere
küçük noktalar veya daha büyük kara lekeler
halinde görülür.Hastalõğõn her yõl görüldüğü yerlerde Bordo Bulamacõ ( göz taşõ) veya diğer
hazõr bakõrlõ
preporatlarla ağacõn bütün gövde ve dallarõ
iyice
ilaçlanmalõdõr. Cevizde en önemli zararlõlardan biri ceviz iç kurdudur( cydia pomonella). Kurdun lavlarõ meyveye zarara verir. Meyve içinde bir aydan fazla süre beslenen iç kurdu ,sonuçta meyvelerin dökülmesine neden olur.Mücadele için Azinphos –methyl , Carbaryl veya Phosalone suya karõştõrõlarak uygulanõr.Kimyasal mücadele haziran ayõ içinde,ceviz meyveleri erik büyüklüğüne geldiğinde yapõlmalõdõr. 10.Depolama Türkiye’de ceviz daha çok kuru olarak tüketilmektedir.Cevizler yeşil kabuklardan temizlendikten sonra yõkanmakta,38ºC ve 48ºC’de özel yapõlmõş fõrõnlarda kurutularak da depolanabilmektedir.Kuru cevizin ilkim koşullarõna bağlõ olarak her zaman bir yõla kadar muhafaza edilmesi mümkün olabilir. Taze olan cevizlerin 4ºC-6ºC’lik soğuk hava depolarõnda 6 aya kadar muhafaza edilebilmesi mümkündür.Ancak 6 aydan sonra iç ceviz renginde kararma ve tadõnda acõma oluşmaktadõr. Ceviz üretiminin yoğun olarak yapõldõğõ bölgelerdeki üreticiler,ürünü özellikle kendi depolarõnda seyrek örgülü çuvallarda muhafaza etmektedirler.Üreticiler ürünlerini,bahçede
toptan
veya
yerel
pazarlarda
perakende
olarak
pazarlanmaktadõrlar. 11.Fiyatlandõrma Türkiye’de ceviz fiyatlandõrmalarõ
bölgeden bölgeye ve arz miktarõna
çeşitlilik göstermektedir. Cevizin fiyatõ
tamamen serbest
göre
piyasa şartlarõnda
oluşmaktadõr. Genel olarak fiyatlar, hasat döneminde toptancõ
ve çiftçi arasõndaki pazarlõk
neticesinde maliyetler ve enflasyon oranõ dikkate alõnarak belirlenmektedir.Cevizin 12
saklanma koşullarõ, özellikle
kuru cevizin uzun süre
saklanabilmesi
de fiyat
oluşumunu etkilemektedir. 12.Pazarlama Türkiye’de cevizin pazarlanmasõ konusunda herhangi bir birlik ve organizasyon bulunmamaktadõr.Pazarlama
genel
olarak
üreticinin
gerçekleşmektedir. Pazarlamanõn sadece iç tüketime
kendisi
tarafõndan
yönelik olarak yapõlmasõ
ihracatõ da olumsuz olarak etkilemektedir. Diğer sert kabuklu meyvelerin pazarlama işlemlerinin daha eski ve güçlü bir altyapõsõ sahip olmasõ ihracat rakamlarõna da yansõmaktadõr. Kabuklu olarak pazarlanacak olan cevizlerin dõş kabuklarõ temizlenmeli
ve beyazlatma işlemi
vakumlanmamasõ
mutlaka iyice
yapõlmalõdõr.İç olarak pazarlanan cevizlerin
nedeniyle iç cevizde acõlaşma ve bulaşmalar söz konusu
olmaktadõr.Bu nedenle pazarlamasõnõn
bir önce yapõlmasõ gerekmektedir.İç oranõ
%60 ve üzeri olan cevizler iç ceviz olarak pazarlanmalõdõr. İyi kurutulduğunda 1 yõl boyunca kolaylõkla saklanabilen kabuklu ceviz pazarlama açõsõndan gerek üretici ve gerekse tüccara sorun yaratmamaktadõr. C.ÜRETİM 1.Türkiye’de Üretim Yõllardõr, Doğu Anadolu’da Bitlis, Adilcevaz, Bahçesaray,Hizan gibi yerlerde ve Anadolu’nun bir çok yöresinde on binlerce ağaç kesilerek ceviz populasyonu ciddi gen erozyonu
yaşamõştõr.Ancak 1970’den sonra ceviz sektörü ile ilgili bilimsel
araştõrmalar yapõlmaya başlanmõş ve 1990 itibariyle de en popüler meyve haline gelmiştir. Türkiye’de ceviz üretimi yaklaşõk 59,000 ha’lõk bir alanda gerçekleşmektedir. (FAO 2002)Sert kabuklu meyveler içinde üretim bakõmõndan fõndõktan sonra ikinci sõrayõ almaktadõr.Ancak bu alanõn tamamõnõn kapama ceviz bahçeleri olduğu düşünülmemelidir. Türkiye’de en fazla ceviz ağacõ Artvin, Aydõn, Bitlis, Bursa, Çorum, Erzurum, İzmir, Kastamonu, Kahramanmaraş ,Ordu ve Van’da bulunmaktadõr.Meyve veren ağaçlar genelde Artvin, Aydõn, Bitlis, Bursa, Çorum, Kastamonu, Kahramanmaraş, Van ve Karaman illerinde bulunmaktadõr.Kabuklu ceviz üretiminin en fazla olduğu iller ise Aydõn;Bitlis,Bursa,Isparta,İzmir,Kastamonu ve Zonguldak’dõr. Ülkemizin her bölgesinde ceviz ağaçlarõnõn doğal olarak yetiştirilmesine karşõn önemli miktarda ceviz üreten bölgeler çoğunluk sõrasõna göre incelendiği takdirde 13
Ege Bölgesi %16, Güneydoğu Bölgesi %15.5,Karadeniz Bölgesi %14.5,Ortakuzey Bölgesi %11.4 ile ilk sõralarda yer almaktadõr. 1995 yõlõ itibariyle üretim rakamlarõ incelendiğinde özellikle son yõllarda Türkiye’de ceviz üretiminin arttõğõ gözlenmektedir.Ülkemizde fõndõktan sonra en çok üretilen sert kabuklu meyve olan ceviz 2002 yõlõnda yaklaşõk olarak 136,000 ton olarak üretilmiştir.Türkiye’nin her yerinde ve boş arazilerde kolaylõkla yetiştirilebilme özelliği, bakõmõn kolay ve masrafsõz olmasõ giderek ceviz artmasõna neden olmakta ve
kapama bahçelerinin
üretimde yavaş da olsa bir artõş
sağlamaktadõr.
Türkiye’deki ceviz ağaçlarõnõn verimleri ağaç başõna yaklaşõk olarak 33-37 kg arasõnda değişmektedir.Söz konusu verim daha çok yabani(aşõsõz) ağaçlarõn verimidir. Türkiye ABD, Çin ve İran’dan sonra dünyadaki ceviz üreticisi ülkeler içerisinde 4.sõrayõ almaktadõr.
Yõllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002* Kaynak: DİE, *FAO
TÜRKİYE’DE CEVİZ ÜRETİMİ Ağaç sayõsõ(1000) Meyve veren Meyve vermeyen 3453 1067 3447 1047 3445 1050 3490 1155 3525 1300 3550 1490 3640 1780 -
Üretim (ton) 110.000 115.000 115.000 120.000 120.000 116.000 116.000 136.000
Ceviz ağaçlarõnõn son yõllara kadar tamamen tohumla,çöğürden aşõsõz üretilmesi,ülkemizin geniş bir ceviz populasyonuna sahip
olmasõna neden
olmuştur.Ancak
istenilen
aşõlõ
ceviz
üretimi,son
yõllara
kadar
ölçüde
yaygõnlaştõrõlamamõş ve standart ceviz çeşitlerinin belirlenmemiş olmasõ,üretimde standart olmayan verimsiz ve kalitesiz çeşitlerin yayõlmasõna neden olmuştur. Son yõllarda yapõlan araştõrmalarda yüksek kaliteli ve verimli,çevre koşularõna iyi adapte olan ceviz çeşitleri ve tipleri seçilmeye başlanmõş,aşõlõ ceviz fidanlarõ bu tiplerle üretilerek kapama bahçeler kurulmalarõ yoğunlaştõrõlmõştõr. Ancak dünyadaki diğer üretici ülkelere bakõldõğõ takdirde, Türkiye’nin mevcut ceviz varlõğõna karşõn üretimde geri kaldõğõ görülmektedir.Bunlarõn başlõca sebepleri
14
kapama plantasyonlarõn bulunmamasõ,ekolojik koşullara göre uygun çeşit seçiminin yapõlmamasõ ,hastalõk ve zararlõ ile mücadelenin tam olarak uygulanmamasõ, teknik ve kültürel uygulamalarõn ihmal edilmesidir. Bu yüzden Tokat, Niksar gibi ceviz fidanõ yetiştiriciliğine uygun ekolojilerde ceviz aşõ çalõşmalarõna başlanõlmasõ ve iç bölgelerde doğu illerimizin ceviz fidanõ ihtiyacõ karşõlanarak ceviz üretiminin artõrõmõ sağlanmalõdõr. 2. Dünyada Üretim: Ceviz ağacõnõn
ekolojik koşullara yüksek uyum kabiliyeti nedeniyle doğal
yetişme alanõ ,Karpat dağlarõndan Türkiye,İran,Afganistan ,Güney Rusya , Hindistan, Mançurya ve Kore’ye kadar uzanan geniş bir bölgeyi kaplamaktadõr.Doğal yetişme ortamõnõn yanõ sõra diğer dünya ülkelerinde ceviz õslahõnõn Türkiye’den çok daha önce başlamõş olmasõ genel üretimin giderek artmasõna neden olmuştur. İstatistiki veriler incelendiği takdirde dünya ceviz üretiminde 1995 yõlõ itibariyle artõş olduğu
gözlenmektedir.2000 yõlõnda1,225,673 ton olan ceviz üretimi 2001
yõlõnda %1.7 ‘lik artõşla 1.246,259 tona, 2002 yõlõnda yine %1.7’lik artõşla 1,267,954 tona ulaşmõştõr. DÜNYADA CEVİZ ÜRETİMİ (ton) Yõllar DÜNYA 1.050.786 1995 1.077.704 1996 1.123.078 1997 1.143.113 1998 1.196.208 1999 1.225.673 2000 1.246.259 2001 1.267.954 2002 Kaynak:FAO
Dünyada önemli ceviz üreticilerinin gelmektedir.
Bu
ülkeler
dünya
başõnda Çin, ABD, İran ceviz
üretiminin
yaklaşõk
ve Türkiye %66’sõnõ
gerçekleştirmektedirler. FAO verilerine göre 2002 yõlõnda Çin’de 285,000 ton , ABD’de 249,480 ton ,İran’da 160,000 ton , Türkiye’de ise 136,000 ton ceviz üretimi gerçekleşmiştir.Diğer önemli üretici ülkeler ise Ukrayna, Fransa, Romanya, Hindistan ve Yugoslavya’dõr.
15
CEVİZ ÜRETİMİNDE İLK BEŞ ÜLKE (ton) 1998
1999
2000
2001
2002
Çin
269.203
274.246
309.875
252.347
285.000
ABD
205.930
256.730
216.820
279.690
249.480
İran
145.820
142.906
140.605
168.031
160.000
Türkiye
120.000
120.000
116.000
116.000
136.000
Ukrayna
47.057
28.424
49.995
55.130
55.130
Kaynak:FAO
Ceviz üretiminin ülkelere göre dağõlõmõ
Diğerleri 25%
Çin22%
AB 9% Türkiye 11%
İran 13%
16
ABD 20%
D.DIŞ TİCARET 1.Türkiye’de Dõş Ticaret: 1.1.İhracat Türkiye ceviz üretimi bakõmõndan yurtiçi tüketim ihtiyacõnõ karşõlamakta yeterli olup, ihracat yapan ülkeler arasõnda yer almaktadõr. Dünyadaki diğer sert kabuklu meyvelerin(fõndõk,badem,..)üretimleri cevizin ticaretini önemli ölçüde etkilemektedir. Türkiye dünya üretiminde önemli bir kapasiteye sahip olmasõna rağmen , ihracatta bu durumunu kullanamamakta ve gün geçtikçe önemli bir ceviz ithalatçõsõ ülke konumuna yükselmektedir.Bu durum hem döviz kaybõ oluşturmakta hem de üretimi olumsuz yönde etkilemektedir. YILLAR 1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
Yõllar İtibariyle Türkiye’nin Ceviz İhracatõ CİNSİ MİKTAR (kg) DEĞER($) Kabuklu 40.238 59.141 Kabuksuz 265.994 1.152.834 Toplam 306.232 1.211.975 Kabuklu 36.708 78.925 Kabuksuz 196.597 1.059.967 Toplam 233.305 1.138.892 Kabuklu 61.802 131.356 Kabuksuz 268.550 1.288.889 Toplam 330.352 1.420.245 Kabuklu 10.737 51.826 Kabuksuz 290.962 1.399.251 Toplam 301.699 1.451.077 Kabuklu 13.410 53.815 Kabuksuz 157.678 823.474 Toplam 171.088 877.289 Kabuklu 15.687 40.966 Kabuksuz 153.885 658.607 Toplam 169.572 699.573 Kabuklu 6.097 14.282 Kabuksuz 297.349 1.184.640 Toplam 303.446 1.198.922 Kabuklu 2.201 8.357 Kabuksuz 512.812 1.393.166 Toplam 515.013 1.401.523 Kabuklu 4.825 4.982 Kabuksuz 133.457 433.043 Toplam 138.282 438.025
Kaynak:DİE
17
Ceviz
ihracatõ
daha
ihracatõmõzõn yaklaşõk
çok
kabuksuz
olarak
yapõlmaktadõr.Toplam
ceviz
% 3-4’ünü kabuklu, geriye kalanõnõ ise kabuksuz(iç )ceviz
oluşturmaktadõr. Kabuksuz ceviz ihracatõmõz son derece düzensiz bir şekilde gerçekleşmiştir.1998 yõlõna kadar artma eğiliminde olan kabuksuz ceviz ihracatõ 1999 yõlõnda %20 azalarak
658.607
$
olarak
gerçekleşmiştir.Ancak
2000
yõlõ
itibariyle
artõş
kaydedilmeye başlamõştõr.Kabuksuz ceviz ihracatõ 2000 yõlõnda 1.184.640 $, 2001 yõlõnda 1.393.166 $
olarak gerçekleşmiştir.Ancak kabuksuz ceviz ihracatõndaki bu
artõş 2002 yõlõnda büyük bir düşüşe geçerek 433.043 $ ile son yõllarõn en düşük seviyesinde gerçekleşmiştir. Kabuklu ceviz ihracatõnda ise devamlõ bir düşüş eğilimi gözlenmiş olup ve 2002 4.982 $ ile son 8 yõlõn en düşük seviyesinde gerçekleşmiştir. Türkiye’nin Kabuksuz Ceviz İhracatõ Yaptõğõ Başlõca Ülkeler($) Ülkeler 1998 1999 2000 2001 2002 Fransa 24.588 50.585 48.790 40.904 Hollanda 102.400 89.774 21.247 1.993 35.501 Almanya 158.016 118.436 142.613 126.114 59.099 Danimarka 7.920 6.478 1.660 14.799 11.483 Yunanistan 5.446 İsviçre 143.396 63.738 54.839 47.214 Malta 4.440 8.570 1.240 12 Rusya 203 2.157 147 641 Libya 1.265 1.275 926 51.300 Lübnan 135.975 84.305 90.378 11.321 35.325 KKTC 119.786 62.702 23.705 63.331 5.257 İngiltere 34.653 56.838 14.534 2.160 Diğerleri 90.832 115.906 837.390 1.028.406 230.917 Kaynak:DİE Türkiye’nin
kabuksuz ceviz ihracatõnõn büyük bir kõsmõ AB ülkelerine
yapõlmaktadõr.2002 yõlõ verilerine
göre 59.099
$ ile Almanya,35.501
$ ile
Hollanda,11.483 $ ile Danimarka bunlarõn başõnda gelmektedir. AB ülkelerinden sonra en çok ihracat yapõlan
ülkeler İsviçre,Lübnan ve
Rusya’dõr. Toplam ceviz ihracatõnõn küçük bir kõsmõnõ oluşturan kabuklu ceviz ihracatõnõn büyük bir kõsmõ 2002 yõlõ itibariyle Almanya’ya ve KKTC’ye yapõlmaktadõr.
18
Ülkeler Almanya İsviçre Avusturya KKTC İtalya Singapur Katar Lübnan Kaynak:DİE
Türkiye’nin 1998 2.309 1.602 37.000 2.103 10.300 501 -
Kabuklu Ceviz İhracatõ ($) 1999 2000 2001 2.732 1.672 2.148 20.484 11.247 6.285 18.310 303 400
2002 3.132 1.215 635
1.2.İthalat Sahip olduğu üretim ve verim potansiyeline rağmen gün geçtikce Türkiye ceviz ithalatçõsõ ülke konumunu almaktadõr.Özellikle kabuklu ceviz ithalatõmõzda
yõllar
itibariyle hõzlõ bir artõş gözlenmeye başlamõştõr. Yõllar itibariyle incelendiği takdirde,özellikle son yõllarda ceviz ithalatõnõn arttõğõ görülmektedir.1999 yõlõnda 1.453.254 $ olan ceviz ithalatõ,2000 yõlõnda %140 gibi büyük oranda artõşla 3.540.294 $ olarak gerçekleşmiştir.2001 yõlõnda %67’lik bir düşüşün ardõndan 2002 yõlõnda ithalatta büyük bir artõş kaydedilmiş ve toplam ceviz ithalatõmõz 9.978.109 $ ile son 10 yõlõn en yüksek seviyesinde gerçekleşmiştir. Kabuklu ve kabuksuz ceviz ithalatõmõzõn toplam ithalattaki dağõlõmõna bakõldõğõ takdirde herhangi bir istikrardan söz etmek mümkün olamamaktadõr.Bazõ yõllarda hem kabuklu hem de kabuksuz ceviz ithalatõnda artõş gözlenirken,bazen her ikisinde de düşüş gözlenmektedir. Ceviz ithalatõnõn artõşõnõn başlõca sebeplerinden biri nüfus artõşõna paralel olarak artan ceviz talebinin bir kõsmõnõn ithalat yoluyla karşõlanmasõdõr. Diğer önemli bir sebebi de mevcut birçok ağacõn verimlilik çağõnda kerestesinden yararlanmak üzere kesilmesidir.
19
Yõllar İtibariyle Türkiye’nin Ceviz İthalatõ YILLAR CİNSİ MİKTAR (kg) DEĞER($) 1994 Kabuklu 32.240 10.362 Kabuksuz 83.200 101.365 Toplam 115.440 111.727 1995 Kabuklu 99.601 38.432 Kabuksuz 116.444 177.728 Toplam 216.045 216.160 1996 Kabuklu 1.002.203 375.887 Kabuksuz 295.035 231.944 Toplam 1.297.238 607.831 1997 Kabuklu 627.161 276.015 Kabuksuz 259.864 240.963 Toplam 887.025 516.978 1998 Kabuklu 1.465.785 537.004 Kabuksuz 285.644 318.764 Toplam 1.751.429 855.768 1999 Kabuklu 1.603.272 625.897 Kabuksuz 800.123 827.357 Toplam 2.403.395 1.453.254 2000 Kabuklu 4.210.395 2.002.794 Kabuksuz 1.427.909 1.537.500 Toplam 5.638.304 3.540.294 2001 Kabuklu 987.641 436.861 Kabuksuz 1.250.204 702.797 Toplam 2.237.845 1.139.658 2002 Kabuklu 3.140.276 1.694.769 Kabuksuz 5.278.744 8.283.340 Toplam 8.419.020 9.978.109 Kaynak:DİE Kabuksuz ceviz ithalatõnõn yapõldõğõ ülkelerin başõnda Bulgaristan, Romanya, Özbekistan ve Gürcistan gelmektedir.Özellikle Özbekistan 2002 yõlõnda 2.820.588 $ ile en fazla kabuksuz ceviz ithalatõ yapõlan ülke olmuştur.
20
Türkiye’nin Kabuksuz Ceviz İthalatõ ( $) Ülkeler Almanya Romanya Bulgaristan Gürcistan Özbekistan İran Pakistan Mõsõr ABD BAE Kaynak:DİE Kabuklu
ceviz
1998 5.208 110.630 148.489 3.148 1.500 10.000 3.269 ithalatõ
1999 44.734 108.252 3.392 13.080 57.943 353
2000 367.800 285.279 271.183 10.798 21.832 10.600 2.400 41.550 -
yaptõğõmõz
2001
2002 125.231 738.787 66.888 153.452 22.202 102.298 2.820.588 99.519 207.465 23.651 163.010 -
ülkelerin
başõnda
ise
ABD,
Bulgaristan,Ukrayna ve Moldavya gelmektedir. Türkiye’nin Kabuklu Ceviz İthalatõ ($) Ülkeler Almanya Romanya Bulgaristan Ukrayna Özbekistan Moldavya ABD Kaynak:DİE
1998 426.823 63.084 31.984 -
1999
2000 18.144 26.600 90.502 415.423 1.238.466 121.843 217.780 1.201 5.240 11.506 7.400 41.960 389.610
2001
2002
4.663 122.974 97.183 38.898 105.044
174.183 407.634 181.758 132.524 262.225
2.DÜNYA’DA DIŞ TİCARET Son dört
yõllõk veriler incelendiği takdirde dünya
ceviz ticaretinde genel bir
artõştan söz etmek mümkündür.1998 yõlõnda 267.2 milyon $ olan dünya ceviz ticareti 1999’da %14.3 ‘lük artõşla 305.4 milyon $, 2000 yõlõnda
bir önceki yõla oranla
%14.6’lõk bir artõşla 350.2 milyon $,2001 yõlõnda ise %11.7’lik düşüşle 308.9 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. Dünya’daki en büyük ceviz ihracatçõsõ ABD’dir. Dünya ceviz ihracatõnõn yaklaşõk %53 ‘ünü gerçekleştiren ABD’yi, AB ülkeleri ,Şili ve Meksika izlemektedir.
21
Dünya Ceviz İhracatõnda Önemli Ülkeler ($) Ülkeler
1998
1999
2000
2001
Şili Çin Halk Cum. Fransa Meksika ABD Almanya İtalya Hollanda Hindistan İspanya Kaynak:FAO
6.819.000 1.778.000 27.797.000 77.959.000 1.211.000 613.000 1.389.000 1.825.000 570.000
11.622.000 2.812.000 28.088.000 23.125.000 7.413.000 1.163.000 815.000 3.080.000 1.491.000 626.000
7.930.000 2.183.000 32.978.000 38.608.000 91.993.000 2.688.000 2.021.000 1.804.000 1.716.000 614.000
9.664.000 1.333.000 33.118.000 15.049.000 87.639.000 1.581.000 1.188.000 4.299.000 3.443.000 1.297.000
Kabuklu ve kabuksuz ceviz ithalatõnda en büyük payõ Avrupa Birliği Ülkeleri almaktadõr.AB ülkeleri içinde İspanya birinci sõradayken, onu Almanya ve İtalya izlemektedir. 1999 yõlõ itibariyle Meksika da önemli
ithalatçõ ülkeler arasõnda yer
almaya başlamõştõr. Dünya Ceviz İthalatõnda Önemli Ülkeler ($) Ülkeler
1998
1999
2000
2001
Arjantin Belçika Almanya İtalya Brezilya Kanada Hollanda İngiltere Portekiz Rusya Meksika İspanya Kaynak:FAO
2.070.000 3.085.000 34.354.000 20.962.000 6.296.000 2.841.000 4.399.000 4.145.000 3.867.000 2.487.000 24.949.000
2.886.000 2.557.000 25.278.000 25.633.000 6.623.000 3.309.000 10.909.000 3.545.000 3.258.000 1.410.000 16.054.000 31.795.000
2.328.000 3.319.000 24.263.000 20.891.000 5.169.000 3.436.000 7.068.000 4.242.000 3.045.000 3.465.000 17.605.000 42.151.000
2.189.000 3.144.000 19.227.000 24.761.000 4.589.000 2.955.000 7.886.000 3.708.000 2.550.000 3.704.000 12.290.000 34.322.000
Yurtiçi tüketime çok daha fazla önem vererek uluslararasõ ceviz pazarõna geç girmemiz,Türk ceviz standartõmõzõn pazarõn en büyük ihracatçõsõ olan ABD standartlarõndan farklõ olmasõ nedeniyle Türk cevizi talebinin diğerlerine göre daha az olmasõ ve yurtdõşõ pazarlama faaliyetlerini yürütecek herhangi bir birliğin olmamasõ yüksek üretim potansiyelimize paralel
bir ihracat hacmimiz olmamasõnõn başlõca
sebepleri arasõnda sayõlabilir.
22
E. MEVZUAT UYGULAMALARI 1.Ürün Standartlarõ: Cevizin ihracatõ zorunlu standarda tabidir.Kabuklu ceviz TSE1275
no.lu ,iç
ceviz ise TSE 1276 no.lu standarta tabidir.Ceviz için geçerli olan standartlar cevizin şekil ve kalitesine göre olmasõ gereken büyüklüğü ile ilgilidir.Buna göre
ihraç
edilecek cevizler; Ekstrada (yuvarlak için) : 27 mm. veya daha büyük , Ekstrada (ovaller için): 27 mm veya daha büyük , 1.sõnõf (yuvarlak ve ovaller için)24 mm ve daha yukarõ, 2.sõnõf (yuvarlak ve ovaller için):24 mm ve daha yukarõ olmalõdõr. 2. Tüketici sağlõğõ açõsõndan yerine getirilmesi zorunlu şartlar 23.9.2002 tarih ve 24885 tarihli Resmi Gazete’de yayõmlanan 2002/63 No.lu ‘’Türk Gõda Kodeksi Gõda Maddelerinde Belirli Bulaşanlarõn Maksimum Seviyelerinin Belirlenmesi Hakkõndaki
Tebliğ ‘e göre cevizlerde
bulunma ihtimali olan, kalõntõ
bõrakabilen ve tüketici sağlõğõnõn testlerle güvence altõna alõnmasõ zorunlu olan maddeler şunlardõr: Tanõm
Kabul edilebilen en yüksek değer
Mikrotoksinler: Aflotoksin B1
5 ppb
Aflotoksin B1+B2+G1+G2
10ppb
Aromatik ve alifatik hidrokarbonlar 10 mg/kg.’dir.
3. Ambalaj Türk Gõda Kodeksi’nde yer alan tüm gõda maddeleri zorundadõrlar.(Türk
ambalajlanmak
Gõda Kodeksi Yönetmeliği: 16.11.1997 tarih ve 25172 sayõlõ
Resmi Gazete). Ambalajlarda aranõlan özellikler şu şekilde sõralanabilmektedir. ! Ambalajlanmõş gõda maddesi, ambalajõ değiştirilmediği veya açõlmadõğõ sürece gõda maddesine erişilemez durumda olmalõdõr. ! Gazete ve gõda ambalaj materyali olarak üretilmemiş basõlõ ve yazõlõ kağõtlar, yeniden işlenmiş kağõtlar ve plastik kullanõlamazlar.
23
gõda ambalaj materyali olarak
! Ambalaj materyali, gõda maddesini özelliğine bağlõ olarak sõcaklõk değişimleri, nem, hava, õşõk gibi olumsuz dõş etkenlerden korumalõdõr. ! Gõda maddelerinin bileşiminde istenmeyen değişikliklere ve organoleptik özelliklerinde bozulmalara neden olmamalõ ve gõda maddesiyle etkileşim göstermemelidir. ! Ambalaj materyali üzerinde izin tarihi ve numarasõ ile üretici firmanõn adõ ve bulunduğu il belirtilmelidir. ! Doldurma, taşõma ve depolama koşullarõna dayanõklõ ve istiflemeye uygun olmalõdõr. 4.Etiketleme ve etiket bilgileri 25.8.2002 tarih ve 24857 sayõlõ Resmi Gazete’de yayõmlanan 2002/58 No.lu Türk Gõda Kodeksi Gõda Maddelerinin Genel Etiketleme ve Etiketleme Kurallarõ
Tebliği’nde
Beslenme Yönünden
yer aldõğõ üzere etiketleme ile ilgili kurallar şu
şekildedir: ! Satõşa sunulan her gõda maddesinin ambalajõnda etiket bulundurulmalõdõr. ! Etiketleme dili Türkçe olmalõdõr. Türkçe’nin
yanõ sõra uluslararasõ kabul
görmüş diğer resmi diller de kullanõlabilir. ! Tüm yazõlar fonla kontras teşkil edecek şekilde, silinmez karakterde okunabilir renk ve boyutta olmalõ, ambalaja sağlam bir şekilde basõlmõş, yapõştõrõlmõş veya tutturulmuş olmalõdõr. Ayrõca etiket üzerinde
bulunmasõ zorunlu bilgiler başka
yazõlar ya da resimlerle örtülmemeli veya kesilmemelidir. ! Gõda maddesinin etiket bilgileri tam , doğru ve anlaşõlabilir olarak ifade edilmelidir. ! Gõda maddesinin etiketi,ambalajõ
ve biçimi sahte, yanõltõcõ veya gõdanõn
karakterine , yapõsõna , özelliklerine , bileşimine ,kalitesine, orijinine ve üretim metotlarõna göre hatalõ bir izlenim yaratacak, gõdanõn sahip olmadõğõ etki ve özellikleri açõsõndan benzer olan gõdalara üstün olduğunu beyan edecek biçimde olmamalõ;tüketiciyi
yanõltacak
resim, şekil ve benzerlerini
içermemelidir.Bu hususlar gõda maddesinin tanõtõmõ ve reklamõ için de geçerlidir. ! Gõda maddesinin etiketinde , gõda maddesinin hastalõklarõ önleme ,iyileştirme ve tedavi özelliği olduğunu bildiren veya ima eden ifadeler yer alamaz.
24
Gõda maddelerinin etiketinde bulundurulmasõ zorunlu bilgiler
ise
aşağõdaki
gibidir; ! Gõda maddesinin adõ, ! İçindekiler, ! Net miktarõ, ! Üretici ve paketleyici firmanõn adõ,tescilli markasõ, üretildiği yer ve adresi, ! Son tüketim tarihi, ! Parti no. ve/ veya seri no, ! Orijin ülke, ! Gerektiğinde kullanõm belgisi ve muhafaza şartlarõ, ! Üretim izin tarihi ve sayõsõ, sicil numarasõ veya ithalat kontrol belgesi tarihi ve sayõsõ, Gõda maddelerinin etiketlerinde gõda maddesinin adõ,net miktarõ,son tüketim tarihi ambalajõn aynõ yüzünde bulunmalõdõr. F.SEKTÖRDEKİ MEVCUT DURUM,SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Bugüne kadar ceviz üretiminin geliştirilmesi ülkemizde ceviz yetiştiriciliğinde
için
yapõlan birçok projeden,
yeterli ulusal politikalar oluşturulamadõğõ
için,
istenilen sonuçlar alõnamamõştõr. Türkiye’deki ceviz yetiştiriciliğinde yaygõn olarak kullanõlan ekolojik
koşullara
adaptasyon yetenekleri
Adaptasyon çalõşmalarõ yapõlmadan
çeşitlerin
değişik
tam olarak saptanmõş değildir.
dağõtõlan yüz binlerce fidanlarõn birçoğu daha
ilk yõllarõnda veya ileriki yõllarda özellikle ilkbahar geç donlarõ ile sonbahar erken donlarõndan zarar görmektedirler.Sulama,gübreleme, budama, hastalõk ve zararlõlara karşõ mücadele, derim ve derim
sonrasõ
gibi konulardaki
bilgi eksikliği ve
uygulamalarõn ihmal edilmesi günümüzde çok ciddi sorunlarõn yaşanmasõna neden olmaktadõr. Yeteri sayõda kapama ceviz bahçelerinin olmamasõ, çöğürlerin çok sõk dikilmesi, fidancõlõk
yapõlan arazilerin çoğunun sert rüzgarlara açõk kalmasõ ile fidanlarda
oluşan şekil bozukluğu,fidanlarõn söküm aşamasõnda köklerinin zarar görmesi ve yeterli miktarda saçak kök kalmamasõ da ceviz üretimini olumsuz etkilemektedir. Ceviz yetiştiriciliğinde yaşanõlan diğer sorunlardan bir tanesi de hasat ve hasat sonu işlemleridir.Hasat zamanõ meyve kalite kaybõna neden olan önemli gecikmeler yaşanmaktadõr. İç cevizin yeşil kabuğa oranla daha önce olgunlaşmasõna rağmen,
25
dõş kabuğun kolay ayrõlmasõnõ isteyen yetiştiricilerin kadar hasatõ geciktirmeleri
yeşil kabuk olgunlaşõncaya
iç cevizin önemli oranda kalite kaybõna uğramasõna
neden olmaktadõr. Var olan ve yapõlmasõ gereken araştõrmalarõn bir envanteri çõkarõlamamakta, çeşitli konularda bilgi tekrarõ oluşmaktadõr.Araştõrma enstitülerinde ceviz konusunda çalõşan araştõrõcõ
sayõsõ sõnõrlõ
olmasõ ve yetişmiş personel yetersizliği de bilgi
birikiminin oluşmasõnõ etkilemektedir. Ceviz işletmelerin
birçoğu ticari işletme özelliğine sahip
değildir.Bu yapõsal
durum üretim ve pazarlama konularõnda bir takõm sorunlara neden olmaktadõr. Standart ve sertifikalõ fidan üretimi yeterli değildir.Birçok yeni tesis bahçe yöreye uygun olmayan ya da hastalõklõ fidanlarla kurulmakta,bu da verimi ve dolayõsõ ile işletme gelirini düşürmektedir.Tüm diğer bahçe ürünlerinde olduğu gibi,cevizin de bölgesel anlamda yoğun yetiştiriciliğinin yapõlabilmesi için, yapõsal ve kurumsal sorunlarõn giderilmesi gerekmektedir. İhracatõ engelleyen faktörlerden birisi de Türkiye ceviz standartõ ile ABD ceviz standartõ arasõnda
önemli
sayõlabilecek
farklõlõklardõr.TSE standartlarõna göre
yuvarlak ve oval ekstra meyve grubuna giren ceviz ABD standartlarõna göre küçük meyve grubuna girmektedir.ABD’nin dünya pazarõna Türkiye’den çok önce girmiş olmasõ ve pazarda tanõnmasõ farklõ standartlara sahip olan Türk cevizlerinin rekabet şansõnõ azaltmaktadõr.Bu nedenle Türk cevizinin ABD cevizine bir alternatif olarak değil de ,farklõ bir ceviz çeşidi olarak tanõtõm ve pazarlamasõnõn yapõlmasõ ve kaliteli Türk ceviz için talep yaratõlmasõ gereklidir. TSE 1275 Ekstrada (Yuvarlak için): 27mm veya daha büyük Ekstrada (Ovaller için):27 mm veya daha büyük 1.sõnõf (yuvarlak ve ovaller için):24 mm ve daha yukarõ 2.sõnõf (yuvarlak ve ovaller için):24 mm. ve daha yukarõ Kalite
ve
verimin
değerlendirilmemeli,diğer
arttõrõlmasõ meyvelerde
için
ABD 38.1 mm.’den büyük olanlar çok iri 31.9-38.1 mm arasõnda olanlar iri 29.1-31.8 mm. arasõnda olanlar orta 23.9-29,0 mm arsõnda olanla küçük
ceviz
olduğu
kurulmalõ,ceviz ormanlarõ oluşturulmalõdõr.Yalnõz
sadece gibi
orman
ceviz
ağacõ
kapama
olarak
bahçeleri
çiftçiler tarafõndan değil;kamu
kuruluşlarõ ile işbirliği yapõlarak tahsis yoluyla ceviz bahçeleri yapõlmalõdõr.Amaca uygun tohum ve anaç damõzlõklarõnõn kurulmasõ ve kullanõlmasõ ,ceviz üretiminde
26
artõş sağlamak için ağaç sayõsõ ve kapama ceviz bahçelerinin sayõsõnõ artõrmak gereklidir Kullanõlan kimyasallar ekolojik dengenin bozulmasõna neden olduğu gibi üründe de kalõntõlar oluşturmakta, bu durum hem insan sağlõğõ açõsõndan ,hem de dõş ticarette standartlarõ sağlamadõğõndan sorun oluşturmaktadõr.Bu nedenle son yõllarda özellikle ülkemizde önemli bir konuma yükselen organik tarõm modelinin ceviz üretiminde de yaygõnlaştõrõlmasõ gerekmektedir. Ceviz pazarlamasõnda sadece yurtiçi tüketimin dikkate alõnmasõ da ihracatõ olumsuz
etkilemektedir.
Pazarlama
birlikleri
kurularak
,yurtdõşõ
pazarlama
kolaylaştõrõlmalõdõr.Ayrõca üretici birlikleri kurulmalõ ve üretici özendirilmelidir.
27
YARARLANILAN KAYNAKLAR •
‘Ceviz Yetiştiriciliğinin Genel Prensipleri’ ,Yavuz Serhatoğlu
•
‘Türkiye
Ceviz
Yetiştiriciliğine
Genel
Bakõş’
Prof.Dr.Yaşar
Akça
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü •
Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştõrma Enstitüsü
•
Linkler
Araştõrma Raporlarõ
¤ www.die.gov.tr (Devlet İstatistik Enstitüsü) ¤ www.fao.org ( Food and Agriculture Organization of The United Natios) ¤ www.walnut.org (The Walnut Marketing Board) ¤ www.tarim.gov.tr (Tarõm ve Köyişleri Bakanlõğõ) ¤ www.ceviz.gen.tr
28
