Âşık Çelebi ve Şairler Tezkiresi Üzerine Yazılar
DERLEYENLER:
HATİCE AYNUR — ASLI NİYAZİOĞLU
Koç Üniversitesi Yayınları: 7
Âşık Çelebi ve Şairler Tezkiresi Üzerine Yazılar Derleyenler: HATİCE AYNUR — ASLI NİYAZİOĞLU Kitap editörü: Defne Karakaya Grafik uygulama: Sinan Kılıç Kapak Tasarımı: Mehmet Sinan Niyazioğlu Kapak Görseli: Kapak minyatürleri Millet Yazma Eserler Kütüphanesinde Ali Emiri - Tarih 772 no’lu yazmadan, soldan sağa ve yukarından aşağı olmak üzere Âşık Çelebi (40b), Hâtemi (340b), Ahmed Paşa (51b), (Hayâlî-i Maruf (353b), Yûsuf-ı Sîneçak (138b), Kâtibî-i diger (142b) Baskı: Colorist Akademi Matbaacılık Yeşilce Mahallesi Yılmaz Sokak No: 3 4.Levent/İSTANBUL Tlf. (212) 270 78 78 Matbaa sertifika no: 18977 © Tüm hakları Koç Üniversitesi Yayınları, 2011 Kapak resimleri: © TC Kültür ve Turzim Bakanlığı Millet Yazma Eser Kütüphanesi Müdürlüğü 1. baskı: İstanbul, Mayıs 2011 ISBN 978-605-61411-4-0 Sertifika no: 18318 Koç Üniversitesi Yayınları Rumeli Feneri Yolu 34450 Sarıyer-İstanbul Tlf. (212) 338 17 97 LVQ!LVFEVUStXXXLPDVOçWFSTçUZQSFTTDPNtXXXLPDVOçWFSTçUFTçZBZçOMBSçDPN İnternet satış adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr
İçindekiler
Önsöz
7
Hatice Aynur — Aslı Niyazioğlu Âşık Çelebi ve Tezkiresine Nüfuz Etme Denemesi
11
BİRİNCİ KISIM ÂŞIK ÇELEBİ VE MEŞÂ‘İRÜ’Ş-ŞU‘ARÂ
Hatice Aynur Kurgusu ve Vurgusuyla Kendi Kaleminden Âşık Çelebi’nin Yaşamöyküsü
19
Filiz Kılıç Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ’nın Nüshaları, Nüshaların Şeceresi Oluşturulurken İzlenen Yöntem ve Karşılaşılan Zorluklar 57
İKİNCİ KISIM RÜYALAR, DERVİŞLER VE AŞK
Aslı Niyazioğlu Rüyaların Söyledikleri
71
Helga Anetshofer Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ’da Toplum-Tanımaz Sapkın Dervişler
85
Jan SchmIdt Aşk, Âşıklar ve Maşûklar: Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ’da Aşk İlişkileri
103
ÜÇÜNCÜ KISIM ŞAİRLER VE EDEBİYAT DÜNYASI
Zeynep Altok Âşık Çelebi ve Edebî Kanon
117
Tûbâ İsen-Durmuş Edebî Hâmîlik İlişkileri: Kaynak Olarak Âşık Çelebi Tezkiresi
133
Ali Emre Özyıldırım Garîb Ma’nâlar, Acîb Hayâller Latîfî ve Âşık Çelebi Tezkirelerinden Hareketle Belagat Terimi Olarak “Garîb” Sıfatı
147
EK-I
Hatice Aynur Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ ve Hadâ’iku’l-Hakâ’ik’e göre Âşık Çelebi’nin Yaşamının Kronolojisi
167
EK-II
Hatice Aynur Âşık Çelebi ve Tezkiresiyle İlgili Yayınlar Kaynakçası
171
Kaynakça
177
Yazarların Özgeçmişleri
189
EK-I
Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ ve Hadâ’iku’l-Hakâ’ik’e göre Âşık Çelebi’nin Yaşamının Kronolojisi
HATİCE AYNUR
Yıl
Olay
Tezkire
926 (1520)
Âşık Çelebi’nin doğumu II, 1122
941 (1534-35) Babasının ölümü
II, 1122
941 (1534-35) İstanbul’a gelişi
I, 465
941 (1534-35) Işk-ı Sâlis ile tanışması 942 (1535-36) Kıyâsî ile tanışması
II, 1087 III, 1335
942 (1535-36) Hayâlî Bey ile tanışması III, 1548 943 (1536-37) Yahyâ Bey ile II, 677 tanışıklığının başlangıçı
Zeyl-i Tarihin veriliş şekli Şakâyık II, 162 Tarih (yazan Âşık Çelebi’nin babası Alî) Feyzullâh Sefer-i Irakeyn’de sene ihdâ ve erba‘în ve tis‘ami’e Tarih Mâte âlü’l-Betül sene ihdâ ve erba‘în ve tis‘ami’e sene ihdâ ve erba‘în sene isnâ ve erba‘în ve tis‘ami’e sene isneyn ve erba‘în ve tis‘ami’e sene selâse ve erba‘în ve tis‘ami’e
167
168
ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR
943 (1536-37) Yahyâ Bey ve Kandî ile birlikte Atmeydanı bayram yerine gitmeleri, çapkınlık yapmaları 946 (1540) Şâh Kâsım’ın evinde Ârifî ile tanışması 948 (1541-42) Bursa şehrengizini yazması 949 (1542-43) Kurd’un Âşık Çelebi’yi terk etmesi
III, 1333
sene selâse ve erba‘în ve tis‘ami’e
II, 1034
II, 162
sene sitte ve erba‘în ve tis‘ami’e Ramazânı sene semân ve erba‘în tis‘ami’e Tarih mısra‘ı (Kandî) Kurd âh-ı Âşık alup kaçdı âh sene hamsîn ve tis‘ami’e sene isnâ ve hamsîn ve tis‘ami’e tokuz yüz elli üç
II, 162
tokuz yüz elli dört
III, 1303 III, 1333
950 (1543-44) Vebaya yakalanması*
I, 367
952 (1545-46) Vebaya yakalanması
III, 1567
953 (1546-47) Rûşenîzâde tarafından Hazret-i Emîr Evkâfı tevliyetinden azledilmesi; İstanbul’a dönüşü, İstanbul kadısı Emîr Gîsû’nun mahkemesine katip, münâdimi ve musâhibi olması 954 (1547-48) Muhyîddîn Efendinin ölümü, onun dânişmendi olduğunu Emîr Hasan Çelebi yardımıyla iddia etmesi, şahitlerle isbatı ve Rumeli kadıaskeri Bostan Efendinin mülâzımlığını kaydetmesi
*
Vebaya yakalanmasıyla ilgili olarak bkz. bu kitapta Hatice Aynur’un makalesinde dipnot 104.
ÂŞIK ÇELEBİ’NİN YAŞAMININ KRONOLOJİSİ
957 (1550)
Evlenmesi
III, 1333
957 (1550)
Silivri kadısı olduktan III, 1333 sonra İstanbul’a ilk gelişi
961 (1553-54) Attan düşüp parmağının çıkması
III, 136970
963 (1555-56) Serfice kadılığı ve dîvânını tertibi
I, 251
967 (1559-60) Alî Çelebi Efendinin bir II, 1116 gazelini kendi hattıyla yazıp göndermesi 970 (1562-63) Alâ’iye kadılığı sırasında III, 1250 çektiği sıkıntılara düştüğü tarih ile Kânûnî’nin gazeline tahmis yazıp padişaha sunması ve Niğbolu kazasına atanması 971 (1563-64) Çernovi kadılığı II, 949
169
tarih manzumesi (Kandî) Tezevvüc bâd ey Âşık mü’ebbed tarih manzumesi (Kandî) Geldi ol Âşık Silivri hâkimi tarih manzumesi (Rızâyî) Devletiyle sen olasın pâyidâr Dîvânını tertip etmesine söylediği tarih (Âşık Çelebi) Zan sebeb ki şi‘r ü inşâha der ân cem‘ şud Şud müverreh în heme bâ-vâridât-ı Serfîce sene semân ve sittîn ve tis‘a mi’e II, 163
tarih manzumesi (Âşık Çelebi) Düçâr olup bu zulm-i mahza ben zâr Didüm târîhin anun zulm-i nâ-çâr tarih manzumesi (Sehâyî) Yiri gögi cer idüp âb u hevâ-cûyân iken Yazdı târîhin anun biri kazâ-yı Çernovi
170
ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR
973 (1565-66) Rusçuk kadılığı sırasında Kaptan Ali Pürtek yönemindeki padişah kayığını karşılamaması, şikâyet edilmesi ve görevinden alınması 974 (1566-67) Üsküp’te kadı, Kasebaz Mehemmed’e âşık 976 (1568-69) Mazûl olması, Tezkiresini padişaha, Arapça Zeyl-i Şakâik’ini sadrazam Mehmed Paşaya sunması, Üsküb kazasına atanması 979 (1571-72) Maraz-ı zâtü’l-cenbden ölmesi
II, 16364
tokuz yüz yetmiş üç evâhiri
II, 164
sene erba‘a ve sebîn hudûdunda yetmiş altı senesinde
II, 164
II, 164
tokuz yüz yetmiş tokuz Şab‘ânının evâhırında
EK-II
Âşık Çelebi ve Tezkiresiyle İlgili Yayınlar Kaynakçası 1
HATİCE AYNUR
Tezler 1950 Okan, Sabahat. “Tezkire Sâhibi Âşık Çelebi’nin Hayatı ve Dîvânı’nın Transkripsiyonu.” Mezuniyet Tezi. İstanbul Üniversitesi, 1950-51. 1952 Gözübüyük, Fâik. “Âşık Çelebi ve Tezkiresi.” Mezuniyet Tezi. İstanbul Üniversitesi, 1952. 1963 Koçgündüz, Tennur. “Aşık Çelebi’nin Şu’arâ Tezkiresindeki Portreler ve Uslûp Özellikleri Üzerinde Bir Çalışma.” Mezuniyet Tezi. İstanbul Üniversitesi, 1963. 1968 Beyzâdeoğlu, Ali Süreyya. “Âşık Çelebi Tezkiresini Tedkik.” Mezuniyet Tezi. İstanbul Üniversitesi, 1968. 1
Bu kaynakçaya, Âşık Çelebi ve tezkiresini mustakil olarak ele alan çalışmalar dâhil edilmiş, ansiklopedi maddeleri, kitap ile makale içindeki bölümler alınmamış ve kronolojik olarak sıralama yapılmıştır.
171
172
ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR
1969 Ak, Çoşkun, Turgut Karabey. “Meşâ’irü’ş-Şu’arâ: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 2406 Yazmasının Çeviriyazısı.” Mezuniyet Tezi. Atatürk Üniversitesi, 1969. 1972 Barak, Faruk. “Âşık Çelebi’nin Hayatı, Eserleri ve Divanının Transkripsiyonu.” Bitirme Tezi. Ankara Üniversitesi, 1972. 1978 Karabey, Turgut. “Âşık Çelebi, Meşairü’ş-Şu’arâ: Açıklamalı İsimler ve İndeksi. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum, 1978. 1982 İzgöer, Rüştü. “Âşık Çelebi Tezkiresi ve Şair Zatî, Bursalı Gazali (Tahir’ülMevlevi).” Mezuniyet Tezi. İstanbul Üniversitesi, 1982. 1985 Orak, Bayram. “Âşık Çelebi Tezkiresi: Meşâ’irü’ş-şu’arâ: Mukaddime.” Mezuniyet Tezi. Ege Üniversitesi, 1985. 1988 Börekçi, Muhsine. “Âşık Çelebi Tezkiresi’nin Sentaks Bakımından İncelenmesi.” Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi, 1988. 1988 Kılıç, Filiz. “Âşık Çelebi Divanı.” Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi, 1988. 1994 Kılıç, Filiz. “Meşâirü’ş-şu‘arâ: İnceleme-Tenkitli Metin.” Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, 1994. 1996 Coşkun, Menderes. “A Comparison of Two Ottoman Dictionaries of Literary Biography: ‘Aşık Çelebi’s Meşa‘irü’ş-Şu‘ara and Hasan Celebi’s Tezkiretü’ş-Şu‘ara.” Yüksek Lisans Tezi. The University of Manchester, 1996.
ÂŞIK ÇELEBİ VE TEZKİRESİYLE İLGİLİ YAYINLAR KAYNAKÇASI
173
Kitaplar 1971 Meşâ‘ir üş-Şu‘arâ or Tezkere of Âşık Çelebi, Hazırlayan G.M. Meredith-Owens. Cambridge: E.J.W. Gibb Memorial, 1971. Tanıtım: “Meşā‘ir üş-şu‘arā or Teܴkere of ‘Āşıۘ Çelebi by G. M. Meredith-Owens; ‘Āşıল Çelebi.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 36, s. 1 (1973): 153-154; Boškov, Vančo. “Meşā‘ir üş-Şu‘arā or Teܴkere of ‘Âşıۘ Çelebi by G.M. Meredith-Owens.” Die Welt des Islams 15, s. 1/4 (1974): 270-71; Gökyay, Orhan Şaik. “Aşık Çelebi Tezkiresi (Meşairü’ş-şuara) Tıpkı Basımı, G.M. Meredith Owens.” İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, s. 30 (1976): 39-48. 1983 Tolasa, Harun. Sehî, Latîfî, Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16. yy’ da Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi I. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1983. 2010 Âşık Çelebi. Meşâ’ irü’ş-Şu’arâ: İnceleme-Metin. Hazırlayan Filiz Kılıç. 3 c. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010. Tanıtım: Ayşe Yıldız, “Filiz Kılıç, Âşık Çelebi Meşairü’ş-şuarâ İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, İstanbul 2010, 3 c, 1739 s.” Turkish Studies 5, s. 3 (Yaz 2010): 2064-67. Makaleler ve Bildiriler 1928 [Bayrı], Mehmet Halit. “Âşık Çelebi.” Hayat Mecmuası, 3, s. 72 (1928): 383-84. Aynı yazı farklı bir başlıkla “Şairler Tezkiresi Sahibi Aşık Çelebi.” Hayat [Tarih ve Edebiyat] Mecmuası, s. 4 (1980): 33-6. 1934 [Bayrı], Mehmet Halit. “Meşâirü’ş-şu‘arâ.” Azerbaycan Yurd Bilgisi Mecmuası (İstanbul), 3, s. 27 (1934): 92-95. 1977 Tayşi, M. Seyhan. “Âşık Çelebi ve Millet Kütüphanesi Ali Emîrî Vakıf Kitapları Arasında Bulunan Minyatürlü Meşâ‘irü’ş-şu‘arâ Adlı Eseri.” Kültür Bakanlığı Dergisi, s. 6 (Haziran 1977): 77-89.
174
ÂŞIK ÇELEBİ VE ŞAİRLER TEZKİRESİ ÜZERİNE YAZILAR
1982 Gökyay, Orhan Şaik. “Aşık Çelebi’nin Şuara Tezkiresi.” Hürriyet Gösteri 2, s. 24 (1982): 78-9. Çavuşoğlu, Mehmet. “Âşık Çelebi Tezkiresindeki Bazı Malumat Üzerine Bir Tenkid.” IV. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 20-25 Eylül 1982, İstanbul. 1983 Tolasa, Harun. “Sehi, Latifi, Aşık Çelebi Tezkirlerine Göre 16. yy’da Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi I.” Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (İzmir), s. 2 (1983): 205-207. 1985 Kurnaz, Cemal. “Âşık Çelebi’ye Göre Hayâlî Bey.” Türk Kültürü Araştırmaları: Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu’nun Hatırasına Armağan 23, s. 1-2 (1985): 373-93; Aynı yazı Divan Edebiyatı Yazıları. Ankara: Akçağ, 1997: 57-98. 1986 Kut, Günay. “Âşık Çelebi’nin Meşā‘irü’ş-Şu‘arā’da Söylediği Tarihler.” Wiener Zeit-schrift für die Kunde des Morgenlandes Festschrift Andreas Tietze zum 70. Geburstag Gewitnet von Seinen Freunden und Schülern 76 (l986): 209-14. Aynı yazı Eski Türk Araştırmaları II: Acâibü’ lMahlûkât. İstanbul: Simurg, 2010: 26-31. 1992 Beyzadeoğlu, Süreyya. “Aşık Çelebi Tezkiresi’nde Şâir ve Şarab.” Dergâh 2, s. 28 (Haziran 1992): 10-1. Beyzadeoğlu, Süreyya. “Aşık Çelebi Tezkiresi’nde Şâir İlişkileri I.” Yedi İklim 4, s. 5 (Ağustos 1992): 10-5. Beyzadeoğlu, Süreyya. “Aşık Çelebi Tezkiresi’nde Şâir İlişkileri II.” Yedi İklim 4, s. 6 (Eylül 1992): 13-25. Orhan Şaik Gökyay, Çeviriyazı. “Âşık Çelebi: Zâtî.” Tarih ve Toplum 18, s. 108 (Aralık 1992): 10-15. 1994 Beyzâdeoğlu, Süreyyâ. “Âşık Çelebi Tezkiresinde Şiir Meclisleri I-II.” Yedi İklim 7, s. 53 (Ağustos 1994): 39-45. Beyzâdeoğlu, Süreyyâ. “Âşık Çelebi Tezkiresinde Şiir Meclisleri I-II.” Yedi İklim 7, s. 54 (Eylül 1994): 45-52.
ÂŞIK ÇELEBİ VE TEZKİRESİYLE İLGİLİ YAYINLAR KAYNAKÇASI
175
Kılıç, Filiz. “Âşık Çelebi ve Meşâ‘irü’ş-şu‘arâ.” BAY (Prizren), s. 2-3 (Ekim-Kasım 1994): 31-5. Kılıç, Filiz. “Edebiyat Tarihimizde Bir Biyoğrafi Ustası Aşık Çelebi.” Yedi İklim 8, s. 55 (Ekim 1994): 52-58. 1996 Kılıç, Filiz. “Âşık Çelebi Divanında Atasözü ve Deyimler.” Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, s. 1 (Bahar 1996): 24-30. Kılıç, Filiz. “Meşâ‘irü’ş-şu‘arâ ve Tenkitli Metni Oluşturulurken İzlenen Yöntem.” Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, s. 1 (1996): 23-42. 2000 Kılıç, Filiz. “Tuna Kasidesi’nin Düşündürdükleri.” Türk Kültürü 38, s. 441 (Ocak 2000): 32-48; Aynı yazı Eski Türk Edebiyatı El Kitabı. Hazırlayan Mustafa İsen ve öte. Ankara: Grafiker Yayınları, 2002: 395-411. 2002 Gökyay, Orhan Şaik. “Aşık Çelebi Tezkiresi ve Nesir.” Güçlük Nerede?: Seçme Makaleler. c. 3. İstanbul: İletişim, 2002: 361-410. 2005 Nemlioğlu, Candan. “Aşık Çelebi’nin Şuara Tezkiresi’nde Tasvirli Trabzonlu Şairler.” İzzet Gündağ Kayaoğlu Hatıra Kitabı: Makaleler. Hazırlayan Oktay Belli, Yücel Dağlı, M. Sinan Genim. İstanbul: Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, 2005: 367-374. 2006 Kılıç, Filiz, Ayşe Yıldız. “Sehî, Latifî ve Âşık Çelebi Tezkirelerinde Seci.” Osmanlı Araştırmaları = The Journal of Ottoman Studies: Prof. Dr. Mehmed Çavuşoğlu Armağanı-III, s. 27 (2006): 235-254. 2007 Terzioğlu, Derin. “Bir Tercüme ve Bir İntihal Vakası: ya da İbn Teymiyye’nin Siyâsetü’ş-şer‘iyye’sini Osmanlıcaya Kim(ler), Nasıl Aktardı?” Journal of Turkish Studies = Türklük Bilgisi Araştırmaları 31, s. 2 (2007): 247-275.
2010 Aynur, Hatice. “Autobiographical Elements in Aşık Çelebi’s Dictionary of Poets.” Many Ways of Speaking about the Self: Middle Eastern Ego-Documents in Arabic, Persian, and Turkish: 14th - 20th Century. Hazırlayan Ralph Elger ve Yavuz Köse. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2010: 17-26.
