wykłady (konspekt): Wprowadzenie do filozofii Literatura ogólna: K. Ajdukiewcz, Kierunki i zagadnienia filozofii A.Stępień, Wstęp do filozofii. (lub: Elementy filozofii) Wł. Tatarkiewcz,Historia filozofiit. I-III. O. Höffe,Mała historia filozofii. Zagadnienia: 1. Filozofia a nauki szczegółowe. Filozofia a religia i światopogląd. Różne koncepcje filozofii: klasyczna, pozytywistyczna, neopozytywistyczna, irracjonalistyczna, lingwistyczna. 2) Działy filozofii: ontologia, teoria poznania, etyka, estetyka, aksjologia, antropologia filozoficzna, filozofia kultury, historia filozofii, logika. 3) Problemy i stanowiska ontologiczne. Pytanie o naturę bytu (monizm, dualizm i pluralizm ontologiczny, rodzaje idealizmu, materializmu i pluralizmu. Problem determinacyjnej struktury bytu. Determinizm i indeterminizm. Determinizm kauzalny i teleologiczny. Struktura ludzkiego działania celowego. Przykłady z historii filozofii: eleatyzm, idealizm platoński, realizm Arystotelesa, dualizm Kartezjusza, idealizm Berkeley`a, materializm Marksa, pluralizm ontologiczny Hartmanna, Demokrytejskie i Epikurejskie rozumienie wolności, krytyka związku przyczynowego Hume’a; Idealizm transcendentalny Kanta, Dowody na istnienia Boga. 4) Problemy i stanowiska epistemologiczne: problem źródeł poznania (sensualizm, empiryzm, racjonalizm, irracjonalizm, aprioryzm i aposterioryzm); problem metody poznania (empiryzm metodologiczny, racjonalizm metodologiczny); problem przedmiotu poznania (idealizm teoriopoznawczy i realizm teoriopoznawczy oraz ich odmiany); klasyczna i nieklasyczne koncepcje prawdy (zgody powszechnej, zgodności z autorytetem, ewidencyjna, koherencyjna, pragmatyczna); problem możliwości poznawczych: agnostycyzm, sceptycyzm, dogmatyzm, krytycyzm. Przykłady z historii filozofii: Platoński aprioryzm, umiarkowany racjonalizm Arystotelesa, Augustyńska teoria iluminacji, wiara i rozum według św. Tomasza z Akwinu, racjonalizm Kartezjusza, empiryzm brytyjski, intuicjonizm Bergsona. 5) Zasadnicze problemy i stanowiska etyki i estetyki. Wartości moralne a inne rodzaje wartości. Obiektywizm, subiektywizm i relacjonizm etyczny. Absolutyzm i relatywizm etyczny. Problem poznania wartości moralnych. Etyka opisowa i etyka normatywna. Etyka ogólna a etyki szczegółowe. Wybrane przykłady etyki normatywnej: etyka złotego środka Arystotelesa, stoicyzm, immoralizm F. Nietzschego, utylitaryzm, etyka intencji a konsekwencjalizm.
Koncepcje filozofii Koncepcja klasyczna: 1) istnieje autonomiczny przedmiot, który bada tylko filozofia, jej przedmiot nie pokrywa się z przedmiotem żadnej innej nauki; 2) zdanie formułowane w filozofii maja wartość poznawczą, tj. można rozstrzygnąć, czy są prawdziwe czy fałszywe (w odróżnieniu np. od zdań poezji, które nie mają wartości prawdziwościowej). Przykład: metafizyka Arystotelesa, pytania ontologiczne o sposób istnienia takich obiektów, jak dzieło sztuki, ustrój, myśl. Koncepcja pozytywistyczna: 1) filozofia nie ma autonomicznego przedmiotu, wszystkie aspekty i strony świata są badane w naukach szczegółowych. Zadaniem filozofii jest tylko synteza wyników uzyskanych w naukach szczegółowych i zbudowanie z nich jednolitego i uniwersalnego, naukowego obrazu świata. 2) Zdania formułowane w filozofii mają wartość poznawczą. Twórcą takiej koncepcji filozofii jest Auguste Comte. Comte dzielił rozwój ludzkości na trzy epoki: 1) epoka teologiczna, w której człowiek interpretuje świat przy pomocy religii; 2) epoka metafizyczna, w której człowiek tłumaczy świat przy pomocy filozofii (metafizyki); 3) epoka pozytywna, w której człowiek tłumaczy świat odwołują się do nauk szczegółowych. Koncepcja neopozytywistyczna: 1) Nauki dzielą się na nauki realne oraz formalne. Do realnych zaliczają się przyrodnicze i humanistyczne. Do nauk formalnych należy logika i matematyka. Filozoficzne problemy są badane w tych naukach (filozofia nie jest więc jakąś dyscypliną samodzielną i autonomiczną). Wszystkie inne problemy filozoficzne, które nie są badane w tych naukach, maja charakter problemów pozornych i zajmowanie się nimi jest podobne do uprawiania sztuki (np. problem sensu życia lub istnienia Boga). Koncepcja neopozytywistyczna jest związana z Kołem Wiedeńskim (neopozytywizmem, pozytywizmem logicznym), reprezentowanym m.in. przez takich myślicieli jak: Otto Neurath, Rudolf Carnap, Moritz Schlick. Koncepcja irracjonalistyczna (światopoglądowa): 1) Nauki szczegółowe nie badają wszystkich aspektów świata, problemy, których nie są one w stanie rozwiązać to np. pytania o sens życia, kwestie eschatologiczne, los człowieka po śmierci. Te pytanie, mimo że nie można rozwiązać opierając się na doświadczeniu i eksperymencie, są jednakże nieusuwalne i ważkie. Te właśnie pytanie rozważa filozofia. 2) Zdania filozofii nie mają wartości prawdziwościowej, nie można rozstrzygnąć czy są fałszywe czy prawdziwe. Ale zadaniem filozofii nie jest formułowanie zdań prawdziwych w sensie definicji prawdy klasycznej, lecz sformułowanie takiej teorii, która będzie zaspokajała ludzkie pragnienie sensu. Filozofia jest tu więc w swojej funkcji podobna do mitu. Ponieważ ludzi można podzielić na różne duchowe typy, nie ma jednej filozofii, lecz różne jej odmiany. Przykładem takiej koncepcji filozofii jest stanowisko, które reprezentowali: Friedrich Nietzsche, Wilhelm Dilthey, Georg Simmel. Fryderyk Nietzsche: człowiek słaby i człowiek dostojny i ich cechy, moralność słaba i dostojna; resentyment i jego wpływ na powstanie kultury zachodniej. Resentyment a chrześcijaństwo; kryzys kultury zachodniej; nadczłowiek i jego cechy. Koncepcja lingwistyczna (związana z tradycją anglosaską): filozofia jest skupiona na analizie języka, w jakim są formułowane problemy i stanowiska filozoficzne. Często bowiem jest tak, że filozoficzne spory biorą się z odmiennego sensy przypisywanego tak samo brzmiącym sformułowaniom językowym. Przykładem możliwych nieporozumień, są na przykład odmienne sensy związane z niemieckimi określeniami “rzeczywistości” – Wirklichkeit, Tatsächlichkeit. W koncepcji lingwistycznej nie rezygnuje się jednakże z
badania innych kwestii, rozważając je zwraca się tu jednak szczególną uwagę na to, w jaki sposób sam problem oraz rozwiązania są wyrażane językowo. Preferowane są tu zwłaszcza metody i zapis w języku formalny (np. logicznym) . Jeden z reprezentantów tej koncepcji, Ludwig Wittgenstein, powiedział: O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć. LITERATURA: Antoni Stępień, Wstęp do filozofii lub Elementy filozofii; Wł. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I-III, odpowiednie rozdziały.
Główne problemy i stanowiska ontologiczne Główne działy filozofii: ontologia (teoria bytu); epistemologia (teoria poznania), etyka, estetyka, aksjologia, logika antropologia filozoficzna, historia filozofii, filozofia społeczna, filozofia historii.
ONTOLOGIA 1. Jakie rodzaje bytu występują w świecie? 2. Jakie związki determinacje zachodzą w świecie?
Jakie rodzaje bytu występują w świecie? W odpowiedzi na pierwsze pytanie wyróżnia się zwykle trzy modelowe stanowiska: ontologiczny monizm, ontologiczny dualizm oraz ontologiczny pluralizm. Monizm otologiczny (istnieje tylko jeden rodzaj bytu): wszystko, co istnieje jest bytowo jednorodne. Przykłady takiego stanowiska: Monizm Parmenidesa: jest tylko jeden, niezmienny i wieczny byt (byt jest, niebytu nie ma). Jeżeli zmysły pokazują zmianę i wielość, to zmysły łudzą. Poglądów Parmenidesa bronił Zenon z Elei (np. paradoks strzały, paradoks Achillesa i żółwia). Dowody wprost i dowody nie wprost. Materializm Karola Marksa: istnieje tylko materia, świadomość nie jest bytem niematerialnym, lecz jest zbiorem fizycznych procesów zachodzących w mózgu. Idealizm subiektywny G. Berkleya: idealizm subiektywny: samodzielnie istnieje tylko świadomość (byt duchowy), ciała i materia to tylko zbiory wrażeń, które istnieją zależnie od świadomości. W wypadku materii istnieć to znaczy być postrzeganym. Esse est percipi. Idealizm obiektywny G. W. F. Hegla: wszystko , co istnieje, jest przejawem rozwijającej się myśli. Ten idealizm ma charakter dynamiczny i dialektyczny. Duch subiektywny obiektywny i absolutny.
Dualizm ontologiczny: istnieją dwa rodzaje bytu. Przykłady: idealizm obiektywny Platona: istnieję byt zmienny i jednostkowy (nasz zmienny świat) oraz niezmienny i ogólny świat idei. Byt zmienny i jednostkowy jest odwzorowaniem doskonałych idei. Metafora jaskini i jej interpretacja. Dualizm Kartezjusza: istnieje materia (substancja rozciągła) oraz świadomość (substancja myśląca). Tylko w człowieku występują one w połączeniu. Kartezjańska droga do dualizmu – poszukiwanie wiedzy pewnej, sceptycyzm metodyczny, argumenty: zmysły łudzą,. nieodróżnialność jawy i snu, duch zwodziciel. Problem alter ego. Problem psychofizyczny: jak mogą ze sobą współistnieć dusza i ciało? Jak mogą one na siebie oddziaływać, skoro są zupełnie różne? Rozwiązaniem był zarówno powrót do monizmu (idealizm subiektywny, materializm), jak i paralelizm psychofizyczny (N. Malebranche) Pluralizm ontologiczny: jest więcej niż dwa rodzaje bytu. Przykładem takiego stanowiska jest ontologia Nicolaia Hartmanna. Hartmann odróżnia byt realny, idealny oraz irrealny. W obrębie świata realnego wyróżnia cztery warstwy: nieorganiczną, organiczną, psychiczną oraz duchową. Odróżniał BYT IDEALNY – BYT IRREALNY – BYT REALNY, definicje tych rodzajów bytu. Stosunek nadbudowania i stosunek nadania wyższej formy. Stanowisko św. Tomasza z Akwiny: hierarchia bytów - Bóg, anioł, człowiek, zwierzę, roślina przyroda nieożywiona. Teologia naturalna a teologia objawiona. Bóg a byty stworzone. 5 kosmologicznych dowodów na istnienie Boga. Dowód ontologiczny Anzelma. Zakład Pascala. Problem determinacyjnej struktury świata obejmuje m.in. pytania: jakie związki determinacyjne występują w świcie jakie zależności zachodzą między nimi Determinizm: wszystkie zdarzenia w świecie są zdeterminowane, nie dzieją się bez jakiejś przyczyny. Takie stanowisko wyklucza zdarzenia bezprzyczynowe. Determinizm kauzalny (przyczynowo-skutkowy): wszystkie zdarzenia są elementem łańcucha przyczynowo-skutowego. …. Przyczyna → skutek Determinizm finalistyczny (teleologiczny): wszystkie zdarzenia są elementem łańcucha teleologicznego, wyznaczone przez cel. ` środek → cel Indeterminizm: w świecie przynajmniej niektóre zdarzenia są niezdeterminowane (stanowisko Epikura – parenkliza atomów). Przykładem stanowiska indeterministycznego jest także zasada nieoznaczoności Heisenberga.
Fatalizm: wszystko dzieje się w sposób konieczny. Fatalizm może być kauzalny lub finalistyczny. „Los” (przeznaczenie) determinuje na zasadzie fatalizmu finalistycznego. Analogicznie do pytania o rodzaje bytu, również tutaj można wyróżnić trzy modelowe stanowiska: monizm, dualizm oraz pluralizm. Monizm determinacyjny: istnieje tylko jeden typ determinacji. Najczęściej takie stanowisko formułowane jest jako teza: istnieje jeden główny typ determinacji (np. kauzalizm, finalizm). Takie stanowisko reprezentuje: materializm historyczny K. Marksa, idealizm historyczny G. W. F. Hegla, katastrofizm O. Spenglera. Dualizm determinacyjny: Istnieją dwa główne typy determinacji. Takie stanowisko reprezentuje dualizm Kartezjusza, katastrofizm S. I. Witkiewicza. Pluralizm determinacyjny: istnieje więcej niż dwa rodzaje determinacji. Takie stanowisko reprezentuje ontologia N. Hartmanna. Krytyka związku przyczynowo-skutkowego sformułowana przez D. Hume’a LITERATURA UZUPEŁNIAJCA: Antoni Stępień, Elementy filozofii; Wł. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I-III (odpowiednie rozdziały); L. Kopciuch, Człowiek i historia u Nicolaia Hartmanna, rozdz. 2.1.
EPISTEMOLOGIA Epistemologia = nauka o wiedzy (episteme = wiedza) Teoria poznania Gnozeologia = nauka o poznaniu (gnosis = poznanie)
Główne problemy epistemologiczne Pytanie o źródła i podstawy poznania Pytanie o przedmiot poznania i jego stosunek do poznającego podmiotu. Pytanie o stosunek poznania do doświadczenia Pytanie o granice poznania i możliwości poznawcze człowieka. Pytanie o definicję prawdy – aletejologia (aletheia gr. prawda) Pytanie o źródła i podstawy poznania.
Pytanie o źródła i podstawy poznania Pytanie to może być stawiane opisowo, genetycznie (skąd pochodzą wszelkie treści poznawcze, wszystko jedno czy prawdziwe czy fałszywe). Wtedy jest to pytanie z zakresu psychologii poznania. Ale może też być stawiane metodologicznie: jak powinniśmy poznawać, aby uzyskać poznanie prawdziwe, Dopiero wtedy jest to pytanie filozoficzne. Filozofia nie pyta o to, skąd pochodzi poznanie, ale skąd pochodzi poznanie prawdziwe.
Empiryzm (empeiria gr. doświadczenie): źródłem wartościowej wiedzy jest doświadczenie (obserwacja i ekperyment). Doświadczenie dzielone jest na zewnętrzne i wewnętrzne (introspekcja). Twórcą tego podziału jest J. Locke. Empiryzm łączy się najczęściej z wnioskowaniem indukcyjnym. Sensualizm (sensus łac. zmysł): źródłem wartościowej wiedzy jest doświadczenie zewnętrzne. Przedstawicie: Condillac, G. Berkeley. Sensualizm jest stanowiskiem węższym od empiryzmu. Racjonalizm (ratio łac. rozum): źrodło prawdziwego poznania to tylko rozum. Najczęściej łączy się z wnioskowaniem dedukcyjnym. Skraja wersja racjonalizmu to eleatyzm. Inna wersja racjonalizmu to filozofia Kartezjusza. Dla Kartezjusza racjonalizm to postawa polegająca na tym że: uzasadnia się poprzez rozumowanie logiczne nie przyjmuje się niczego, w co można tylko wierzyć nie przyjmuje się bez sprawdzenia jako prawdziwych „prawd” zastanych w kulturze.
Racjonalna metoda Kartezjusza ma 4 elementy: analiza intuicja dedukcja (prowadząca do syntezy) enumeracja (wyliczenie) Najczęściej umiarkowany racjonalizm łączy się z umiarkowanym racjonalizmem (np. Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu) Irracjonalizm: prawdziwe poznanie nie ma źródła ani w zmysłach, ani w rozumie, lecz pochodzi z innego, irracjonalnego, źródła. Irracjonalizm może takie źródło widzieć w objawieniu i wierze. Inną wersją irracjonalizmu jest intuicjonizm, przy którym uznaje się, że istnieje intuicja uczuciowa, która otwiera dostęp do wnętrza rzeczy, pokazując ich istotę. Takie stanowisko prezentuje H. Bergson. Intucja Bergsona nie jest intuicją intelektualną (taka występuje w racjonalizmie Kartezjusza). Irracjonalizm może też oznaczać stanowisko uznające, że niektóre przedmioty są poznawalne poprzez czucie. Takie stanowisko reprezentował B. Pascal, a także materialna etyka wartości (M. Scheler, N. Hartmann, D. von Hildebrand): wartości są poznawalne w akcie aksjologicznego czucia. W. Dilthey: emocje są elementem poznania w naukach humanistycznych: miłośnik poprzedza znawcę. Przez to nauki humanistyczne różnią się od nauk przyrodniczych (ponadto różni je przedmiot oraz metoda – rozumienie w naukach humanistycznych oraz wyjaśnianie w naukach przyrodniczych) Pytanie o stosunek między poznaniem a poznawanym przedmiotem:
czy przedmiot poznania jest zależy od poznania, czy istnieje wobec niego niezależnie? Realizm epistemologiczny skrajny: przedmiot poznania istnieje niezależnie od poznania i jest obiektywnie taki, jakim go pokazuje poznanie. Realizm epistemologiczny umiarkowany: przedmiot poznania istnieje niezależnie od poznania, ale nie każda dana w poznaniu cecha przysługuje mu obiektywnie. Idealizm epistemologiczny: przedmiot poznania nie istnieje niezależnie od poznania i cechy ma ze względu na poznający podmiot (Berkeley) Idealizm transcendentalny: poznawany przedmiot jest współtworzony przez podmiot i jest różny od świata obiektywnego. Poznający podmiot warunkuje poznawany przedmiot (I. Kant). Kantowski podział sądów: sądy syntetyczne, sądy analityczne, sady aprioryczne, sądy aposterioryczne. Przewrót kopernikański Kanta. Jaki jest stosunek między poznaniem a doświadczeniem? A priori = przed, wcześniej; A posteriori = potem, później. A priori —- DOŚWIADCZENIE —– A posteriori Aprioryzm: istnieje poznanie niezależne od doświadczenia: Przykłady: Teoria przypominania (anamnesis) u Platona: wiedza o ideach ma charakter aprioryczny. Teoria iluminacji św. Augustyna: wiedza matematyczna i wiedza moralna (jej część) jest z iluminacji. Teoria sądów apriorycznych u Kanta. W czystym przyrodoznawstwie i matematyce istnieją sądy aprioryczne, gdyż ich twierdzenia są powszechne i konieczne. Aposterioryzm: każde poznanie jest zależne od doświadczenia, następuje po nim. Taki pogląd wyrażali m.in. J. Locke, E. Condillac. Nihil est in intellectu, quod non prius fuerit in sensu. (Nie ma niczego w umyśle, co wcześniej nie było w zmysłach) Pytanie o kryterium prawdy Definicje prawdy dzielą się na dwie grupy. Definicja klasyczna Definicje nieklasyczne: a) koncepcja zgodności z autorytetem b) koncepcja zgody powszechnej
c) koncepcja koherencyjna d) koncepcja ewidencyjna e) koncepcja pragmatyczna
Definicja klasyczna porównuje teorię z obiektywnym światem. Większość definicji nieklasycznych porównuje zdania ze zdaniami (teorie z teoriami). Definicje nieklasyczne pojawiają się jako próba uniknięcia trudności, do których prowadzi definicja klasyczna. Definicja klasyczna w ujęciu Arystotelesa: «Jeżeli o istniejącym mówi się, że istnieje, a o nieistniejącym że nie istnieje, to mówi się prawdę. Jeżeli zaś o istniejącym mówi się, że nie istnieje, a o nieistniejącym że istnieje, wtedy mówi się nieprawdę». W średniowieczu powstało sformułowanie: Veritas est adequatio rei et intellectus (Prawda polega na zgodności myśli z rzeczywistością) Koncepcja ta występuje też przeważnie w myśleniu potocznym. Trudności koncepcji klasycznej: Jak porównywać myśli ze światem? Np. myśl o stole z samym stołem? Ile cech przedmiotu trzeba uwzględnić w zdaniu o nim, żeby zdanie było względem niego adekwatne? Jak w ogóle można uzyskać dostęp do obiektywnego świata? Z uświadomienia sobie tych trudności wyłoniły się definicje nieklasyczne. Definicja ewidencyjna: prawdą jest to, co oczywiste. Oczywistość może oznaczać: Oczywistość sensualną – to, co pokazuję zmysły jest prawdziwe. Oczywistość intelektualną – to, co jest jasne i wyraźne jest prawdziwe (Kartezjusz). Oczywistość emocjonalno-intuitywną – to, co pokazuje serce, wczucie, intuicja, jest prawdą (Pascal, Scheler, Hartmann, Bergson).
Zarzuty: Zmysły łudzą; pozornie nieoczywiste prawdy matematyczne są prawdziwe; emocjonalne odczucia u różnych ludzi są różne. Definicja koherencyjna: prawdziwe są te zdania (teorie), które są niesprzeczne. Taka def. stosowana jest w naukach formalnych. Również wtedy, gdy do od dawna uznawanych teorii dołącza się nowe zdania. Zarzuty: światy fikcyjne (np. bajki) są niesprzeczne jak się ustala prawdziwość zdań, z którymi nowe zdania mają być niesprzeczne? krytyka Hume`a: prawdy o świecie nie są niesprzeczne.
Koncepcja pragmatyczna: prawdziwe są te zdania, które są użyteczne.: (Twórcą pragmatyzmu jest W. James). Taką definicję stosował także F. Nietzsche (np. w pracy „O pożytkach i szkodliwości historii dla życia”). Zarzuty: W jakim sensie można powiedzieć, że sama definicja pragmatyczna jest prawdziwa? Jak wyjaśnić, że niektóre zdania (teorie) są użyteczne, a inne nie? W odróżnieniu od innych koncepcji nieklasycznych, ta definicja wiąże prawdziwość zdania od jego stosunku do świata. Definicja zgody powszechnej: prawdziwe są te zdania, na które wszyscy się zgadzają (np. wszyscy ludzie, wszyscy naukowcy, wszyscy specjaliści). Zarzuty: Ludzie zgadzają się czasami powszechnie co do prawd, które potem okazują się nieprawdziwe.
Definicja autorytetu: prawdziwe są te zdania, które są zgodne z tym, co mówi autorytet (np. objawienie, bóstwo, szaman). Zarzuty: Jak ustalić prawdziwość zdań wypowiadanych przez autorytet?
Zagadnienie granic poznania Maksymalizm (optymizm) poznawczy: wszystko, co jest, jest poznawalne. Taki pogląd formułował Parmenides, Hegel (wszystko, co jest rzeczywiste jest rozumne, wszystko, co jest rozumne jest rzeczywiste). W bardziej umiarkowanej postaci pogląd ten mówi, że w poznaniu ujmujemy obiektywne własności świata (przynajmniej ich część). Minimalizm (pesymizm) poznawczy: nie wszystko co jest, jest poznawalne. Jest to pogląd spokrewniony ze sceptycyzmem oraz agnostycyzmem (część świata jest niepoznawalna). Zagadnienie możliwości poznawczych: jaką wartość co do pewności posiada ludzkie poznanie? Dogmatyzm: przynajmniej część ludzkiego poznania jets bezwzględnie pewna. Sceptycyzm: żadna część ludzkiego poznania nie jest bezwzględnie pewna. Krytycyzm: żadna część ludzkiego poznania nie jest bezwzględnie pewna, ale mimo to człowiek wskutek poznania uzyskuje wiedzę coraz bardziej pewną.
LITERATURA UZUPEŁNIAJCA: Antoni Stępień, Wstęp do filozofii lub: Elementy filozofii; Wł. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I-III (odpowiednie rozdziały);
Aksjologia i etyka Aksjologia to teoria wartości Etyka opisowa a etyka normatywna Aksjologia to teoria teoria wartości, wiec mogłoby się wydawać, ze takie dyscypliny, jak etyka czy estetyka są dyscyplinami dyscyplinami dziedzinowo węższymi, stanowiąc części aksjologii. Tak jednak nie jest, gdyż istnieją zarówno w etyce, jak i estetyce zagadnienia, które nie mają charakteru ściśle aksjologicznego (w etyce np. – pytanie strukturę moralnego działania; w estetyce pytanie własności przeżyć estetycznych, czy też o strukturę czynności twórczych). Estetyka i etyka krzyżują się zatem tylko z aksjologia, nie są jej częściami. Sam termin aksjologia, oraz termin wartość zaczął być używany w filozofii dopiero w XIX wieku, termin wartość został przejęty z ekonomii, wcześniej w filozofii używano terminu: dobro. Etyka występuje zwykle w wersji normatywnej (np. Sokratesa intelektualizm etycznych) lub opisowej (np. stanowisko Owidiusza).
Główne części etyki (A. Stępień, Elementy filozofii): Teoria wartości moralnych: jak istnieją wartości moralne i jaki jest ich stosunek do innych typów wartości; na czym polega moralne dobro, jakie jego rodzaje można wyróżnić. Teoria moralnego postępowania: jakie kryteria musi spełnić postępowanie by miało charakter moralny? co jest wyróżnikiem moralnego postępowania: jego skutki, czy jego intencja? Teoria sprawności moralnych (moralnych cnót) – tzw. aretologia: szczegółowa analiza poszczególnych cnót moralnych, takich jak: szlachetność, uczciwość, spolegliwość, prawdomówność, uczynność, przyjaźń, miłość, sprawiedliwość, męstwo itd. Przykładem takiej aretologii jest analiza cnót moralnych w „Etyce Nikomachejskiej” Arystotelesa. Etyki specjalne: etyka lekarska, etyka życia seksualnego, etyka prawnicza, etyka dziennikarska, etyka polityki, etyka życia w rodzinie, etyka ekologiczna. Główne pytania etyki: 1. 2. 3. 4.
Jak istnieją wartości moralne, jak są zbudowane i jak determinują ludzkie działanie? W czym tkwi specyfika wartości moralnych i kto może je realizować? Czy wartości moralne są zmienne czy absolutne? Jak poznajemy wartości moralne? Jak istnieją wartości moralne?
Subiektywizm aksjologiczny (etyczny): wartości istnieją w przeżyciach podmiotu: przedmiot jest piękny, bo mi się podoba, działanie jest dobre, bo przeżywam je jako cenne. Stanowisko reprezentowane np. przez sofistów w starożytności. Współcześnie taką wersję subiektywizmu stanowi emotywizm (np. A. Ayer): zdania dzielą się na opisujące i oceniające (oceny), tylko Zania opisowe mają wartość logiczną (są prawdziwe lub fałszywe), oceny nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Są jedynie zbudowane podobnie do zdań opisowych Gdy oceniam , nie stwierdzam niczego, lecz tylko wyrażam stan emocjonalne, życzenia, pragnienia etc. Obiektywizm aksjologiczny (etyczny): wartości nie są przeżyciem podmiotu, lecz istnieją w przedmiocie. Przedmiot podoba mi się, bo jest piękny, działanie przeżywam jako cenne, bo jest dobre. Stanowisko takie głosił np.: Platon, Sokrates, Arystoteles. Współcześnie takie stanowisko było reprezentowane w materialnej etyce wartości: M. Scheler, N. Hartmann, D. von Hildebrand. Relacjonizm aksjologiczny (etyczny): wartości to relacje zachodzące między przedmiotem a podmiotem, nie istnieją więc ani w przedmiocie, ani w podmiocie, lecz tylko „pomiędzy nimi”. Przykłady: pożywność potrawy, wartość instrumentalna młotka. Spór o strukturę działania moralnego dotyczy następujących kwestii: 1) czy moralny charakter działanie jest zależny do intencji działającego czy od faktycznego osiągniętego w działaniu skutku. Etyki dzielą się pod tym względem na “etyki intencji” (np. P. Abelard, I. Kant) oraz etyki skutku (tzw. konsekwencjalizm), (np, utylitaryzm : dobre jest to działanie, które przyczynia się do wzrostu szczęścia jak największej liczby ludzi, lub też przyczynia się do zmniejszenia cierpienia jak największej liczby ludzi), zarówno w wersji klasycznej (J. Bentham, J. S. Mil), jak i współczesnej (np. P. Singer, autor pracy Etyka praktyczna, Singer włącza do rachunku moralnego wszystkie istoty, które są zdolne odczuwać cierpienie, zatem również zwierzęta). Stanowisko Kanta: O wartości moralnego działania decyduje jego intencja: odczucie moralnego obowiązku i szacunku wobec prawa moralnego. Działanie moralne jest zatem oceniane nie ze względu na jego efekt, efektem mierzy się skuteczność działania (określa ją imperatyw hipotetyczny – chcąc osiągnąć to a to, postępuj tak a tak). Imperatyw kategoryczny (imperatyw moralny): postępuj według takiej zasady, co do której możesz zarazem chcieć, by stała się zasadą postępowania wszystkich wobec wszystkich. Utylitaryzm: J. Bentham, J. S. Mill, P. Singer. 1. zasada konsekwencji: uczynki należy oceniać poprzez ich skutki 2. zasada użyteczności: zasadą oceny skutków jest użyteczność wynikająca z tych czynów. Ocenę moralną czynu uzyskuje się poprzez rachunek strat i korzyści. 3. zasada hedonizmu: użyteczność ocenia się podług stopnia uzyskanej przyjemności. To co pomnaża radość, przyjemność, szczęśliwość, jest przez to dobre, 4. zasada społeczna: chodzi nie o przyjemność jednostkowej osoby, lecz o przyjemność (szczęście) grupy ludzi, a w ostateczności – o szczęście całej ludzkości.
Czy wartości moralne są zmienne czy są absolutne?
Relatywizm etyczny (aksjologiczny): wartości etyczne są zależne od zmieniających się warunków historycznych, społecznych, tego, kto wartościuje, i mają charakter zmienny. Absolutyzm etyczny (aksjologiczny): wartości etyczne nie są zależne od zmieniających się warunków i pozostają niezmienne. Taki absolutyzm może być powiązany ze stanowiskiem religijnym (ale nie jest to związek konieczny) Niektóre argumenty przeciwko relatywizmowi (N. Hartmann): Odróżnienie wartościowości i uznania. Wartościowość stanowi aksjologiczną stronę wartości, uznanie jest aktem podmiotu i wyłania się o tyle, o ile pojawia się człowiek, który uchwytuje wartość. Dzięki takiemu odróżnieniu wartość może zachowywać swoje (idealne) obowiązywanie nawet w takiej sytuacji, gdy nikt go nie dostrzega lub dostrzega, tyle że nie realizuje. Wędrówka świadomości aksjologicznej: świat wartości ujawnia się nam tylko o tyle i tylko w takim zakresie, o ile i w jakim zakresie pozwala na to świat realny. Warunkiem uchwycenia wartości jest uczestnictwo w tym określonym typie sytuacji, do którego dana wartość się odnosi. Tak sądził też Arystoteles: wartość szczodrości jawi się tylko temu, kto dysponuje środkami pieniężnymi; wartość «wstrzemięźliwości» nie ujawnia się eunuchowi. Ograniczona pojemność świadomości aksjologicznej: każda jednostkowa wartość, a przynajmniej każda zwarta grupa wartości, wykazuje tendencję, by uchwycić całego człowieka, by niejako zagarnąć go w posiadanie, wypierając przy tym inne wartości. Tendencja ta pokazuje się w każdej ludzkiej skłonności do jednostronnego etosu, do przeceniania jednostkowej wartości, a w ekstremalnym przypadku – w aksjologicznym fanatyzmie. Błędy i złudzenia aksjologiczne. Nietzscheański resentyment, zaślepienie namiętnościami, częściowa lub pełna ślepota aksjologiczna analogiczna do ślepoty na barwy. Krytyka relatywizmu u D. von Hildebranda. Według Hildebranda istnieją trzy rodzaje ślepoty aksjologicznej. Ślepota jest złudzeniem aksjologicznym, a nie błędem. Błąd dotyczy tego, co twierdzimy na temat wartości, złudzenie jest zazwyczaj nieświadome o dotyczy tego co na temat wartości czujemy. Ślepota może polegać na tym, że nie odczuwa się: (1) (2)
treści wartości lub wysokości wartości i jej miejsca w aksjologicznej hierarchii.
ślepota w subsumcji: widzi się wartość, ale nie dostrzega się negatywnej wartości własnego postępowania. Powodem może być zaślepienie emocją, pożądliwością, powtarzaniem występku. Stan ten może być stały lub permanentny. pełna ślepota aksjologiczna – obojętność wobec moralnej strony działania (Don Juan), nie dostrzega się jakieś całej grupy wartości, np., wartości moralnych lub estetycznych; częściowa ślepota aksjologiczna – wobec niektórych wartości z jakiejś grupy wartości. Np. widzi się niskie wartości moralne, ale nie widzi się już wartości wysokich. Stan stały lub permanentny. Przyczyny są tu analogiczne do ślepoty w subsumcji. Jak poznajemy wartości? Aposterioryzm etyczny (aksjologiczny)
Aprioryzm etyczny (aksjologiczny) a) racjonalistyczny (Kant) b) emocjonalistyczny (Pascal, N, Hartmann, M. Scheler,, Dietrich von Hildebrand) Aposterioryzm etyczny (aksjologiczny): wartości etyczne poznajemy poprzez doświadczenie, np. poprzez odbieranie wpływów kultury, rodziny, wychowawców, poprzez edukację. Kultura i otoczenie kształtują człowieka pod względem preferowanych przez niego wartości. Kultura chrześcijańska wytwarza człowieka respektującego wartości tej moralności, kultura islamska analogicznie. Na możliwości takiego aposterioryzmu wydaje się w ogóle zasadzać możliwość oddziaływania wychowawczego. Zarzuty: Spośród wielu oddziaływań z otoczenia tylko niektóre faktycznie wpływają na człowieka: nie można iść jednocześnie w wielu kierunkach. Wartość mówi jak być powinno, co oznacza, że nie może być rozpoznana aposteriorycznie. Według D. Hume`a, z tego, jak jest, nie wynika, jak być powinno (np. z tego, że ludzie w naszym otoczeniu mówią nieprawdę lub kradną nie wynika wcale, że powinno się kraść, podobnie jak z tego, że ludzie w naszym otoczenie nie kradną i mówią prawdę, nie wynika wcale, że powinno się mówić prawdę i nie kraść). Porządek faktów i porządek powinności to dwa różne porządki. Aprioryzm etyczny (aksjologiczny): wartości etyczne są poznawalne niezależnie od doświadczenia, a czasami nawet wbrew niemu. Jest tak np. wtedy, gdy obserwując czyny niesprawiedliwego nauczyciela uświadamiam sobie, na czym polega sprawiedliwość. O takim aprioryzmie świadczy też to, że poznając wartość moralną poznajemy jej ogólność i konieczność. Dlatego św. Augustyn sądzi, że wiedza o wartościach moralnych pochodzi z iluminacji ludzkiego umysłu przez Boga. N. Hartmann: Nigdy nie można wiedzieć, czy w danym i doświadczanym postępowaniu człowieka wartości realizują się czy też nie. A przynajmniej nie można tego wiedzieć z samego tylko doświadczenia. Musimy raczej wnieść wiedzę o dobru i złu jako kryterium oceny doświadczenia, aby móc rozpoznać, czy doświadczone postępowanie posiada wartość pozytywną czy negatywną”. Zatem aby móc potraktować doświadczenie jako punkt wyjścia dla poznania aksjologicznego, trzeba już wcześniej wiedzieć, czym jest odnośna wartość. Abym mógł określić istotę spolegliwości na bazie ludzkich zachowań, muszę już wcześniej wiedzieć, które z ludzkich działań są właśnie spolegliwe, to zaś zakłada już wiedzę na temat wartości spolegliwości. Aprioryzm w wersji racjonalistycznej reprezentuje etyka Platona i I. Kanta. Aprioryzm w wersji emocjonalistycznej występuje w etyce M. Schelera, N. Hartmanna oraz D. von Hildebranda. Dla Kanta zgodne z imperatywem kategorycznym jest to, co można dorzecznie (niesprzecznie) pomyśleć jako uniwersalny sposób postępowania (wszystkich wobec wszystkich). To zatem rozum jest instancją rozstrzygającą o tym, co jest moralne (zgodne z imperatywem), a co nie jest. Pomyślenie dopuszczalności powszechnego kłamstwa nie jest np. dorzeczne, gdyż znosi istotę kłamstwa, w które ktoś musi wierzyć.
Dla Pascala sposobem na poznanie wartości moralnych jest poznanie na drodze serca. Dla Schelera, Hildebranda i Hartmanna, wartości moralne są poznawalne uczuciowo – instancją poznawczą jest tu czucie wartości. To, co zostało nazwane emocjonalną prezentacją wartości, obejmuje więc według Hartmanna trzy momenty strukturalne: 1) zajęcie określonej emocjonalnej postawy (oburzenie, zachwyt, aprobata, dezaprobata); 2) uświadomienie sobie tego, w stosunku do czego tę postawę się przyjmuje; 3) uświadomienie sobie określonego kryterium, ze względu na które zajmuje się tę postawę.
Wybrane pojęcia i stanowiska etyczne: Intelektualizm etyczny; Moralizm; Etyka złotego środka; Hedonizm; stoicyzm; Etyka obowiązku; Formalizm etyczny; Imperatyw kategoryczny; Materialna etyka wartości; Utylitaryzm. Intelektualizm etyczny (Sokrates): wiedza moralna jest tożsama z moralnym postępowaniem (wiedza = cnota). Moralizm (Sokrates): spośród wszystkich wartości najwyższa pozycja przysługuje wartościom moralnym, w razie konfliktu aksjologicznego mamy obowiązek wyboru wartości moralnej. Etyka złotego środka (Arystoteles): dobro polega na zachowaniu umiaru, zło na skrajnościach (nadmiar lub niedomiar). Hedonizm (Epikur): szczęście można osiągnąć poprzez doznawanie przyjemności, dobre jest to, co jest przyjemne. Stoicyzm (np. Seneka, Marek Aureliusz): szczęście można osiągnąć rezygnując z opierania się na uczuciach (beznamiętność) oraz minimalizując własne potrzeby. Etyka obowiązku (Kant): działanie jest moralne wtedy, gdy jest wykonywane ze względu na powinność. Formalizm etyczny (Kant): filozofia może określić jedynie właściwą formę działania, a nie jego konkretną treść. Imperatyw kategoryczny (Kant): postępuj według takiej zasady, co do której będziesz mógł chcieć, by stała się zasadą postępowania wszystkich wobec wszystkich. Materialna etyka wartości (M. Scheler, N. Hartmann, D. von Hildebrand): XXwieczny kierunek etyczny uznający, że można określić nie tylko formę właściwego działania, lecz także konkretne wartości, do których realizacji człowiek powinien dążyć. Utylitaryzm: dobre jest to działanie, które przyczynia się do wzrostu szczęścia jak największej liczby ludzi: np. J. Bentham, J. S. Mill.
LITERATURA UZUPEŁNIAJCA: Antoni Stępień, Wstęp do filozofii lub: Elementy filozofii; Wł. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I-III (odpowiednie rozdziały); S. Jedynak (red.) Słownik etyczny, Lublin 1990.
