szépprózai művek - DEA

SZÉPPRÓZAI MŰVEK

Kisfaludy Sándort a Himfy'Szerelmei költőjeként ismeri az utókor, ez a kötet jelöli ki helyet irodalomtörtenetünkben. Kevésbé ismert tény, hogy a két Himfy-ciklus keletkezése idején (és csak akkor) számos szépprózai írás került ki tolla alól, fordítások, eredeti művek vegyesen. Aki elolvassa ezeket, meglepetéssel tapasztalhatja, milyen jelentős szépprózai tehetség volt Kisfaludy Sándor. Sőt, az a benyomás is támadhat az olvasóban, hogy e szövegek ma élőbbek, mint az irodalomtörténeti rangra emelkedett I Iimfyversek nagyobb része. Jelentőségükre egyébként már Toldy F e r e n c fel­ figyelt, mikor azt írta a Két Szerető Szívnek Története című lcvélrcgcnyről, hogy a Fanni hagyományaivá „ez regényirodalmunk azon kezdetkori év­ tizedének gyönyörű ikerszüleményét teszi", s „egészen új oldaláról tünte­ ti fel Kisfaludyt, ti. úgy mint azon idődben a költó'i próza mesterét, Kazinczy és Kármán méltó és szerencsés vetélytársát". A jelen kiadás a szépíró Kisfaludy Sándor újrafelfedezésére törekszik. E művek nem jelentek meg a költő" életében, kiadásaik (Toldy Ferenctől és Angyal Dávidtól) múlt századiak, s ma már alig-alig hozzáférhetőek, a szélesebb közönség számára teljesen elérhetetlenek és ismeretlenek. Mindössze a Napló és Frantzia Fogságom látott napvilágot újabban (1962ben), jelenleg azonban már ez a könyv is ritkaságnak számít. Ez a kötet Kisfaludy Sándor összes szépprózai művét tartalmazza: eló'ször j e l e n n e k meg együtt, s ez az első teljesen szöveghű kiadásuk is, amely egészében a kéziratok alapján készült. A hiteles szövegek közzététele, és a szépprózá­ nak az életmű önálló egységeként való felmutatása megteremti az alapot Kisfaludy Sándor új nézőpontú olvasásához.

Kisfaludy Sándor SZÉPPRÓZAI MŰVEK

CSOKONAI KÖNYVTÁR. (Régi

FORRÁSOK

kortársaink)

1. Sorozatszerkesztők: Debreczeni Attila, Imre Mihály, S. Varga Pál

A borítón: A T U D Á S FÁJA (Címlapnyomtatvány és könyvdísz XVII-XVIII. századi debreceni nyomtatványokban)

Kisfaludy Sándor

Szépprózai művek Sajtó alá rendezte, a kísérőtanulmányt és a jegyzeteket írta: DEBRECZENI ATTILA

Debrecen, 1997

A kötet a Felsőoktatási Tankönyv- és Szakkönyvtámogatási Pályázat támogatásával jelent meg

© Debreczeni Attila, 1997

LEKTORÁLTA:

Dr. F r i e d István

MUNKATÁRSAK:

B ó d i Katalin Orosz Beáta Szép Beáta

ISSN 1217-0380 ISBN 963 472 237 7 Kiadta: a Kossuth E g y e t e m i Kiadó, D e b r e c e n Felelős kiadó: Cs. Nagy Ibolya főszerkesztő' Műszaki Szerkesztő: Takács László A szedés és tördelés Juhaszrié Marosi E d i t munkája A nyomást és a kötészeti feldolgozást a T I F F Bt. végezte Terjedelem: 2 3 , 2 4 A/5 ív Készült: D e b r e c e n b e n , 1997-ben

Tartalom

A ' szép lélek R i n a l d ó , és A r m i d a Magyar Aglája N a p l ó és F r a n t z i a F o g s á g o m Két Szerető Szívnek Története Függelék Kisfaludy Sándor' életéből [Autobiographiai jegyzetek] A ' v á l t o z t a t n i v a l ó n e v e k a' L e v e l e k b e n Kisfaludy Sándor „érzékeny" évtizede Jegyzetek

7 10 26 40 119

187 199 207 211 227

5

6

A ' szép lélek

A z o n s z e r e t e t r e m é l t ó H e r t z e g n e k , k i n e k o k o s s á g a , és n e m e s g o n d o l k o z á s a é p p e n a z o n i d ő b e n , h o g y C y r u s ' b a r á t s á g á t m e g s z e r z é , A t y j á t , és e g é s z h á z á t is a ' v é g s ő r o m ­ lástól m e g m e n t é , T i g r a n e s n e k H i t v e s e i s m é r e t e s . C y r u s a' m e g g y ő ' z ö t t A r m é n i a i K i r á l l y a l , T i g r a n e s A t y j á v a l , a z o n v á l t ó p é n z r ő l b e s z é l l e t t , m e l l y e t a z H i t v e s s é n e k , és g y e r m e k e i n e k vissza adásáért szánt vala. E r r e C y r u s T i g r a n e s h e z fordula, m o n d v á n : 's h á t t e m e n n y i t a d n á l F e l e s é g e d n e k v i s z s z a n y e r é s é é r t ? ( D e á m t u d n i k e l l , a z t m o n d j a X e n o p h o n , h o g y T i g r a n e s t s a k n e m r é g k e l e ö s z v e f i a t a l H i t v e s é v e l , a' k i O t e t g y e n g é n s z e r e t é ) . É n , m o n d á a' H e r t z e g , i n k á b b l e l k e m m e l v á l t a n á m m e g , m i n t s e m m e g e n g e d h e t n é m , h o g y illy d e r é k t e r e m t m é n y szolgáljon. C y r u s azt gondolá, h o g y e g y i l l y e n s z e r e t ő ' n e k n a g y o b b v o l n a a' j u s s a , a ' G y ő ' z ő ' n e k j u s s á n á l , és H i t v e s é t v i s z ­ sza adá. M é g t ö b b e t tselekedett; mert e z e n A r m é n i a i H e r t z e g e t háládatos barátjává t e v é ; uj f r i g y e t k ö t ö t t v é l e , e g é s z h á z á t m i n d e n v á l t s á g n é l k ü l s z a b a d - l á b r a á l l í t á , és a ' scenát barátságos vendégléssel fejezé bé. M i d ő n az A r m é n i a i a k H i t v e s e i k k e l haza felé m e n n é n e k (azt m o n d j a X e n o p h o n ) u t j o k b a n C y r u s e g y e d ü l vala b e s z é d j e k n e k tárgya. E g y i k n a g y eszét, másik vitézsé¬ g é t , h a r m a d i k e m b e r b a r á t s á g á t d i t s ő i t é , és m é g e g y v a l a k i v é g t é r e s z é p s é g é t és d e l i termetét. E k k o r T i g r a n e s fiatal f e l e s é g é h e z fordula, „ M o n d j a d m e g , K e d v e s e m , n é ­ k e d is o l l y s z é p n e k t e t s z e t t C y r u s ? " - V a l ó b a n , f e l e l e a z , n e m n é z t e m r e á . - „ S h á t k i r e n é z t é l ? " - „ K i r e m á s r a , e g y é b b arra, a ' k i a z t m o n d á , h o g y e n g e m i n k á b b l e l k é v e l vál¬ tana m e g , m i n t s e m m e g e n g e d h e t n é , h o g y szolgáljak" viszszálá a' fiatal A s z s z o n y . M o s t tehát feltévén azt, h o g y e z , a' mit m o n d o t t , n e m ( G r i m a s s e ) Szinlés, h a n e m valóságos érzés volt: m o n d h a t n i : e z a z ifju A s z s z o n y s z é p l é l e k volt. P a n t h e a , a ' S u s i a n a K i r á l y j á n a k , A b r a d a t e s n e k s z é p , és erköltső's H i t v e s e is i s m é r e ­ tes. S z e m b e t ű n h e t ő ' a z , h o g y X e n o p h o n n a k tárgya vala, e z e n P a n t h e á b a n e g y testre, és l é l e k r e n é z v e s z é p A s z s z o n y n a k I d e á l j á t f e s t e n i ; l e g a l á b b m e g v a l l o m , h o g y f e j e m , és s z i v e m m i n d e n e r e j é t ö s z v e s z e d v é n , e n n é l t ö k é l l e t e s b b A s z s z o n y t n e m g o n d o l h a t . P a n t h e a a z o n f o g l y o k k ö z t volt, a' k i k e g y a z Assyriai K i r á l y o n nyertt g y ö z e d e l e m b e n C y r u s ' k e z é b e e s t e n e k . C y r u s O t e t által a d á A r a s p e s n e k , e g y i k f i a t a l T i s z t j é n e k , h o g y g o n d j á t v i s e l j e és ő r ö z z e , e l i b e t e r j e s z t v é n a ' k e z é r e b i z o t t j ó n a k f o n t o s s á g á t . P a n t h e a e g y erős v á r b a v i t e t e t t , a ' h o l A r a s p e s v o l t t á r s a s á g a . A ' j ó I f j u v a l , m e g s e m á l m o d v á n O e z t , v a l a m i e m b e r i t ö r t é n t : a ' s z é p P a n t h e á b a s z e r e l m e s e d e t t , és v é g r e a ' d o l o g arra jött, h o g y magát k é n t e l e n n e k é r e z t e (azt m o n d j a X e n o p h o n ) s z e r e l m é t n é k i e ki jelen¬ t e n i , d e P a n t h e a , t á v o l l é v ő f é r j é t l e l k é b ő l s z e r e t v é n , j e l e n t é s é t el n e m f o g a d á . M i n d ¬ a z o n á l t a l m é g is O t e t C y r u s n a k b é n e m v á d o l á , n e h o g y a z i f j ú t v e s z e d e l e m b e taszít¬ sa, és e z á l t a l C y r u s n a k b a r á t s á g á t ó l m e g f o s z s z a . D e m i n e k u t á n n a a ' s z e r e n t s é t l e n I f j ú , i n d ú l a t j a rajta e r ő t v é v é n , O t e t e r ő s z a k k a l f e n y e g e t n i k e z d e n é , P a n t h e a t o v á b b

7

n e m h a l a s z t á t u d t á r a a d n i C y r u s n a k , m e l l y v e s z e d e l m e s G o n d v i s e l ő r e b i z a t t a t o t t lé¬ g y e n . C y r u s A r a s p e s t l e g o t t a n m a g á h o z h i v á , és a l k a l m a t o s s á g o t t a l á l t O t e t P a n t h e á t ó l j ó m ó d d a l el t á v o z t a t h a t n i . A ' H e r t z e g n é a z o n b a n F é r j é n e k m i n d e z e k e t t u d t á r a adá, e s z é b e juttatá a' Köteles¬ s é g e k e t , m e l l y e k k e l m a g á é r t a ' n e m e s s z i v ű C y r u s n a k t a r t o z n é k , és a z t t a n á t s l á n é k i e , h o g y m e n n é l h a m a r á b b a z A s s y r i a i P á r t t o l el s z a k a d v á n , b a r á t j a l e g y e n a z o n F e j e d e ¬ l e m n e k , a ' k i b ö l t s e s s é g e , és J ó s á g a á l t a l t ö b b g y ő z e d e l m e k e t n y e r t , m i n t f e g y v e r e által. A b r a d a t e s el f o g a d á F e l e s é g é n e k t a n á t s á t , és a ' s z é p P á n t h e á n a k K e d v e s é t i m ¬ m á r ö l e l h e t v é n , r é s z j u t a a z o n g y ö n y ö r ű s é g b ő l , m e l l y e t e ' s z é p b a r á t s á g n a k a l k o t á s a és C y r u s ' n a g y s z i v ű s é g é n e k m á s n e m e s t é t e m é n y által v i s z á l h a t á s a s z e r z e . N e m s o k á r a e z u t á n A b r a d a t e s , és C r o e s u s k ö z ö t t e g y el i t é l ő h a r t z l ő n . P a n t h e a a z ő A b r a d e t e s é n e k t i t k o n e g y é k e s a r a n y F e g y v e r k é s z ü l e t e t t s i n á l t a t o t t ; és m o s t m i d ő n m á r a ' t s a t a k e l e t k e z e t t , azzal őtet véletlen m e g lepé. A b r a d a t e s kellemes bámulással k é r d é őtet, m é r t t ö k é l l h e t é m a g á t arra, h o g y , F é r j é n e k l o v a g i é k e s s é g e k e t k é s z í t t e t h e t n i , l e g drᬠg á b b h o l m i j é t f e l á l d o z t a . „ V a n e n é k e m n á l a d n á l d r á g á b b m i m , f e l e l é P a n t h e a , és m i lehet n a g y o b b ditsőség, mint az, h o g y téged m i n d e n e m b e r az én s z e m e i m m e l néz¬ h e t . " E z t m o n d v á n , f e l ö l t ö z t e t é O t a ' s z é p f e g y v e r k é s z ü l e t b e ; d e , n o h a el a k a r á tit¬ k o l n i , m é g is k ö n n y e k g ö r d ü l é n e k le á b r á z a t j á n . A b r a d a t e s [ n e k ] , a ' k i k ü l ö m b e n is egy volt a' leg s z e b b férjfiak k ö z ü l , e z e n drága f e g y v e r e k olly ingerlő szépséget adtak, h o g y a' s z e m n e m g y ő z t e O t e t n é z n i ! M á r k é s z v o l t a' H e r t z e g m a g á t fel v e t n i paripᬠj á r a m i d ő n P á n t h e a v a l a m e n n y i j e l e n l é v ő k n e k i n t , h o g y t á v o z z a n a k , és e z e n s z a v a k ¬ k a l a ' m e l l y e k a ' l e g n e m e s s e b b S p a r t a i n a k is b e t s ü l e t é r e s z o l g á l t a k v o l n a , t ő l l e b ú t s u z n i k e z d : „ A b r a d a t e s , u g y m o n d , h a v o l t v a l a h a A s z s z o n y a' k i n e k F é r j e ö n n ö n lelk é n é l d r á g á b b , és k e d v e s e b b v o l t , h á t , t u d h a t o d , é n v a g y o k a z ! n e m s z ü k s é g s z a v a k a t k e r e s n e m ; r e m é n y l e m viseletem i n k á b b m e g bizonyíthatja, m i n t a' s z a v a k n a k ö s z v e hordása, m e l l y i g e n s z e r e t l e k . D e , n o h a m i n d e n e k felett s z e r e t l e k , a' m i n t tapasztal¬ h a t t a d ; m é g is s z e r e l m e m r e s z e r e l m e d r e e s k ü s z ö m ; h o g y i n k á b b a k a r o k v é l e d m i n t v i t é z F é r j f i ú v a l m e g h a l n i , m i n t s e m v é l e d , b e t s ü l e t n é l k ü l é l n i . I g y g o n d o l k o d o m , és igy kell g o n d o l k o d n o m , ha m i n d t é g e d , m i n d m a g a m a t a' leg j o b b H a l a n d ó k h o z ten¬ n i b á t o r k o d o m . M e r t ú g y is n a g y h á l á k k a l t a r t o z u n k C y r u s n a k , a ' k i , m i d ő n f o g o l l y á v á l e t t e m , v é l e m ú g y bánt, m i n t T e s t v é r j é n e k F e l e s é g é v e l ? V a l l y o n t e h e t ü n k a' n a g y s z i v ű C y r u s é r t k e v e s e b b e t , a' ki é r e t t ü n k annyit tett?" M i t s o d a f é r j f i ú l e t t v o l n a a z , a ' k i t , m i d ő n f e l e s é g é t ő l el v á l n a , t a l á n h o g y a z t s o h a t ö b b é n e lássa, e z e n s z a v a k m e g n e m i n d í t o t t a k v o l n a ? T s u d á l v a , és ö r v e n d v e A b r a d a t e s k e z e i t P a n t h e a ' f e j é r e t e v é , a z E g e k r e t e k i n t e t t , és i g y s o h a j t a : „ E n g e d d , O n a g y O r o m o s d e s ! m e g m u t a t h a t n o m , h o g y P a n t h e a s z e r e l m é r e és C y r u s ' b a r á t s á g á ¬ ra m é l t ó v a g y o k ! " E k k o r m a g á t K e d v e s e k a r j a i b o l k i r a g a d v á n , h a d i s z e k e r é b e ro¬ h a n n a , és - el t ü n t A b r a d a t e s ' V i t é z s é g e s e g i t e t t g y ő z n i , d e ő a ' t s a t á n a k n e m é r t e v é g é t , és n e m e s , herósi halált halt. S a r d e s ' m e g v é t e l e , m e l l y e z e n g y ő z e d e l e m n e k vala g y ü m ö l t s e , C y r u s t u g y el f o g l a l á , h o g y k é t n a p i m m á r el f o l y t , m i d ő n a ' s z e r e n t s é t l e n A b r a d a t e s e s z é b e j u t n a . H o l v a n A b r a d a t e s , k é r d é v é g t é r e . A z t f e l e l é k n e k i e , h o g y a ' h a r t z b a n el e s e t t , és P a n t h e a , f é r j e ' h o l t t t e t e m é t f e l k e r e s v é n a z t ö n n ö n s z e k e r é n a ' P a c t o l u s p a r t j á r a h o z á ; a ' h o l , a z o m b a n , h o g y a ' s z o l g á k , és h e r é l t t e k sírt á s n a k , O a' f ö l d ö n ü l v e ,

8

f é r j e f e j é t t é r d é r e h a j t v á n , f é r j e t e t e m é t ö n n ö n t e s t é r ő l le t é p e t t é k e s s é g e i v e l , ékesgeti. C y r u s l e g o t t a n o d a siet, d e l á t v á n a ' s z é p s z e r e n t s é t l e n t a ' f ö l d ö n s z i v é b e n t é p e l ő d ¬ v e ü l n i , a ' h o l t t t e t e m e t ö l é b e n f e k ü n n i , f é r j f i ú i s z i v e m e g e s i k és k ö n n y e i a ' h o l t t te¬ t e m r e h u l l a n a k . - H ű és n e m e s l é l e k , t e h á t t e t ő ' l l ü n k el k ö l t ö z é l [...] m i n k e t v i s z s z a h a g y á l ! - E k k o r k e z e t a k a r v á n f o g n i a ' h o l t t A b r a d a t e s [ s e l a'] h i d e g k é z k e z é b e n m a ¬ r a d , m e r t e g y A e g y p t u s i s z a b l y a a z t le n y e s t e v o l t . E z m é g i n k á b b ö r e g b i t é C y r u s ' fáj¬ d a l m á t , 's P a n t h e a el j a j d ú l a ; a ' n é k i o l l y k e d v e s k e z e t v i s z s z a k é r é C y r u s t ó l , a z t ö s z v e t s ó k o l g a t á , és m e g i n t o d a h e l y h e z é , a ' m i n t l e h e t e t t . - O d a m i n d e n ! - és m i n d e z e k n e k , jól t u d o m , e g y e d ü l é n v a g y o k o k a ! - é n , g o n d a t l a n , é n v o l t a m a z , a' ki őt' k é n s z e r í t é m arra, h o g y m i n d e n t m e r j e n n é k e d m e g m u t a t h a t n i , h o g y m é l t ó b a r á t s á ¬ godra. É s ó! b i z o n y o s v a g y o k b e n n e , h o g y ő n e m g o n d o l t a' v e s z e d e l m e k k e l , m a g á t k e d v e d b e a j á n l h a t n i ! - É s í g y v e s z t é é l e t é t - és é n itt ü l ö k , 's m é g l e h e l l e k ! C y r u s egy darab ideig tsak k ö n n y e k k e l felelt. V é g r e mégis szavakat találván, P á n t h e á t ő o l l y v i g a s z t a l á s o k k a l i p a r k o d a e n y h í t e n i , a ' m e l l y e k e t i l l y e n á l l a p o t b a n si¬ k e r e s e k n e k g o n d o l t , és m i n d e n t o d a p a r a n t s o l t , a ' m i a ' h o l t t t e t e m n e k p o m p á s t e m e t t e t é s é r e s z o l g á l t . N e g o n d o l d , m o n d á ő P á n t h e á n a k , h o g y el v a g [ y h a ] g y v a , b e t s ü l l ö m S z ü z e s s é g e d , t i s z t e l e m n a g y V i r t u s o d ' , és s o h a se s z ü n ö k m e g , t i s z t e l e t e m ¬ n e k bizonyságát adni. T s a k m o n d j a d m e g a' helyet, a' h o v á vitettetni akarsz, azonnal egy m e g hitt késérőt r e n d e l e k számodra. N y u g o t t e l m é v e l l é g y , C y r u s , f e l e l é P a n t h e a , el n e m f o g o m e l ő t t e d t i t k o l n i , a ' h e ¬ lyet, a' h o v a s z á n d é k o z o m . C y r u s k é n t e l e n v o l t O t e t el h a g y n i . E l m é n e és ( a z t m o n d j a X e n o p h o n ) f á j t n é k i P a n t h e á n a k sorsa, a ' k i o l l y d e r é k f é r j é t el v e s z t é , és f á j l a l t a a ' f é r f i ú t , a ' k i i l l y d e r é k A s z s z o n n y t b i r t , és a k i m á r - n i n t s e n . P a n t h e a a z t p a r a n t s o l á h e r é l t t j e i n e k , h o g y t á v o z ¬ z a n a k , m i g m a g á t F é r j é é r t k i sirja. N e v e l ő D a j k á j á n a k p e d i g i g y s z ó l l a : h a m e g h a l o k , hát f é r j e m m e l e g y l e p e d ő b e takarj e n g e m . A ' s z o m o r ú D a j k a K i r á l y n é j á n a k l á b a i h o z b o r u l a , és k é r é , h o g y t e g y e n le e g o n d o l a t r o l ! D e P a n t h e a e g y t ö r r e l , m e l l y e t e ' v é g r e m á r r é g m a g á v a l h o r d o z o t t , m a g á t k e r e s z t ü l d ő f é , f e j é t f é r j e ' s z i v é r e h e l y e z é , és meghala. E z a ' P a n t h e a s z é p , és n a g y l é l e k v o l t .

9

R i n a l d ó , és A r m i d a Torquato Tasso megszabadult Jeruzsaleméből. Töredék.

Olaszból szabadon fordítva. I l l y e n b e s z é l l g e t é s e k k ö z ö t t a z o n h e l y r e j u t v é l e k , a ' h o l lakása, és n y u g v á s a va¬ g y o n . B a r l a n g f o r m á r a v a n e z k é s z í t v e , és n a g y , és t é r e s s z o b á k k a l és P a l o t á k k a l b ő ' v e l k e d i k . M i n d a z , a ' m i t a ' f ö l d a z ő l e g g a z d a g a b b e r e i b e n l e g - d r á g á b b a n , és l e g ö r ö m e s t e b b t á p l á l , i t t e n f é n y l i k ; és ú g y v a n a ' h e l y v é l e f e l é k ü l v e , h o g y m i n d e n é k t e r m e t t ¬ n e k tetszik s n e m tsinálttnak. N i n t s itten fogyatkozás száz m e g száz szolgákban, a' k i k k é s z e k a' V e n d é g e k ' u d ­ varlására. E g y p o m p á s e z ü s t a s z t a l h o z ü l é n e k a z u t á n , m e l l y r a k v a volt a n a g y Kristall és A r a n y e d é n y e k k e l . M i n e k u t á n n a j ó l l a k v á n , s z o m j ú s á g o k a t is e l - o l t á k , í g y s z o l l o t t a' B ö l t s a ' k é t B a j n o k h o z : „ M o s t m á r t e h á t ideje, h o g y leg n a g y o b b k i v á n s á g t o k n a k eleget t e g y e k . " E l k e z d é ismét: „ A g o n o s z A r m í d á n a k m u n k á j i , és t s a l á r d s á g a i n a g y o b b r é s z t i s m é r e t e s e k e l ő t t e t e k ; m i k é n t j ö v e a ' T á b o r b a , és m i m ó d o n v i t t e l m a g á v a l s o k B a j n o k o t . A z t is t u d j á t o k , m e l l y k e m é n y b é k ó k a t tétetett rájok a' H i t e t l e n , m i n e k u t á n n a b i r o d a l m á b a n lett v o l n a , és h o g y a z u t á n n a g y ő r i z e t alatt ő k e t h a z a f e l é k ü l d ö t t e , d e a ' k i k a z ú t o n m e g szabadúltak. M o s t e l b e s z é l l e m n é k t e k , m i t ö r t é n t a z alatt; i g a z , t ö l l e t e k m é g n e m h a l l o t t t ö r t é ¬ n e t . M i n e k u t á n n a l á t n á a' g o n o s z T ü n d é r L e á n y , h o g y a n n y i r a v a s z s á g g a l n y e r t t Z s á k m á n y j á t ó l m e g f o s z t a t o t t : k e z e i t m a r t a f á j d a l m á b a n , és h a r a g r a l o b b a n v a , í g y s z o l l o t t m a g á b a n : „ H a h ! soha se d i t s e k e d j é k azzal, h o g y e n n y i foglyot m e g szabadított. H a ő a ' t ö b b i n e k b é k ó i t l e t u d á o l d o z n i : h á t ő l e g y e n a ' r a b , és t ü r j e - k i a ' t ö b b i r e m é r t t k i n o k a t , viselje a ' t e r h e k e t . D e m é g e z s e m elég n é k e m . A k a r o m , h o g y vala¬ m e n n y i r e terjedjen a ' s z e r e n t s é t l e n s é g . " I g y s z ó l l v á n , el v é g e z t e m a g á b a n , h o g y el k ö v e t i a z o n istentelen tsalárdságot, m e l l y e t most t ö l l e m hallani fogtok. A r m i d a o d a j ö v e , a ' h o l R i n a l d o a z ő F e g y v e r e s e i t a ' v i a d a l b a n m e g g y ő z t e , és e g y r é s z é t e l is e j t e t t e . M é g i t t h e v e r t f e g y v e r e , m e l l y e t , t a l á n h o g y e g y i s m é r e t l e n f e g y ¬ v e r b e n t i t k o n k i v á n t ú t a z n i , e g y P o g á n y é v a l t s e r é l t el. E z t a ' h e v e r ő f e g y v e r t f e l v e v é a ' T ü n d é r , e g y f e j e t l e n t e s t e t h e l y h e z e b e l é j e , és k i állítá e g y f o l y ó n a k a ' p a r t j á r a , a ' h o v á e g y t s o p o r t K e r e s z t é n y n e k j ö n n i , és a z t l á t n i k e l l e . E z t p e d i g jól t u d h a t á ő előre, m i n t h o g y számtalan K é m e k e t szokott m i n d e n f e l é k ü l d ö g e t n i , s azért g y a k o r t a t u d ó s í t á s o k a t v e t t a' T á b o r b ó l ; ha valaki el h ú z t a é m a g á t o n n a n , v a g y v i s z s z a t é r t é v a l a k i o d a ; a z o n k i v ű l , h o g y g y a k o r t a b e s z é l l a ' l e l k e k k e l is, és s o k á i g i d ő z g e t n á l l o k . A ' h o l t t t e s t e t t e h á t o l l y h e l y r e állitá k i , m e l l y t s a l á r d s z á n d é ¬ k á n a k v é g h e z vitelére igen alkalmatos volt. O n n a n n e m m e s z s z e e g y i k l e g o k o s a b b S z o l g á j á t állítá k i , p á s z t o r i k ö n t ö s b e n ö l t ö z ¬ t e t v e , és m e g h a g y á n é k i e m i t k e l l e s s é k t e t t e t v e t s e l e k e d n i e , és s z ó l l n i a : és m i n d e n v é g h e z v i t e t e t t . E z a ' t i é t e k k e l b e s z é l l e t t , és a' g y a n ú n a k m a g v á t h i n t é b e l é j e k , m e l l y

10

b e n n e k o s z t á n t á p l á l t a t v á n k i t s i r á z o t t , és e g y e n e t l e n s é g e t és v i s z s z a v o n á s t t e r m e s z ¬ t e t t , és v é g t é r e s z i n t e e g é s z z e n d ü l é s t o k o z o t t a ' T á b o r b a n . M e r t A r m i d a s z á n d é k a s z e r é n t a z h i t e t e t t , h o g y R i n a l d o B u l l i o n ' a k a r a t j á b ó l ölet¬ t e t e t t m e g , n o h a v é g t é r e a z i g a z s á g t a l a n u l v i s e l t t g y a n ú el t ü n t a z I g a z s á g n a k e l s ő tudósítására. A ' m i n t m o n d o m n é k t e k , igy k e z d é A r m i d a tsapásait. H a l l g a s s á t o k m o s t , m i k é n t k ö v e t t e a z u t á n R i n a l d ó t , és a z u t á n m i t ö r t é n t . M i n t e g y ravasz v a d á s z n é ú g y várja A r m i d a R i n a l d ó n a k é r k e z é s é t . O a z O r o n t e s h e z j u t , a ' h o l a z el á g a z i k , és e g y s z i g e t e t s k é t f o r m á l v á n m i n d j á r t i s m é t e g y e s ü l . R i n a l d ó e g y f e l á l l í t o t t o s z l o p o t lát a ' p a r t o n , és n e m m e s z s z e e g y t s ó n a k o t . L e g o t t a n a ' s z é p e n k i m ü v é s z e t t f e j é r m á r v á n y r a s z e g z i s z e m e i t , és a r a n y b e t ű k k e l í r v a , e z t o l v a s s a : „ O t e , a k á r k i l é g y , a' k i t a k á r s z á n d é k , a k á r a ' t ö r t é n e t v e z e t e z e n p a r t r a , N a p k e l e t ¬ től N a p n y u g o t t i g nints n a g y o b b tsuda, m i n t a z , m e l l y e t e' szigetetske foglal m a g á b a n . H a l á t n i a k a r o d , e v e z z á l t a l . " A g o n d a t l a n a z o n n a l által a k a r t m e n n i a ' v i z e n ; és m i v e l a ' t s ó n a k k e s k e n y v o l t , v i s z s z a h a g y j a F e g y v e r v i s e l ő j é t és e g y e d ü l i n d ú l m e g . Á l t a l é r v é n : m o h ó n t e k i n t g e t k ö r ü l , és s e m m i t se t a l á l , b a r l a n g o k o n , v i z e k e n , v i r á ­ g o k o n , f ü v e k e n , és f á k o n k i v ü l ; s z i n t e r e á - s z e d e t t n e k v é l é t e h á t m a g á t . É s m é g i s e z a ' h e l y o l y s z é p e l ő t t e , o l y i n g e r l ő , h o g y o t t m a r a d , és le t e l e p e d i k . S i s a k j á t le v e s z i h o m l o k á r ó l , és a ' k e l l e m e s l e v e g ő k s z e l i d e n , és e n y h i t v e l e n g e d e z n e k o r t z á j a k ö r ü l . A z o n b a n e g y uj z ö r r e n é s t á m a d a ' v í z b e n . T e k i n t e t e i o d a s i e t n e k : és a ' f o l y a m n a k k ö z e p é n e g y ö r v é n y t lát i n d u l n i , e r r e s z ő k e h a j a k j ö v é n e k f e l a ' v í z b ő l , a z u t á n e g y L e á n y á b r á z a t , a z u t á n a ' s z í v és a z e m l ő k , és v é g t é r e a ' l e g - s z e b b a s z s z o n y i t e r m e t , a d d i g a ' h o l a ' s z e m é r e m r e j t i el ő t e t . I g y hág a z éjjeli n é z ő - s z i n r e lassanként e g y N y m p h a , v a g y I s t e n n é . E z , n o h a tsak t ü n d é r s é g és s z e m f é n y v e s z t é s , m é g is u g y t e t s z i k , h o g y e g y a z o n S i r e n e k k ö z ű l , a ' k i k e n n e k előtte a' v e s z e d e l m e s T y r r h e n u m i tengert lakták s n e m volt k e v é s b b é s z é p á b r á z a t j a , s e m k e v é s b b é é d e s s z a v á n a k h a n g j a ; í g y é n e k e l t : és a ' L e v e g ő , és a z É g g y ö n y ö r k ö d v e f ü g g é n e k felette. O I f j a k , n e e n g e d j é t e k l e l k e i t e k e t a ' h i v s á g o s és á l n o k d i t s ő s é g t ő l m e g f o g a t n i , v a ¬ l a m e d d i g a z é l e t n e k t a v a s z a , és friss r ó z s á k v i r á g z a n a k o r t z á i t o k o n . B a l g a t a g a z , a ' k i a ' g y ö n y ö r ű s é g e t f u t j a . E g y e d ü l a z a ' b ö l t s , a' k i a z ö r ö m ö t h a j h á z z a , és e s z t e n d e i n e k virágait a n n a k i d e j é b e n s z e d i . E z t k i v á n j a a' T e r m é s z e t . F o l y a z i d ő , v a l a m i n t a ' m a g a s r ó l le o m l ó , és s o h a v i s z s z a n e m f o r d u l ó p a t a k . A ' vi¬ t é z s é g , és b o r o s t y á n o k t s a k ü r e s n e v e z e t e k . A ' h í r , m e l l y t i t e k e t , k e v é l y H a l a n d ó k , m i n t valamelly édes h a n g z a t m e g bájol, n e m e g y é b b álomnál; v a g y a z á l o m ' árnyékᬠn á l , m e l l y e t m i n d e n s z e l e t s k e el t u d s z é l e s z t e n i . G o n d o k n é l k ü l , n y u g o d a l o m b a n élje a' test ö r ö m e i t , b í z v á s t e n g e d j e n g e r j e d e l m e i n e k . F e l e j t k e z z e t e k el a ' r é g i k e d v e t l e n s é g e k r ő l n e g o n d o l j a t o k a ' n y o m o r u s á g g a l t e r h e s j ö v e n d ő v e l , n e f é l j e t e k h a b á r a z É g d ö r ö g , v a g y v i l l á m l i k is, f e n y e g e t ő d j é k a z , t ü z e l j e n a z , a' m i n t t e t s z i k , e z a' böltsesség tanítása, e z a' T e r m é s z e t ' szava. I l l y e n é d e s e n z e n g ő s z a v a k k a l á l o m b a s z e n d e r í t i a z á l n o k a z Ifjat. L a s s a n k é n t érzé¬ k e n y s é g e i b e t s ú s z a z á l o m , és o l l y e r ő t v e s z rajta, h o g y se a ' m e n y d ö r g é s , se e g y é b b a k á r m i a' h a l á l n a k e z e n n y u g a l m a s k é p é t m e g n e m háborítja. E l ő lép m o s t les-helyé¬ b ő l a z á l n o k T ü n d é r , és b o s z s z ú t l e h e l l v e h o z z á k ö z e l í t . D e m i n e k u t á n n a r e á f ü g g e s z t e t t e t e k i n t e t e i t , és l á t á b é k é s p i h e g é s é t , és n o h a b é h u n y t t , d e m é g is m o s o l y g ó s z e m e i t ; ( m i t ö r t é n i k , h a m a j d é b r e n l á t a n d j a O t e t ? )

11

h a b o z n i k e z d , és t a r t ó z t a t j a m a g á t ; t o v á b b á o l d a l a m e l l é e r e s z k e d i k , és O t e t s z e m l é l ¬ v é n tsillapodni érzi fel l o b b a n t haragját. U g y f ü g g k e l l e m e s á b r á z a t j á n , m i n t h a j d a n N a r c i s s a' k ú t f ő b ő l v i s z s z a s u g á r z o t t k é p é n . M e l e g v e r e j t é k e i t l e p l é v e l s z e l i d e n f e l itatja, és a' n y á r i É g n e k h e v é t g y e n g e l e g y e ¬ zéssel e n y h í t i . I g y o l v a s z t j á k fel a' zártt s z e m e k n e k alvó szikrái (ki h i n n é azt?) a' jeget, m e l l y s z i v e k ö r ü l o l l y k e m é n y v o l t m i n t a ' g y é m á n t ; és í g y v á l i k a ' h a r a g s z e r e l e m m é . A v i r á g z ó v i o l á k b ó l , l i l i o m o k b ó l , és r ó z s á k b ó l , m e l l y e k e ' s z é p v i d é k e t i l l a t j o k k a l b é t ö l t ö t t é k , k ö n n y ű d e erős l á n t z o k a t f o n t n y a k á r a , k a r j a i r a , és l á b a i r a t e k e r g e t é , és í g y t a r t á f o g v a O t e t . É s m i d ő n m é g a l s z i k , e g y k o t s i r a f e k t e t i , és f e l r a g a d v á n m a g á t , a ' l e v e g ő n keresztűl, az ég felé e m e l k e d i k . D e s e m O r s z á g á b a , D a m a s c u s b a , s e m o d a , a' h o l v á r a a ' v i z e k e n v a n é p ü l v e , v i s z s z a n e m t é r : h a n e m el r e j t i m a g á t , f é l t v é n k e d v e s r a g a d o m á n y j á t , és s z é g y e n l v é n s z e ¬ relmét, a' v i l á g n a k határán k i v ű l a z o n égtelen t e n g e r b e , a' h o v á k e v é s , v a g y s e m m i g á l l y a se j u t p a r t j a i n k r ó l ; és a ' b o l d o g s z i g e t e k n e k e g y i k é t v á l a s z t j a m a g á n a k lakhelyűl. I t t e g y h e g y n e k b é r t z é r e k i s z á l l , m e l l y p u s z t a , és a z e r d ő k t ő l s e t é t ; és b ű b á j a által o l d a l a i t b e t ö l t i h ó v a l ; b é r t z é t p e d i g k i e s e n , és z ö l d e n h a g y j a , és e g y t ó m e l l é e g y n a g y várat varázsol. A ' S z e r e t ő j e v é l e e g y ö r ö k t a v a s z b a n b u j a és s z e r e l m e s é l e t e t él. E z e n t á v o l l é v ő , és r e j t e t t F o g h á z b ó l k e l l n é k t e k k i s z a b a d í t a n o t o k a z I f j a t , és m e g g y ő z n ö t ö k a' f é l é n k f é l t ő n e k ő r e i t , m e l l y e k a ' h e g y e t o l t a l m a z z á k . S e s e g e d e l e m , se v e z é r n é l k ü l n e m f o g ¬ tok szükölködni. M i h e l y t k i s z á l l a t o k a' v í z b ő l , e g y A s z s z o n y r a a k a d t o k , t e k i n t e t é r e fiatal, d e e s z t e n ¬ deire n é z v e koros; m e g fogjátok ismérni őtet h o m l o k á r a t e k e r e d e t t h o s z s z ú [hajáról], és h í m e s r u h á j á r o l . E z s e b e s s e n által v i s z b e n n e t e k e t a ' m a g a s t e n g e r e n , m i n t a ' sas s z á r n y a k , v a g y v i l l á m o k ; és n e m k e v é s b b é l e s z s z v i s z s z a t é r é s t e k b e n is K a l a u z t o k . A ' h e g y n e k allján, a' hol A r m i d a lakik, S á r k á n y o k a t f o g t o k s ü v ö l t e n i hallani, a z É b e r t e k e t h á t o k t ö v i s e i t f e l b o r z a s z t a n i , és a ' M e d v é k e t és O r o s z l á n y o k a t m é l y n y e l d e k l ő j ö k e t fel tátani, látni fogjátok. D e é n e g y v e s z s z ő t f o g o k n é k t e k a d n i , m e l l y n e k látására r e t t e g n i f o g n a k t ő l l e t e k , f é l n i t s a k k ö z e l i t e n i is h o z z á t o k . D e a z u t á n a' h e g y n e k b é r t z e felé n a g y o b b lesz a' v e s z e d e l e m . I t t e g y f o r r á s s e r k e d , m e l l y n e k h a b j a i o l l y t i s z t á k , és i n g e r l ő k , h o g y a z o k l á t á s a szomjúságot gerjeszt; de hideg Kristalljokban titkos mérget rejtenek, m e l l y n e k m u n k á l á s a v e s z e d e l m e s . E g y k i s k o r t y is e z e n t i s z t a v í z b ő l a ' l e l k e t m e g r é s z e g í t i a ' g y ö ¬ n y ö r ű s é g e k k e l ; és a z ú t á n k a t z a g á s r a k i s z t i a z e m b e r t , m e l l y v é g r e a n n y i r a e r ő l t e t i a z e m b e r t , h o g y halva a' földre terűl. E z e n h a l á l o s f o l y a m b a n e m á r t s á t o k a j a k a i t o k a t , és e l n e h a g y j á t o k m a g a t o k a t t s á b í t a n i a z o n é t k e k t ő l , m e l l y e k e t d r á g á n el k é s z i t v e a ' z ö l d p a r t o n t a l á l n i f o g t o k , se a z o n á l n o k N y m f á k t ó l , a ' k i k n e k s z a v o k b u j á n h i z e l k e d ő , és t e k i n t e t e k t e l i m o s o l y g ó k e g y e l e m m e l . É r z é k e t l e n e k l e g y e t e k t e k i n t e t e i k , és m é z e s s z a v a i k e r á n t , és b i z v á s t m e n j e t e k b é a' magas k a p u k o n . O t t e g y F a l - l a b y r i n t h v a g y o n , hol a' falak e z e r felé t s a v a r o d v a e z e r n y i k e r ü l e t e k e t f o r m á l n a k , d e a z o k n a k t ő l e m v e e n d ő r a j z o l a t j a u t á n , el n e m f o g t o k t é v e d n i . A ' k e r ü ¬ l e t n e k k ö z e p é n e g y kert f e k s z i k , hol m i n d e n ágbol S z e r e l e m láttatik lehelleni. Itt fog a ' B a j n o k , és a ' s z é p T ü n d é r a ' f i a t a l z ö l d f ű n e k k e b e l é b e n f e k ü d n i .

12

M i h e l y t A r m i d a k e d v e s é t el h a g y v á n t á v o z n i fog; legottan m u t a s s á t o k m e g maga¬ t o k a t R i n a l d ó n a k , és t a r t s á t o k s z e m e i e l e i b e a ' g y é m á n t P a i z s o t m e l l y e t n é k t e k a d a n d o k , h o g y b e n n e t ü k r ö z z e m a g á t , t e r m e t é t t e k i n t s e , és a ' l á g y r u h á t lássa, m e l l y k ö r ü l ö t t e u s z i k . A ' s z e m é r e m , és h a r a g e z e n t e k i n t e t n é l k i f o g j á k ü z n i k e b e l é b ő l n e m ¬ telen Szerelmét. N i n c s m á r e g y é b b m o n d a n i v a l ó m , h a n e m h o g y b á t o r s á g o s s a n j á r h a t t o k , és a ' L a b y r i n t h n a k leg titkosabb részeibe b é hathattok, mert s e m m i bübájos H a t a l o m n e m fogja késleltetni pállyátokat, v a g y gátolhatni utatokat. Ö n n ö n A r m i d a , illyen erővel b i r t o k , se l á t h a t j a e l ő r e é r k e z é s t e k e t . É p p e n o l l y b á t r a n j ö h e t t e k v i s z s z a is l a k á s á b ó l . D e a z á l o m n a k ó r á j a m á r e l é r k e ¬ z e t t , és n é k t e k k o r á n k e l l k e l l n e t e k . I g y szóllott a ' j ó Ö r e g , és a z u t á n e g y s z o b á b a v e z e t é ő k e t , a ' h o l a z é j j e l t t ö l t e n é k . V i d á m k e d v [ v ] e l , és g o n d o l a t o k k a l t e l e v á l a m e g t ő l l ö k , és n y u g o d a l o m r a b o t s á t k o z o t t .

Második Ének. A ' N a p n a k s z é p f i a t a l s u g á r a a ' F ö l d n e k m i n d e n állatit m á r f o g l a l a t o s s á g r a é b r e s z t é : m i d ő n a ' B ö l t s a ' k é t B a j n o k h o z j ö v é n , n é k i k a ' r a j z o l a t o t , a ' p a i z s o t , és a ' v e s z s z ő t ál¬ tal a d á . „ K é s z ü l l e t e k a ' n a g y ú t r a , u g y m o n d , m i n e k e l ö t t e a ' m á r k ö z e l g e t ő N a p f e l k é l . I t t v a n m i n d e n , a ' m i t i g é r t e m , és a ' m i A r m i d a ' t ü n d é r m e s t e r s é g e i n k i k a p . " O k m á r f e l k e l é n e k , és erős t a g j a i k a t f e g y v e r b e ö l t ö z t e t t é k , és a z ö r e g e t k ö v e t v é n o l l y a n u t a k o n m e n é n e k , m e l l y e k e t N a p n e m ér. U g y a n a z o k v o l t a k , a ' m e l l y e k e n jöt¬ tek. M i n e k u t á n n a a ' f o l y ó n a k á g y á h o z jutottak, így szolla h o z z á j o k a z öreg: „ B a r á t i m ! én bútsut v e s z e k tölletek; szerentsésen útazzatok!" A l u l r ó l a ' f o l y ó b a j ö n n e k , és a ' v í z s z e l i d e n f e l t o l j a , é s f e n n h o r d j a ő k e t , m i n t a ' k ö n n y ű á g a t m i k é n t e m e l n i s z o k j a , m e l l y a z e r e j é t ő l l e v o n a t t a t o t t ; és a ' v i z e s p a r t r a s z á l l i t j a ő k e t . I n n e n m e g l á t á k a z i g é r t K a l a u z t ; e g y k i s h a j ó t l á t á n a k , és a n n a k kormányján a'győzhetetlen szüzet, a'k i vezérleni fogná őket. H a j a a ' h o m l o k á n f ü g g ö t t l e , s z e m e i t e t s z ő k , n y á j a s a k , és n y u g a l m a s s a k , és á b r á z a t ¬ ja hasonlit a z A n g y a l o k é h o z a z É g b e n , a n n y i F é n y láttatik b e n n e é g n i , és világítani. R u h á j a m a j d k é k , m a j d p i r o s , és e z e r f é l e k é p p v á l t o z t a t j a s z í n é t ; ú g y h o g y m i n d e n k o r m á s k é n t látszik valamikor szemléltetik. I g y ragyogtatja n é h a a' N a p k ü l ö m b f é l e s z i n e k k e l a' szerelmes G a l a m b n y a k á n a k t o l l a i t : m a j d e g y é g ő R u b i n o k b ó l , m a j d z ö l d S m a r a g d o k b ó l álló g y ö n g y n e k l á t s z i k ; 's m o s t m i n d e n s z i n e g y b e o l v a d , és e z e r f é l e k é n t k e l l e m e s e k n é z n i . „ J ö j j e t e k b e , m o n d a O , ti s z e r e n t s é s e k , e b b e a ' hajóba, m e l l y e l b á t o r s á g b a n j u t t o k által a ' t e n g e r e n . M i n d e n s z é l k e d v é r e f u j , a ' v e s z é l y t s e n d e s , és k ö n n y ű m i n d e n t e r h nekie. A z Ú r , a' k i b ő v e n osztja a' k e g y e l m e t , k ü l d e e n g e m n é k t e k K a l a ú z ú l " . I g y s z ó l l o t t , és a ' h a j ó t o s z t á n k ö z e l e b b t o l á a ' p a r t h o z . M i n e k u t á n n a b é l é p e a ' v i t é z p á r , m e g i n d ú l és a ' F o l y a m n a k e n g e d i h a j ó j á t ; k i ter¬ j e s z t i a ' v i t o r l á k a t a ' L e v e g ő n e k ; a ' K o r m á n y h o z ü l és e r á n y o z z a u t j á t . A ' f o l y ó ú g y m e g d a g a d a , h o g y m o s t a n k ö n n y e n b í r j a h á t á n a ' h a j ó t ; és a ' h a j ó o l l y k ö n n y ű , h o g y m i n d e n e g y é b b v í z is e l b i r h a t t a v o l n a , h a b á r a z e s ő t ő l n e m n ő t t v o l n a is.

13

A ' t e r m é s z e t i s z o k á s o n k í v ü l sebessen hajtják a' s z e l e k a' part felé a' vitorlákat; a' f o l y a m a ' h a b t o l m e g f e j é r e d i k , és h a s í t t a t v á n z ú g n i h a l l a t i k . M o s t t e h á t p a r t r a é r n e k , o d a a ' h o l a ' f o l y ó n a k e g y n a g y o b b ö b ö l b e n f u t á s a m e g t s i l l a p o d i k , és a ' t e n g e r n e k s z é l e s ö r v é n n y e i b e el ö n t e t v é n , v a g y s e m m i v é v á l i k , v a g y t ö b b é m e g n e m j e l e n i k . A l i g é r i n t é m e g e z a ' t s u d á l a t o s h a j ó a z é p e n h á b o r g ó t e n g e r k e z d e t é t , l e g o t t a n el t ü n t e k a ' f e l l e g e k , m e l l y e k z á p o r r a l v a l á n a k t e r h e s s e k . A s z e l i d l e v e g ő ' a' H u l l á m o k h e g y e i t r o n á v á t e s z i , és t s a k a p r o n f o d o r j a a' s z é p É g s z í n ö b l ö t ; és a ' M e n n y o l l y é d e s v i d á m s á g g a l m o s o l y o g , h o g y v i d á m a b b n a k m é g s o h a se l á t t a t o t t . N é g y s z e r j e l e n e m e g n é k i e k N a p k e l e t b e n a' N a p m i o l t a m e g i n d u l v á n s z ü n e t n é l ­ k ü l v i t e t t e k a ' v i z h á t á n , és m i d ő n ö t ö d s z ö r i s m é t u j j ú l n i k e z d h á t o k m e g e t t a ' N a p a ' h a j n a l é p p e n h i n t e n i k e z d é s u g á r a i t , és g y ö n g y e i t - t á v o l r ó l a ' h o m á l y b a n e g y h e ­ g y e t l á t á n a k , m e l l y b é r t z é t a' F e l h ő k b e n r e j t é el. T o v á b b a z u t á n , k ö z e l e d v é n , m i n e k u t á n n a m i n d e n f e l h ő el t á v o z o t t , a ' h e g y e t e g y P y r a m i s h o z h a s o n l i t a n i l á t á k , t e t e j e f e l é k a r t s ú , és k ö z e p e t e s t e s v o l t ; és n é h a o l l y párát okádott, m i n t az, m e l l y az E n c e l a d o s oldalán fekszik; m e l l y n e k T e r m é s z e t e n a p p a l f ü s t ö l ö g n i , és é j j e l l á n g g a l g y ú j t a n i a z E g e k e t . ' S I m e ! 's v é g t é r e e g y s z e r 's m i n d t ö b b S z i g e t e k r e is t a l á l t a k , m á s m e n e d é k e s e b b , és n e m a n n y i r a f e l n y u l ó t e t ő k r e . E z e k a' Boldog Szigetek v a l á n a k : í g y n e v e z é a z o k a t a z E l ő - i d ő : mellyekrő'l a z t hitte, h o g y olly áldottak, h o g y ott a' F ö l d m i v e l e t l e n t e r m e s z t g y ü m ö l t s ö t ; és a' s z ő l ő t ő k é k m i v e l e t l e n h o z z á k a z é d e s g e r é z d e k e t . A z olaj fa v i r á g z i k , a ' s z é l v é s z t ő l h á b o r í t a t l a n ; h o g y a ' t ö l g y e k b ő l , a z t m o n d á k , m é z s z i v á r o g n a , és h o g y a z e l e v e n v i z e k k e l l e m e s e n t s ö r g e d e z v e f o l y n á n a k le a ' h e g y e k ¬ ről, és p a t a k o k k á v á l n á n a k . A h í v e s s z e l l ő ' k , és h ű s h a r m a t o k ú g y m é r s é k e l n é k a' v e ­ r ő f é n y t , h o g y s e m m i h é v s é g se v o l n a a l k a l m a t l a n ; e z e n h e l y r e h e l y h e z t e t é a z E l y z i u m m e z e j é t , és a z i d v e z ü l t L e l k e k n e k b o l d o g l a k á s á t . I d e ér m o s t v é l e k a' L e á n y z ó , és í g y s z ó l l h o z z á j o k : „ M o s t m á r n e m m e s z s z e v a g y ¬ t o k p á l l y á t o k ' v é g é t ő l . M o s t a' b o l d o g s z i g e t e k e t s z e m l é l i t e k e z e n h e l y e k b e n , mellyekről olly nagy, d e b i z o n y t a l a n hirek f u t a m o d n a k h o z z á t o k . Igaz, h o g y terméke¬ n y e k , k i e s e k , és g y ö n y ö r k ö d t e t ő k , m i n d a z o n á l t a l m é g is, s o k t o l d a t i k a z i g a z s á g h o z . " A b e s z é d k ö z t k ö z e l j u t o t t a z o n h o z , m e l l y e l s ő a' t í z k ö z ű l . A m i d ő n K á r o l y í g y s z ó l l : „ S z ű z L e á n y z ó , h a a ' n a g y s z á n d é k , m e l l y n e k v é g h e z vi¬ t e l é r e v e z é r e l s z b e n n ü n k e t , m e g e n g e d i : e n g e d d m e g , h o g y k i h á g j a k a' s z á r a z r a , h a d d l á t h a s s a m e z e n i s m e r e t l e n p a r t o k a t ; a z e m b e r e k e t , h i t b é l i s z o k á s o k a t , és m i n d a z t , a ' m i t n é k e m e g y bölcs F é r j f i ú irigyelhessen. M i k é n t fog a z ö r v e n d e z t e t n i , ha m á s n a k a' látott ujságokat e l b e s z é l l h e t v é n m o n d h a t o m : é n ott v a l é k " . F e l e l a' S z ű z : „ k é r é s e d m é l t ó r e á d ; d e m i t t e h e t e k rólla, h a s z é p k í v á n s á g o d a t a z É g n e k s z o r o s , és á l t a l h á g h a t a t l a n v é g e z e [ t e ] e l l e n z i . M e r t m é g n i n t s itt a z idő', m e l l y e t a z e z e n h e l y e k h o m á l y b a n m a r a d á s á n a k h a t á r j á v á r e n d e l v a l a ; és n é k t e k n e m s z a b a d v i l á g t o k a t a' m é l j Ó c e á n r ó l tudósitani. N é k t e k k e g y e l e m b ő l , a' H a j ó s o k n a k m i n d e n s z o k á s a i , és m e s t e r s é g e i f e l e t t , m e g e n g e d t e t e t t e z e n v i z e k e n á l t a l e v e z h e t n i , és o t t k i s z á l l h a t n i , a' h o l a' B a j n o k b é v a n z á r v a , és ő t a ' v i l á g n a k m á s i k f e l é r e v i s z s z a v i n n i . E z z e l e l é g e d j e t e k m e g ; m a g a s a b r a v á g y n i k e v é l y s é g v o l n a , és a n n y i m i n t m a g á t a ' sors e l l e n s z e g e z n i . " I t t el h a l l g a t a , és m á r s ü l l y e d n i k e z d e t t a z e l s ő s z i g e t , és a ' t ö b b i e m e l k e d n i .

14

M e g m u t a t á most n é k i e k , h o g y v a l a m e n n y i e g y h o s z s z ú sorban n a p n y u g o t t felé f e k ü s z n e k , és s z i n t e h a s o n l ó t e n g e r k ö z v á l a s z t j a e g y m á s t ó l v a l a m e n n y i t . H é t b e n k ö z z ü l ö k k u n y h ó k a t , m i v e l t f ö l d e k e t és e g y é b b n y o m o k a t l á t h a t n i , h o g y e m b e r e k l a k j á k : h á r o m k ö z z ü l ö k p u s z t á n , s i v a t a g o n f e k ü s z n e k , és a' v a d á l l a t o k n a k a' h e g y e k ¬ b e n , és v ö l g y e k b e n s z a b a d l a k h e l y e k v a g y o n . E g y i k b e n a z o n p u s z t á k k ö z ü l e g y r e j t e t t h e l y v a g y o n , a ' h o l a' p a r t m e g k a n y a r o d ¬ v á n k é t h o s z s z ú s z a r v a t n y u j t , és a z o k k ö z ö t t e g y s z é l e s ö b l ö t t a r t r e j t v e ; és e g y k ő s z i k ¬ la e g y k i k ö t ő h e l y e t f o r m á l , m e l l y e l ő t t e n y ú l i k f e l , és a ' f o l y a m n a k , m e l l y a ' t e n g e r ¬ b ő l arra h ö m p ö l y ö g , h á t a t f o r d í t 's a z t m e g t ö r v é n , o l d a l t b o t s á t j a . I t t e n , és t ú l , k é t n a g y b é r t z e k t o r n y o z n a k , és a ' h a j ó s o k n a k j e l ü l s z o l g á l n a k . A l a t t t s e n d e s e n f e k s z i k a ' t e n g e r , és s e m m i s z é l v é s z se j u t h o z z á ; f e n n e g y s e t é t r e n g e t e g e k b ő l álló á r n y é k o s l a k h e l y v a n , m e l l y n e k k ö z e p é b e n m é l j s é g n y í l i k , r e p k é n y e l b é n ő v e , a ' h o l m a g a s s z á l f á k b o l t o k a t h a j t a n a k , és a ' h o v á é d e s p a t a k o k z u ¬ h o g v a h ö m p ö l y ö g n e k . Itt s e m k ö t é l , s e m v a s m a t s k a n e m tartóztatja a' fáradtt G á l l y á k a t . E z e n m a g á n o s , és n y u g a l m a s v i d é k b e v e v é m a g á t a ' T ü n d é r - l e á n y , és ö s z v e s z e d é ki terjedett vitorláit. „ L á t j á t o k , í g y m o n d t o v á b b , a' m a g a s v á r a t , m e l l y f e n a ' h e g y n e k t e t e j é n é p ü l t ! I t t éli a ' K e r e s z t é n y h i t n e k o l t a l m a z ó j a t u n y a s á g b a n , és b u j a s á g b a n , j á t é k o k , és n y á j a s s á ¬ g o k k ö z t n a p j a i t . A f e l k e l ő n a p t ó l v e z é r e l t e t v é n f e l f o g t o k a ' m a g a s r a h á g n i , d e n e es¬ s é k n e h e z e n e z a' k é s e d e l m e s k e d é s ; m e r t m i n d e n e g y é b b óra, a' reggelin k i v ü l , k e d ¬ vetlen volna. A m é g t i s z t a n a p v i l á g n á l m é g el b a l l a g h a t t o k a' h e g y i g " . Itt el h a g y á k a' n e m e s K a l a u z t , és a ' k i v á n t t p a r t r a l é p t e k . A z ú t , m e l l y a ' h e g y h e z v e z e t e , o l l y s z e l i d v o l t , h o g y l á b a i k el n e m f á r a d á n a k ; és m i d ő n m á r o d a é r é n e k , a ' N a p m é g m a g a s a n á l l o t t a ' tenger felett. L á t j á k , h o g y k ő s z i k l a r e p e d é s e k e n , és k ő - d a r a b o k o n h á g v a j u t h a t n a k a ' h e g y n e k m a g a s , k e v é l y b é r t z é r e , és h o g y a d d i g m i n d e n ú t h ó v a l , és z ú z m a r á v a l v a n f e d v e , f e n n p e d i g f ü , és v i r á g v i r i t . O s z á l l á n e h e g y n e k z ö l d s z a k á l l l e n g e t t , és a ' j é g h i v e a ' lilio¬ m o k n a k , és g y e n g e r ó z s á k n a k ; e n n y i r e erő't v e t t a' B ü b á j a' t e r m é s z e t e n . A k é t b a j n o k a ' h e g y n e k f o l y ó j a m e l l e t t e g y m a g á n o s h e l y e n m a r a d n a k ; és m i d ő n a ' n a p , a z a r a n y v i l á g n a k ö r ö k f o r r á s a , a ' M e n n y e t uj s u g a r o k k a l é l e s z t e t t e , f e l k e l é ¬ n e k , és t ü z z e l , és s z í v v e l t e l i t o v á b b f o l y t a t á k ú t j o k a t . D e itt, n e m t u d o m h o n n a n , e g y é g t e l e n s z ö r n y ü t a r k a k í g y ó j ö n e l ő , és el álja u t j o k a t . A r a n y t a r a j á t , és f e j é t f e l n y u j t j a , n y a k a h a r a g g a l d a g a d , és s z e m e i é g n e k ; h a s á v a l a z u t a t t a k a r j a , és m é r g e t , és f ü s t ö t l e h e l l . M a j d ö s z v e t e k e r e d i k , m a j d p e d i g el n y u j t j a ö s z v e z s u g o r o d o t t t e s t é t , és t o v á b b t s u s z . I g y áll e z ő r t a z ú t o n , d e a ' b a j n o k o k ú t j á t m e g n e m gátolja. K á r o l y m á r k i v o n t a k a r d j á t , és reá r o h a n n a ; d e a ' m á s i k m e g s z ó l l i t j a : „ t e h á t e z e n f e g y v e r r e l a k a r o d m e g g y ő z n i ? " és a z a r a n y v e s z s z ő v e l a' l e v e g ő b e v á g , ú g y h o g y a ' s z ö r n y e t e g hallja a' sujtást. M e g r é m ü l v é n e z e n h a n g t ó l , h i r t e l e n s z a l a d á s n a k e r e d , s z a b a d o n b o t s á t j a ő k e t , és el b u j i k . V a l a m i v e l m a g a s s a b b a n f e n n e g y k e g y e t l e n o r o s z l á n y v á r j a ő k e t , és o r d í t ; szilaj te¬ k i n t e t e k e t s z ó r m a g a k ö r ü l , f e l b o r z a s z t j a s e r é n n y é t , és f e l t á t j a t o r k o s n y e l d e k l ő j é n e k s z ö r n y ü b a r l a n g j á t , f a r k á v a l t s a p k o d j a m a g á t , és h a r a g o t f ő z . D e a l i g m u t a t t a t v á n m e g

15

n é k i e a z a r a n y v e s z s z ő , m á r is m e g m e r e v i t i e g y t i t k o s r é m ü l é s v é l e s z ü l e t e t t b á t o r s á ¬ g á t s z í v é b e n , és s z a l a d á s r a k i s z t i . Sietve folytatják t o v á b b útjokat. D e most egy rettenetes h a d b a ü t k ö z n e k , melly s z a v o k r a , m o z d u l á s o k r a , és a l a k o k r a n é z v e k ü l ö n b f é l e v i a s k o d ó v a d a k b ó l áll. M i n d e n s z ö r n y e t e g , m e l y a ' N i l u s , és A t l a s k ö z t b o l y o n g , a' m i t H e r c y n i a k e b e l é b e n r e j t , és a ' m e l l y e k a ' H i r k á n i a i r e n g e t e g e k b e n t a r t ó z k o d n a k , itt ö s z v e g y ü l v e l á t s z i k . D e e z e n r e t t e n e t e s , és s z á m o s h a d se á l l h a t e l l e n t a ' k é t B a j n o k n a k : s ö t t , h a l l a t l a n t s u d a ! e g y k i s s u h i t á s , és a ' v e s z s z ő n e k t e k i n t e t e el s z é l l e s z t i a z t . A ' m o s t m á r d i a d a l ¬ m a s B a j n o k o k a ' h e g y n e k h á t á t e l l e n t állás n é l k ü l m e g n y e r é k , t s a k a ' j é g , és a z ö s v é ¬ n y e k ' m e r e d e k s é g e hátrálja v a l a m e n n y i r e útjokat. M i n e k u t á n n a a h a v o n által g á z o l v á n , a ' s z i r t o s , és m e r e d e k h e l y e k e t h á t r a h a g y t á k : s z é p l a n g y o s t a v a s z i L e v e g ő b e j u t o t t a k , és a ' h e g y t e t e j é n e g y n y í l t t t é r e s m e z ő t , ró¬ n a s á g o t t a l á l t a k ; v á l t o z a t l a n , m i n d é g friss, és i l l a t o s s z e l l ő k l e n g e d e z n e k i t t e n ; ú g y m i n t m á s u t t , itt s o h a se s z e n d e r í t i , v a g y é l e s z t i l e n g e d e z é s e k e t a ' n a p n a k k ü l ö m b f é l e mozdulása. U g y m i n t m á s u t t itt a' h i d e g , és h é v s é g , f e l l e g , és d e r ü l é s n e m v á l t j á k f e l e g y m á s t : a ' m e n n y e t m i n d é g a ' l e g t i s z t á b b f é n y b o r í t j a , s o h a se g y u l l a d m e g , se m e g n e m f a g y ; és a ' m e z z ő n e k f ü v e t , a ' f ü n e k v i r á g o k a t n e v e l , a ' v i r á g o k n a k i l l a t o t a d , és a ' b o k r o k ¬ n a k á r n y é k o t . - A t ó m e l l e t t áll a' r o p p a n t t v á r , és b é látja a' k ö r n y ü l l é v ő ' h e g y e k e t , és vizeket. E l é r v é n a ' m a g a s s á g o t , a ' b a j n o k o k t i k k a d t t a k n a k é r z i k m a g o k a t , és l a s s a b b a n bal¬ l a g n a k e z e n v i r á g o s ú t o n , és n é h a m e g is á l l a p o d n a k : m i d ő n e g y p a t a k o t l á t n a k a ' k ő s z i r t b ó l le f e l é o m l a n i , és e g y é r b ő l e z e r f e l é t s a p d o s v a a ' f ü v e t t s e p p e k k e l á z t a t n i , m e l l y ő k e t arra k í n á l j a , h o g y l e h e l e g ő a j a k a i k a t n e d v é b e m á r t s á k . T o v á b b a ' z ö l d p a r t o k k ö z t e g y m é l j t s a t o r n á b a g y ü l a ' v í z , és t s e r g e d e z v e f u t a z á l l a n d ó g a l l y a k n a k á r n y é k a a l a t t , h i d e g , és b a r n a , d e o l l y t i s z t a , h o g y s e m m i é k e i t se r e j t i el a ' f e n e k é n ; p a r t j a i n m a g a s r a n y ú l i k a ' f i a t a l f ü ; és l á g y , és h ü s p a m l a g o t a j á n l . „ I m e a' K a t z a g á s n a k f o r r á s a , és a ' p a t a k , m e l l y t e r h e s h a l á l o s v e s z e d e l m e k k e l ! - I t t m e g k e l l z a b o l a z n u n k k i v á n s a g u n k a t , és ö r i z k e d n ü n k . Z a r j u k el f ü l e i n k e t e z e n á l n o k S i r e n e k ' édes g o n o s z é n e k é n e k . " I g y m e n é n e k a' v i t é z e k t o v á b b a d d i g , a' hol a' kel¬ lemes folyó egy n a g y o b b öbölbe áradván egy tavat formál. I t t a ' p a r t o n a s z t a l v a g y o n , d r á g a , és f i n o m é t k e k k e l m e g r a k v a ; és a ' t i s z t a v i z b e n , n y á j a s k o d v a k é t fetsegő buja L e á n y k a ú s z i k , a' k i k m a j d e g y m á s ábrázatját lotsolják, m a j d p e d i g v e t é l k e d n e k , k i j u t e l é b b e g y k i j e g y z e t t t z é l h o z . N é h a le b u k n a k , és o s z t á n f e j e k e t , és h á t a k a t i s m é t l á t t a t j á k . E z e n szép m e z i t e l e n L e á n y k á k v a l a m e n n y i r e m e g inditák a' k é t B a j n o k n a k ke¬ m é n y szívét, úgy, hogy m e g állapodának őket nézni; e z e k pedig folytatták örömjátékj o k a t . E g y i k a z o n b a n f e l l áll, és m e l j é t m u t a t j a , és m i n d a z t a ' m i i n k á b b m a g á h o z v o n s z a a' s z e m e k e t ; t ö b b i tagjainak a' v i z szép leple volt. M i n t m i d ő n a ' h a j n a l i t s i l l a g h a r m a t o s s a n , és t s e p e g v e k i s z á l l a ' f o l y a m o k b ó l ; v a g y m i n t m i d ő ' n a z Ó c e á n n a k t e r m é k e n y t a j t é k j á b ó l a' s z e r e l e m ' I s t e n n é j e l e t t e k o r k i h á g o t t : u g y j e l e n e m e g e z is; u g y t s e p e g e t t a ' K r i s t a l l n e d v s z ő k e h a j á r ó l . T o v á b b a el f o r d í t á s z e m e i t , h o g y a ' k é t B a j n o k o t l á t h a s s a , és ö s z v e h u z á m a g á t e g é s z e n . É s e g y p e r t z e n e t alatt fel oldá haját, m e l l y f e j é n e k k ö z e p é n e g y t s o m ó b a vala fon¬ v a , m e l l y o s z t á n h o s z s z a n l e - n y ú l a , és s ü r ü e n , e g y a r a n y l e p e l k é n t k ö r ü l f o l y á a ' l á g y

16

Elefánttsontot. Ó melly gyönyörű tekintettől fosztattak m e g ! d en e m kevésbbé gyö­ n y ö r ű a z is, a ' m i m e g f o s z t o t t a ő'ket. I g y a ' v í z b e , és h a j b a b ú j v a , v i d á m k e d v [ v ] e l , d e m e g r e z z e n v e , h o z z á j o k fordula. M o s o l y g o t t , és p i r ú l t e g y s z e r 's m i n d : és a ' p i r ú l á s b a n m é g s z e b b v a l a a ' m o s o l y g á s , és a ' m o s o l y g á s b a n a ' p i r ú l á s , m e l l y g y e n g é d e d o r t z á j á t e g é s z a z á l l á i g e l b o r i t á . T o ¬ v á b b á olly édes szavakat szóllott, h o g y azoktol k i k i más m e g g y ő z e t e t t volna: „ Ó szerentsés I d e g e n e k , k i k n e k m e g e n g e d ő d ö t t e z e n magas b o l d o g lak-helybe juthatni! E z a ' v i l á g k i k ö t ő h e l y e , és itt é r z e t i k a ' n y o m o r ú s á g o k n a k e n y h ü l é s e , és a z ö r ö m , m e l l y e t a z a r a n y i d ő k o r n a k s z a b a d n é p e z a b o l a n é l k ü l é r z e t t . I t t m o s t b á t r a n le r a k h a t ¬ j á t o k f e g y v e r e t e k e t , m e l l y e k r e e d d i g s z ü k s é g t e k v o l t , és a ' n y u g o d a l o m n a k s z e n t e l ¬ h e t i t e k e z e n á r n y é k b a n ; m e r t itt t s a k a ' s z e r e l e m B a j n o k i l e s z t e k . É d e s t s a t a - p i a t z l e s z á g y a t o k , és a ' l á g y f ű m e z z ő t ö k . M i e l v e z e t ü n k b e n n e t e k e t a n n a k királyi t e k i n t e t e elibe, a' k i itten szolgáit idvezíti. O a z o k n a k választott szép számába fogad benneteket, a'kiket örömeire rendel. D e elébb n elégyen terhetekre, a ' p o r t r o l l a t o k e z e n v í z b e n l e m o s n i , és e z e n a s z t a l é t k e i b ő l l a k o z n i . " I g y s z ó l l o t t a z e g y i k ; m e g e g y e z ő m o z d ú l á s o k k a l , és t e k i n t e t e k k e l k é s é r é a ' m á s i k a' kínálást: a ' m i k é n t a ' z e n g ő h ú r o k n a k h a n g j a s z e r é n t , s e b e s s e n , v a g y lassan a ' lépé¬ s e k i g a z í t a n i s z o k t á k m a g o k a t . D e a ' v i t é z e k n e k l e l k e k e m é n y és s i k e t e z e n h i t e t l e n , h a z u g i n g e r l é s e k e r á n t ; és a z e n y e l g ő t e k i n t e t e k , és é d e s b e s z é d e k t s a k k i v ü l r ő l r e p ¬ d e s k ö r ü l ö t t ö k , és t s a k a z é r z e l e t e k e t l e g y e z i . É s h a b é h a t is e z e n é d e s s é g n e k e g y r é s z e , m e l l y b ő l a ' k i v á n a t t s i r á z i k : a ' f e g y v e ¬ r e k b e z á r t t o k o s s á g a z o n n a l k i irtja a z t , és a ' g e r j e d ő ' k i v á n a t o t e l v á g j a . A z e g y i k P á r m e g g y ő z v e és s z é g y e n b e h a g y v a h á t r a m a r a d , és a ' m á s i k b ú t s ú v é t e l n é l k ü l e l m e g y e n . A ' B a j n o k o k a ' P a l o t á b a m e n n e k : és a ' L e á n y o k le b u k n a k : e l a n n y i r a s z i v e l l e t t é k a' m e g vetést.

Harmadik Ének A ' r o p p a n t t és g a z d a g P a l o t a k e r e k ; és z á r t t k e b e l é n e k k ö z e p é b e n e g y k e r t e t r e j t , m e l l y n e k s z i n t e k e r i t ő fala e g y k e r t e t , m e l l y s z e b b v a l a m e n n y i n é l , a ' m e l l y e k a ' l e g h i r e s e b b e k n e k tartattak. Körös körül a' L e l k e k s z o b á k b ó l egy L a b y r i n t h o t építének: és e z e n t s a l ó k a t e k e r v é n y n e k t s a v a r g ó ú t j a i k ö z ö t t f e k s z i k a z á l t a l h a t h a t a t l a n . A ' n a g y o b b K a p u n m e n é n e k ő'k b é . E z e n i g e n n a g y P a l o t á n a k s z á z K a p ú j a v o l t ; a ' ki mesterkéltt ezüstből vágott K a p u k , fénylő aranyból öntött sarkokon függtek. Sze¬ m e i k e t a ' v é s e t t a l a k o k r a f ü g g e s z t e t t é k ; m e r t a ' m u n k a f e l l y ü l m u l j a a ' s z e r t ; t ö b b éle¬ tet n e m k i v á n s z , tsak a' szó h i b á z i k ; d e m é g e z s e m h i b á z i k , ha a' s z e m e k n e k hiszel. A ' H e r k u l e s i t t e n r o k o l y á b a n láttatik a' M a o n i a i L e á n y o k k a l e n y e l e g n i . E z a' P o k ­ l o t o s t r o m l á , a z E g e t v i v é , és m o s t a z o r s ó t f o r g a t j a . Á m o r s z e m l é l i és n e v e t i O t . I o l e t s ú f o l k o d v a a z ö l d ö s ő b u z o g á n y t v i s z i g y e n g e j o b b j á b a n , és a z o r o s z l á n y - b ő r t h o r d j a hátán, melly durvának tetszik a' gyenge tagokra. A ' m á s i k f é l e n e g y t e n g e r v a g y o n ; t a j t é k z a n i látod k é k sikját: a ' k ö z e p é n k é t H a d i ¬ R e n d e t l á t s z g á l l y á k b ó l , é s f e g y v e r e k b ő l , és a ' f e g y v e r e k b ő l v i l l á m o k a t l ö v e l l e n i . É g n e k a z h a b o k a r a n y t ó l ; és ú g y t e t s z i k , m i n t h a a z e g é s z L e u k a t e h a d i t ű z b e n l o b o g -

17

n a . I t t A u g u s t u s v e z é r l i a ' R o m a i a k a t , és o t t A n t o n i u s a ' N a p k e l e t e t ; a z A e g y p t o m - , A r a b i a - , és I n d i a - b e l i e k e t . A z t m o n d a n á d , h o g y a' k i s z a k a d t t C y k l a d i a i S z i g e t e k a' v í z b e n ú s z n a k , és a ' h e ¬ g y e k ö s z v e ü t k ö z n e k a ' h e g y e k k e l : o l l y h a t a l m a s a z ü t k ö z e t , m e l l y e l e z e k , és a m a z o k a ' t o r n y o z ó h a j ó k k a l e g y m á s r a r o h a n n a k . M á r r e p ü l n i l á t o d a ' f á k l y á k a t , és n y i l a k a t , és a ' s z e r e n t s é t l e n t e n g e r t uj t á b o r t o l el l e p e t n i . S i m e ! a ' g y ő z e d e l e m m é g e g y i k r é s z r e se h a j l i k , i m e a z i d e g e n K i r á l y n é s z a l a d ! É s A n t ó n i u s is s z a l a d , és k é p e s le m o n d a n i a z u r a l k o d á s n a k r e m é n y j é r ő l , m e l l y r e sovárog. N e m ! n e m s z a l a d ! n e m fél O a' v i t é z , n e m fél! t s a k a' K i r á l y n é t k ö v e t i , a' ki s z a l a d , és O t m a g a u t á n v o n s z a . Ó l l y a n e m b e r t l á t n á l b e n n e , a ' k i b e n a ' s z e r e l e m , s z é ¬ g y e n , és b o s z s z ú e g y i d ő b e n d ü h ö d i k , a ' k i h o l a ' k e g y e t l e n k é t s é g e s v i a s k o d á s r a , h o l a' r e p ü l ő vitorlákra tekint. A ' N í l u s s z e g l y u k a i b a n o s z t á n a ' K i r á l y n é k a r j a i b a n a ' h a l á l t l á t t a t i k v á r n i , és m a g á t k e m é n y sorsáért a ' s z é p á b r á z a t b a n v a l ó g y ö n y ö r k ö d é s e által v í g a s z t a l n i . E f f é l e k é p e k valának a' királyi K a p u k ' é r t z e i b e n v é s v e . M i n e k u t á n n a a' két b a j n o k e z e n kellemes t á r g y o k r ó l s z e m e i t el f o r d í t á , b e l l e b b m e n é n e k a ' t s á b i t ó l a k - h e l y b e . M i n t m i k é n t a ' M a e a n d e r g ö r b e , és b i z o n y t a l a n p a r t j a i k ö z t j á t s z i k , és k é t e s folyás¬ sal m a j d e l ő r e , m a j d v i s z s z a m e g y , e z e n v i z e k e t e r e d é s é h e z , a m a z o k a t a ' t e n g e r b e h ö m p ö l y g e t i , és a ' m i d ő n j ő , és v i s z s z a t é r ö s z v e ü t k ö z i k : u g y , és m é g t é v e s z t ő b b e k és t s a v a r g ó b b a k e z e k a z u t a k . D e a ' r a j z o l a t , és le irás, m e l l y e t a ' B ű b á j o s n é k i e k a d a , f e l o l d j a a ' m e s é t , és m i n d e n t k i f e j t . M i n e k u t á n n a által v e r d ő d t e k a' t e k e r v é n y e s ú t a k o n : a' k e r t v i d á m t e k í n t e t b e n n y i l t m e g n é k i e k . E g y m á s r a t o l ó n g ó f o l y a m o k a t , s z ö k ő ' K r i s t á l l o k a t , k ü l ö m b f é l e virᬠg o k a t , és f á k a t , k ü l ö m b f é l e z ö l d s é g e t , v e r ő f é n y e s h a l m o k a t , á r n y é k o s v ö l g y e k e t , er¬ d ő k e t , és h a j l ó e r n y ő k e t , e g y t e k i n t e t t e l a d á a ' s z e m e k n e k e l é b e ; és a ' m i a ' s z é p s é ¬ g e t , és é r d e m e t e m e l i : a ' m e s t e r s é g , m e l l y m i n d e n t t e s z , é s z r e n e m v é t e t i k . A ' R e n d e t , és h e l y h e z t e t é s t t s u p a t e r m é s z e t n e k v é l e d , u g y v a n a ' s z e l í d , a ' v a d d a l elegyítve. A ' T e r m é s z e t mesterségének véled, melly mulatságában követőjét játszva k ö v e t i . E g é s z a ' L e v e g ő ' i g t e r j e d a' T ü n d é r n e k h a t a l m a , a ' L e v e g ő ' i g , m e l l y a ' f á k a t v i r á g o z t a t j a , ö r ö k v i r á g z á s s a l ö s z v e v a n k ö t v e a z ö r ö k g y ü m ö l t s ö z é s , és m i d ő n a z e g y i k b u j i k , a' m á s i k m á r érik. A z o n e g y t ö r z s ö k ö n , u g y a n a z o n l e v e l e k k ö z ö t t v é n h e d i k a' f ü g e , a' t e n y é s z ő f ü g e f e l e t t . E g y á g o n f ü g g a z a r a n y , és z ö l d , é r e t t , és é r e t l e n a l m a . B u j á n ö l e l k e z i k a ' gör¬ b e d e t t s z ö l l ő , és m a g a s r a n y ú l i k o t t , a ' h o l a ' n a p l e g i n k á b b s ü t i a ' k e r t e t ; itt v i r á g z i k a' t ő k e , a m o t t m á r arany s z i n ű é g ő g e r e z d e k k e l g a z d á l k o d i k , nectárral t e r h e l v e . A ' z ö l d l o m b o k k ö z t v e t é l k e d v e é n e k e l n e k a ' k e l l e m e s m a d a r a k , és b u j á n z e n g e ¬ d e z n e k . A ' L e v e g ő s u s o g , és a ' l e v e l e k e t , és h a b o k a t is, a ' h o l b e l é j e k a k a d t s a t s o g ó k k á t e s z i . H a a ' m a d a r a k h a l g a t n a k , e z f e l e l , 's h a a ' m a d a r a k é n e k e l n e k , a k k o r t s e n d e s e b b e n l e n g e d e z : T ö r t é n e t - e a' v a g y m e s t e r s é g , a' h a r m ó n i á s szellő, m a j d l e g y e z é s é vel kiséri őket, m a j d p e d i g felel dalokra. A ' t ö b b i k ö z t e g y o l l y a n r e p d e s , m e l l y n e k s z á r n y a i t a r k á k , és o r r a b i b o r s z i n ű ; és n y e l v é t fel o l d v á n , hangját ú g y osztja k i , h o g y s z ó t a g o k v á l n a k b e l ő l e . E z e k k o r o l l y m e s t e r s é g g e l k e z d e s z ó l l a n i , h o g y r i t k a t s u d a v o l t . A ' t ö b b i el n é m ú l v a f i g y e l e m m e l h a l l g a t á ő t e t , és a ' s z e l e k a ' l e v e g ő b e n t a r t ó z t a t t á k l e n g e d e z é s e k e t .

18

„ O N é z z d ( e v a l a d a l a ) a ' r ó z s á t k o m o l y , és s z ű z s z e m é r e m m e l b i m b ó d z a n i , m e l l y , f é l i g n y í l v a , és f é l i g e l r e j t v e , a n n á l s z e b b , m e n n é l k e v e s e b b e t m u t a t j a m a g á t ! I m e ! t o v á b b á m á r b á t r a b b a n f e j t i k i k e b e l é t . S n e z z d ! m o s t e p e d , és n e m a z o n n a k t e t s z i k , n e m a z o n n a k , m e l l y e n n e k e l ő t t e e z e r s z é p e k t ő l , és s z e r e t ő k t ő l k í v á n t a t o t t . Ü g y m u l i k , m i n t a ' n a p e l f o l y , és a ' m i n t m ú l i k a z i f j ú s á g , és a ' h a l a n d ó é l e t n e k ta¬ v a s z a ; és s o h a s e m f o g m e g i f j a d n i , s e m v i r á g z a n i , n o h a a ' M á j u s i s m é t v i s z s z a t é r . S z a k a s z s z u k le a ' rózsát e z e n n a p n a k s z é p r e g g e l é b e n , m e l l y m a j d a n v e s z t i v i d á m s á ¬ gát! s z a k a s s z u k le a ' s z e r e l e m rózsáját! s z e r e s s ü n k m o s t , m i d ő n s z e r e l m ü n k m é g v i szontagoltathatik." I t t e l h a l l g a t ; és ö s z v e h a n g o z v a , m i n t h a j a v a l l á s á t j e l e n t e n é , a ' m a d á r k a r i s m é t é n e k e l n i k e z d i . A ' G a l a m b o k d u p l á z z á k t s ó k j o k a t , m i n d e n állat é r z i a ' s z e r e l m e t , a ' k e m é n y T ö l g y , a ' S z ű z B o r o s t y á n , és e z e g é s z s z á m o s g a l l y a s n e m . F ö l d , és v í z í z l e l n i l á t t a t i k a ' S z e r e l e m n e k é d e s é r z e m é n y j e i t , és s o h a j t o z n i . E z e n s z e r e l m e s M e l o d i a , és a n n y i s o k i n g e r l ő , és é d e s g e t ő g y ö n y ö r ű s é g e k k ö z t ta¬ l á l j a m a g á t á l l a n d ó a n a ' B a j n o k - p á r , és n e k i k e m é n y i t i m a g á t , a ' g y ö n y ö r ű s é g n e k t s a l o g a t á s a i e r á n t . S m o s t i m e ! E r n y ő n , b o k r o n k e r e s z t ü l h a t t e k i n t e t e és látja, v a g y l á t n i g o n d o l j a , és - látja a ' s z e r e l m e s k e d ő P á r t , R i n a l d ó t és A r m i d á t ; A r m i d a a ' f ű b e n - Rinaldó pedig A r m i d a ' ölében. M e l j é n e k n y i l v a l e p l e , és s z a b a d o n b o t s á t o t t h a j á v a l a ' n y á r i s z é l j á t s z i k . E p e d s z e ¬ r e l m e g y ö n y ö r ű s é g é b e n , és s z é p v e r e j t é k h a l a v á n y i t v a m é g s z e b b é t e s z i g y u l a d o t t ortzáját. M i n t a' sugár a' v í z b e n , u g y s z i k r á z i k e g y m o s o l y g ó t e k i n t e t n e d v e s s z e m é ¬ b e n , b u j á n r e s z k e t v e s z e r e t ő j e f e l e t t f ü g g . O , a ' k i p u h a k e b e l é b e n f e k t e t é f e j é t , és most fel emeli, ábrázat, ábrázat erannyában. É k e s t e k i n t e t e i t m o h o n l e g e l t e t v e A r m i d á n o l v a s z t j a , és e m é s z t i m a g á t . A r m i d a l e h a j o l , l e l k e n d e z , és m a j d a ' s z e m e k b ő l s z i v j a , m a j d a z a j a k o k b o l s z o p j a a z é d e s tsókokat. E z e n s z e m p i l l a n t b a n olly m é l j e n sohajt R i n a l d ó , h o g y azt g o n d o l n á d , most r e p ü l e l l e l k e , és h ü v e l y é b ő l A r m i d á b a k ö l t ö z i k . R e j t e k b ő l s z e m l é l i k a ' v i t é z e k a ' s z e ¬ relmes mozdulásokat. A z Ifjúnak oldalán e g y k ü l ö n ö s e d é n y függött, egy világitó sima Kristall. E z t A r m i ¬ da, fel k e l v é n , s z e r e t ő j é n e k k e z é b e adá, m i n t választott szolgáját a' s z e r e l e m titkai¬ nak. A z mosolygó, e z lángoló s z e m e k k e l a' k ü l ö m b f é l e t á r g y o k b a n tsak e g y tárgyat látnak: a z a z O v e g b e n , R i n a l d ó pedig a m a n n a k v i d á m s z e m e i b e n tükrözi magát. A z e g y i k b o l d o g n a k l e l i m a g á t a m a ' s z o l g á l a t j á b a n , a ' m á s i k is e m e ' f e l e t t u r a l k o d á ¬ sában; A r m i d a magában, R i n a l d ó A r m i d á b a n . „ F ü g g e s z d , m o n d ' a z Ifjú, o függeszd r e á m e z e n s z e m e k e t , m e l l y e k k e l i d v e z í t e s z ! m e r t a' s z é p s é g e d n e k igaz rajzolatja a z é n l á n g o m . A ' K r i s t a l l n á l i g a z a b b t ü k ö r e m e l j e m s z é p s é g e d n e k , és a n n a k t s u d á i n a k . O ha tudnád, m i d ő n n e k e m meg-tagadod: m i n ő gyönyörűség ö n n ö n ortzádat néz¬ ni! t e k i n t e t e d e t , m e l l y s e m m i e g y é b b e n n e m g y ö n y ö r k ö d i k , idvességes éléssel töltöt¬ ted volna m e g . A ' t ü k ö r e g y illyen édes k é p e t viszsza n e m sugározhat, e g y kis O v e g n e m k é p e s P a r a d i t s o m o t m a g á b a n f o g l a l n i . A ' M e n n y m é l t ó t ü k ö r ö d , és a ' t s i l l a g o k ban ábrázolhatod szép ortzádnak vonásait." A r m i d a n e v e t é e z e n b e s z é d e t , d e m e g n e m s z ü n t m a g á t n é z n i ; és s z é p m u n k á i t f o l y t a t n i . M i n e k u t á n n a h o s z s z ú h a j á t ö s z v e t e k e r t e , és a n n a k p a j k o s h u l l á m z á s á t , és k e l l e m e s h e l y h e z e t e i t e l r o n t o t t a : t e h á t a ' r ö v i d e b b e k e t f ü r t ö k b e g ö n d ö r í t é , és V i r á -

19

g o k a t h i n t e r á j o k , m i n t a r a n y b a é g e t v e , és s z é p m e l j é n e k ö n n ö n s z e l i d l i l i o m i v a l ö s z v e p á r o s i t o t t a a z i d e g e n r ó z s á k a t , és b e z á r á a ' l e p l e t . I l l y s z é p e n n e m t e r j e s z t i a ' k e v é l y P á v a s z e m e s t o l l a i n a k p o m p á j á t , és i l l y s z é p e n n e m a r a n y o z z a , és b i b o r o z z a I r i s a ' f é n y f o l y a m b a n b o l t o s , és h a r m a t o s k e b e l é t . D e m i n d e n é k e i f e l e t t s z é p a z O v e , m e l l y e t m e z i t e l e n r e v e t k e z v é n se s z o k o t t le v e t n i . A l a k t a l a n v a l ó s á g o k n a k t e s t e t a d o t t , és m i d ő n a z t k é s z i t e t t e , o l l y v a l o s á g o k a t e l e g y í ¬ tett öszve, mellyeket elegyiteni senkinek sem engedtetett. S z e r e l m e s haragot, szelid, tsendes v o n o g a t ó z á s t , pajkos versengést, n y u g a l m a s bé¬ két, mosolygást, szavatskákat, édes k ö n y t s e p p e k e t , töredezett sohajtásokat, harmatos t s ó k o k a t ; m i n d e z e n d o l g o k a t ö s z v e o l v a s z t v á n , l á g y a n e g y ű v é ö n t é , és a z u t á n lassú l á n g ú t ű z b e n m e g k e m é n y í t é , és i g y f o r m á l á b e l ő l e k a ' t s u d a - ö v e t , m e l l y s z é p o l d a l á t környül tekeré. M i n e k u t á n n a végtére eleget szemlélé magát, e n g e d e l m e t kért Rinaldótól, m e g t s ó k o l á O t e t , és el m é n e . N a p p a l k ö z ö n s é g e s s e n e l ő j ö n , és b ü b á j o s k ö n y v e i b e n n é z i foglalatosságait. R i n a l d ó viszsza h a g y a t i k ; m e r t n é k i nints m e g e n g e d v e m á s u v á m e n ¬ n i , és i d e j é t e g y é b ü t t t ö l t e n i ; h a n e m a ' f á k k ö z ö t t b o l y o n g , k i v é v é n m i d ő n A r m i d a nálla v a g y o n . M i n t e g y s z e r e l m e s R e m e t e . D e m i d ő n a ' t s e n d e s s é g , és a ' h o m á l y a z o k o s S z e r e t ő k e t i s m é t t o l v a j s á g a i r a k i n á l j a : a k k o r a z é j j e l i b o l d o g o r á k a t e g y f e d é l alatt t ö l t i k e z e n k e r t e k b e n . M o s t t e h á t m i d ő n A r m i d a , n a g y o b b d o l g a i h o z látván, m u l a t ó h e l y é t ott h a g y á , a' B a j n o k o k , a' k i k f é n y e s f e g y v e r b e n ö l t ö z v e a' s ű r ű b e n r e j t e z t e k , fel f e d e z i k m a g o k a t R i n a l d ó n a k . M i n t a' v i d á m P a r i p a , m e l l y a' g y ő z e d e l m e s f e g y v e r e k n e k fáradtságos ditsőségétől e l v o n a t v á n , g y a l á z a t o s n y u g a l o m b a n a ' t s o r d á k k ö z t s z i l a j k o d i k , és z a b o l á t l a n n y a r g a l o d z i k a ' m e z z ő k ö n , és h a o s z t á n a ' t r o m b i t á t h a r s o g n i h a l l j a , v a g y a z a t z é l t t ü n d ö k l e n i látja, l e g o t t a n n y e r i t v e arra f o r d ú l , és a ' t s a t a p i a t z o t , h á t á r a a ' B a j n o k o t o h a j t j a , és ütközni kiván. Ü g y indúlt m e g a z Ifju m i d ő n egyszerre s z e m é b e t ü n t a' f e g y v e r e k n e k villáma; e z a z ő b a j n o k i , é g ő b á t o r l e l k e u g y g e r j e d e t t f e l e z e n v i l l á m r a , n o h a a ' p u h a é l e t b e n el l a n k a d t t , és a' g y ö n y ö r ű s é g b e n r é s z e g e n s z e n d e r g e t t v o l t . E l ő ' l é p U b á l d , és e l i b e tart¬ ja a' s i m a g y é m á n t P a i z s o t . R i n a l d ó a ' r a g y o g ó P a i z s r a v e t i t e k i n t e t e i t ; és m e g látja b e n n e , k i l é g y e n , és l á g y a n , a s z s z o n y o s s a n f e l é k í t v e , h a j a , r u h á j a , k a r d j a és m i n d e n e m i k é n t l e h e l l é d e s i l l a t o t , és b u j a s á g o t ; látja, h o g y k a r d j a , h a l l g a t o k m á s s a i r ó l , a ' n a g y f a j t a l a n s á g b a n a s z s z o n y i m ó d r a v a n o l d a l á r a k ö t v e ; látja, h o g y u g y v a n b é f o g l a l v a , h o g y i n k á b b h a s z o n t a l a n ékességnek tetszik, mint vérontó hadi eszköznek. M i n t a z e m b e r , a' ki, m é l j , n e h é z á l m á b ó l , h o s z s z ú á m ú l t t s á g a u t á n ismét m a g á h o z t é r : ú g y t é r ő is, m a g á t s z e m l é l v é n , v i s z s z a m a g á h o z . D e t o v á b b m á r n e m v i s e l h e t i ö n n ö n m a g á n a k s z e m l é l é s é t . T e k í n t e t e le e s i k , és s z é g y e n r a g a d j a m e g O t e t , f é l é n k ¬ k é t e s z i , és a l á z v a le v e t i ő t e t . A ' t e n g e r b e m e r ű l n e , a ' t ű z b e r o h a n n a , és a ' F ö l d n e k gyomrába bujna magát elrejthetni. M o s t U b á l d s z ó l l a n i k e z d : „ E g é s z Á s i a , és E u r o p a h a d a k o z i k . A ' k i D i t s ő s é g r e s o v á r o g , és a z I s t e n t i m á d j a , m o s t h a d a k o z i k S y r i á b a n . E g y e d ü l t é g e d , o B e r t h o l d fija, t é g e d rejt e g y k e s k e n y s z e g l y u k e v i l á g o n k i v ü l , t u n y a s á g b a n . A ' v i l á g n a k indulása egyedül téged n e m indít m e g , választott Bajnokja egy L e á n y n a k ?

20

M i n ő n e h é z halálos á l o m v e v e erőt V i t é z s é g e d e n ? v a g y m i n ő alatsonság tsábítja azt m a g á h o z ? N o s z s z a rajta, a' H a d , é s G o d f r i e d k i v á n n a k t é g e d ; s z e r e n t s e , és d i a d a l o m v á r a k o z i k r e á d . J ö v e l , g y ő z h e t e t l e n B a j n o k , h a j t a s s é k v é g b e a' k e z d e t t M u n k a , és a z I s t e n t e l e n P á r t , m e l l y e t m á r m e g r é m i t e t t é l , t a p o d t a s s é k ö s z v e , és v e r e t t e s s é k f ö l d ¬ h e z el k e r ü l h e t e t l e n s z a b l y á d á l t a l . " I t t el h a l l g a t o t t : és a ' n e m e s s z í v ű L e g é n y n e h á n y p e r t z e n e t i g h á b o r o d v a , s z ó , és m o z d u l á s n é l k ü l áll. D e m i n e k u t á n n a , a ' s z é g y e n h e l y e t a d o t t a ' h a r a g n a k , a z é s z n e k a z o n h a t a l m a s v í v ó j á n a k ; és m i n e k u t á n n a uj t ű z b o r í t á el o r t z á j á n a k p i r o s s á g á t , m e l l y m o s t m á r j o b b a n é g , és l á n g o l : ö s z v e t é p é h i v s á g o s é k e s s é g e i t , m é l t a t l a n p o m p á j á t , gyalázatos szolgaságának jeleit. E s m a g a s ü r g e t t e a z el m e n e t e l t , k i m e n v é n a ' t é v e s z t ő l a b y r i n t h n a k f o n á s a i b o l . A z a l a t t A r m i d a a g y o n v e r v e találá a ' k i r á l y i K a p u k n a k b á t o r ő r j é t . E l e j é n t é n g y a n a k o d n i k e z d e t t , a z u t á n é s z r e v e v é , h o g y s z e r e t ő j e el a k a r m e n n i , és l á t á ő t e t , k e g y e t l e n T e k í n t e t ! hátat f o r d i t a n i a' k e d v e s L a k h e l y n e k . K i á l t a n i a k a r á : „ K e g y e t l e n ! h o l h a g y s z m a g a m a t e g y e d ü l ? " D e a ' f á j d a l o m el állá utját a' h a n g n a k , u g y h o g y p a n a s z o s s z a v a k e s e r ű e b b e n ese v i s z s z a a' s z í v r e . A ' n y o m o r ú l t t ! e g y a z ö v é n é l n a g y o b b H a t a l o m el r a b o l j a m o s t g y ö n y ö r ű s é g é t . J ó l á l t a l látja e z t : és m é g i s t a r t ó z t a t h a t n i g o n d o l j a O t e t , és m e g p r ó b á l j a m e s t e r s é g e i t . F é l r e t é v é n b ü b á j á t , a z i n g e r l ő , és a l á z a t o s s a n k ö n y ö r g ő s z é p s é g által a k a r j a O t e t v i s z s z a t s a l o g a t n i . U t á n n a i n d ú l , és s e m a ' b e t s ü l e t , s e m a ' s z e m é r e m n e m k é p e s O t e t t a r t ó z t a t n i . A h ! hol v a n n a k m o s t d i a d a l m i ? hol ditséretei? E z e l ő t t O a' S z e r e l e m n e k T a r t o m á n y á t k é n n y e s z e r é n t , i d e , 's o d a m o z d í t á , és a ' m e l l y b ü s z k e , o l l y m e g v e t ő v o l t . O r ö m e s t s z e r e t t e t e t t , és ő g y ű l ö l é s z e r e t ő i t ; ö n n ö n m a g á n a k t e t s z e t t , és m a g á n k i v ü l t s a k s z e ¬ m e i n e k másokra munkálása tetszett nekie. M o s t e l l e n b e n b e t s ü l e t l e n , m e g v e t v e , és e l f e l e j t v e k ö v e t i a z t , a ' k i t á v o z i k , és O t e t m e g v e t i , és s z é p s é g é n e k m e g t a g a d o t t a j á n d é k á t k ö n n y e k k e l i p a r k o d i k f e l é k e s i t e n i . U t á n n a siet, és s e m a ' j é g , se a ' k ő s z i r t o k n a k g ö r ö n g y e v i s z s z a n e m i j e s z t é g y e n ¬ g e l á b a i t . K i á l t á s a e l ő t t e v i s z i a ' h i r t , d e ő el n e m éri a d d i g , m í g l e n a ' b a j n o k a ' p a r t h o z n e m jutott. „ O t e , k i á l t á m a g á n k i v ü l , a ' k i m a g a m n a k f e l é t m a g a d d a l v i s z e d , és m á s f e l é t el h a g y o d ! v e d d e l a z e g y i k e t , v a g y a d d v i s z a a ' m á s i k a t is, v a g y adj m i n d a ' k e t t ő n e k h a l á l t . A l l a p o d j á l m e g ! o á l l a p o d j á l m e g ! h a d d b e s z é l l j e m el n é k e d u t o l s ó s z a v a i m a t , n e m h o z o k t s ó k o k a t , se n e m k i v á n o k , e g y m é l t ó b b n y e r j e a z o k a t t ő l l e d . H i t e t l e n , m i t ő l félsz, ha m e g állanál?" U b á l d osztán m e g szóllítá R i n a l d ó t : „ U r a m ! n e tagadd m e g n é k i e várakozásodat. S z é p s é g é v e l , k é r e l m e i v e l , és k ö n n y e i v e l j ö n O e l e j b é d . K i v i t é z e b b n á l l a d n á l , h a a ' S í r e n e k e t , l á t v á n , és h a l l v á n , m e g g y ő z n i t a n ú l o d ? í g y v e s z a z é s z h a t a l m a t a z é r z é ¬ k e n y s é g e k e n , és m a g a m a g á t v e z e t i . " E r r e m e g á l l o t t R i n á l d o , és A r m i d a l é l e g z e t n é l k ü l , k ö n n y e i v e l t e r h e l v e h o z z á ért: s z á n a k o d á s r a i n d i t ó v o l t , d e m é g is s o k k a l s z e b b , m i n t s z o m o r ú . R i n á l d ó r a n é z , r e á függeszti tekintetét, de n e m szol: v a g y azért, h o g y b o s z s z o n k o d i k , v a g y h o g y gondol¬ k o d i k , v a g y h o g y b á t o r t a l a n : a ' b a j n o k n e m n é z r e á ; és h a reá n é z is, h á t l o p p a l , és s z e m é r m e s s e n oldalla O t e t . M i n t a ' j ó é n e k l ő , m i n e k e l ő t t e f e n n h a n g g a l , és h a r s á n y a n k e z d é n e k e l n i , k e l l e m e s t z i k o r n y á k k a l g y e n g e h a n g o k b a n a' t ö b b i n e k elméjét H a r m o n i á r a készíti: ú g y A r m i -

21

d a se f e l e j t i el s z i g o r ú b u j á b a n m e s t e r s é g e i t és r a v a s z s á g a i t e g é s z l e n ; e l é b b e g y r ö v i d z e n g z e t e t hallat s o h a j t á s o k b o l , a' lelket é r d e k e l n i , m e l l y h e z szóllani akar. A z u t á n így kezdé: „ A z t n e várjad, K e g y e t l e n , h o g y u g y kérjelek, m i n t a' szeretők k é r i k egymást. A z v o l t u n k m i e g y i d e i g . H a t e m á r a z l e n n i n e m a k a r s z , és m á r a n n a k e m l é k e z e t e is ter¬ h e d r e e s i k , h a l l g a s s m e g e n g e m , m i n t e l l e n s é g e m : n é h a a z e l l e n s é g n e k k é r e l m e i t is m e g h a l l g a t j u k . A z , a ' m i t k é r e k , o l l y a s , h o g y t e a z t m e g a d h a t o d , a ' n é l k ü l , h o g y ha¬ ragodat e g é s z e n elfojtsad. H a t e e n g e m g y ü l ö l s z , és a b b a n k e d v e d e t l e l e d , n e m a k a r l a k k e d v e d t ő l m e g f o s z ¬ t a n i : b á t r a n t á p l á l d i n d u l a t o d a t ! i g a z s á g o s n a k t e t s z i k a z n é k e d , és l é g y e n ú g y . E n is g y ü l ö l t e m a ' K e r e s z t é n y e k e t , n e m t a g a d o m , s ö t t m a g a d a t is g y ü l ö l t e l e k . E n P o g á n y s á g b a n s z ü l e t t e m , és k ü l ö m b f é l e m ó d o k k a l é l t e m , u r a l k o d á s t o k a t e l n y o m h a t n i . U l d ö z t e l e k , f o g o l l y á t e v é l e k , és a ' h a d t ó l m e s z s z e , e g y i s m é r e t l e n , és t á v o l l é v ő h e l y r e vittelek. T e d d e h e z m é g a z t is h o z z á , a ' m i t n a g y o b b g y a l á z a t o d n a k , és n a g y o b b v e s z e d e l ¬ m e d n e k t a r t a s z : é n t é g e d m e g t s a l t a l a k , és v é g h e z v i v é m , h o g y k ö z t ü n k s z e r e l e m tᬠm a d j o n . V a l ó b a n g o n o s z t s a l á r d s á g s z ű z v i r á g o m a t le s z a k a s z t a n i e n g e d n i , és m á s t s z é p s é g e m u r á v á t e n n i ; azt, a' m i e z e r régi s z e r e t ő k n e k j u t a l m ú l m e g tagadtatott, e g y ú j n a k ajándékúl ajánlani! E z is t s a l á r d s á g a i m k ö z z é t a r t ó z z é k és a n n y i v é t k e i m n e k s u l l y a arra b i r j o n , h o g y t ő l l e m m e g v á l v á n , a ' h a j l é k o t el h a g y j a d , m e l l y n é k e d k e v é s s e l e z e l ő t t o l l y k e d v e s v a l a . E r e d j t e h á t ! e v e z z által a ' t e n g e r e n , v i a s k o d j á l , és m u n k á l ó d j á l ; i r t s ' d k i h i t ü n k e t ; é n is arra k i s z t e l e k . M i t m o n d o k , a ' m i h i t ü n k e t ! n e m a z e n y i m i m m á r ! é n e g y e d ü l vagyok hived, Kegyetlen Bálványom! T s a k a z l é g y e n n é k e m m e g e n g e d v e , h o g y t é g e d k ö v e t h e s s e l e k ; a z e l l e n s é g n e k is tsekély k é r e l e m e z : A ' L a t o r viszsza n e m hagyja z s á k m á n y j á t , a' D i a d a l m a s b é költöz¬ v é n , a ' F o g l y o k a t h á t r a n e m h a g y j a . A ' H a d e n g e m a ' t ö b b i p r é d á i d k ö z ö t t l á s s o n ; és a ' t ö b b i d i t s ő i t é s e k k ö z z é , m e l l y e k k e l t i s z t e l t e t n i f o g s z , f ü g g e l é k ü l m é g a z is a d a s s é k , h o g y te a' m e g vetőt m e g v e t e t t e d , a' m i d ő n osztán k é z z e l m u t a s s a n a k a' m e g vetett rabnéra. M e g v e t e t t r a b n é ; d e k i n e k is t a r t o m m é g m e g e z e n h a j a k a t ; m i d ő n t e a z o k a t m á r s e m m i r e v a l ó k n a k t a r t o d ? L e n y í r e m , a ' r a b n e v e z e t t e a l a t t r a b - l á t s z a t o t is a k a r o k m a g a m r a venni. T é g e d foglak k ö v e t n i az ellenséges viadalba, m i d ő n az ü t k ö z e t n e k t ü z e l e g i n k á b b d ú l . O v a n n e k e m s z í v e m , v a n n e k e m e r ő m , m e l l y e k e l e g e n d ő k arra, h o g y p a r i p á i d a t v e z e t h e s s e m , és l á n d s á i d a t h o r d o z h a s s a m . A z l e s z e k , a ' m i n é k e d l e g i n k á b b f o g t e t s z e n i , P a i s - v i s e l ő d , v a g y P a i z s o d . S o h a se fogom magamat kémélleni védelmezésedre. E z e n meljen, ezen mezítelen nyakon hassanak e l é b b k e r e s z t ü l a' f e g y v e r e k , m i n e k e l ő t t e t é g e d érjenek. T a l á n e g y v a d B a r b á r se l e s z o l l y k e g y e t l e n , h o g y t é g e d a k a r j o n t a l á l n i , h o g y e n g e m m e g n e s e b h e s s e n , és a ' b o s z s z ú n a k , a k á r m i n ő l é g y e n a z , ö r ö m é t a ' m e g v e t e t t s z é p s é g n e k e n ¬ gedje. E n n y o m o r ú l t t ! h á t m é g m i r e t a r t o k s z á m o t ? m é g m o s t is m e g v e t e t t s z é p s é g g e l d i t s e k s z e m , a' m e l l y s e m m i t s e m n y e r . " M é g t ö b b e t akara m o n d a n i , de a' k ö n n y e k f é l b e s z a k a s z t o t t á k , m e l l y e k u g y o m l o t t a k s z e m e i b ő l , m i n t v a l a m e l l y forrás a ' h e g y ¬ n e k kősziklájából. A z o n iparkodik, h o g y k ö n y ö r g ő h e l y h e z e t b e n jobbját, v a g y ruháját

22

m e g r a g a d j a , d e R i n á l d o v i s z s z a l é p ; e l l e n t áll és g y ő z , és a ' s z e r e l e m b e n n e a z b é m e ¬ n e t e l t , és a ' sírás s z e m e i b e n a ' k i m e n e t e l t z á r v a találja. A ' s z e r e l e m b é n e m h a t , r é g i l á n g j á t k e b e l é b e n m e g u j j i t a n i , m e l l y e t a z o k o s s á g el o l t o t t , e z e k h e l y e t t m é g is u t a t t a l á l a ' s z á n a k o z á s , a ' s z e r e l e m n e k k i s é r ő j e , n o h a s z e ¬ m é r e m m e l , d e m é g i s u g y m e g i n d í t j a ő t , h o g y n e h e z e n f o j t h a t j a el k ö n n y e i t . D e m é g is m a g á b a n t a r t j a e g y e n g e i n d ú l a t o t , és t e h e t t s é g e s z e r é n t t e t t e t i k i v ü l m a g á t . R i n á l d ó o s z t á n í g y f e l e l : „ A r m i d a , t e n é k e m s o k b ú t s z e r e z e l . O v a j h a u g y a' m i n t akarnám, m e g tudnálak szabadítani azon szerentsétlen indúlattól, mellytől lelked g y ú l a d o z , é n n e m g y ü l ö l l e k , se n e m h a r a g s z o m r e á d ; n e m k i v á n o k b o s z s z ú t , és n e m f o r g a t o k b á n t á s t e s z e m b e n ; se r a b o m , se e l l e n s é g e m n e m v a g y : t e h i b á z t á l , i g e n , és által h á g t a d a ' h a t á r o k a t m i n d a ' s z e r e l e m b e n , m i n d a ' g y ü l ö l s é g b e n . D e m i n d e z e k , e m b e r i m i n d e n n a p i v é t k e k , és m e g m e n t e n e k a ' h i t , a ' m e l l y b e n s z ü l e t t é l , n e m e d , és i f j ú s á g o d . E n is r é s z e s v a g y o k a ' v é t e k b e n ; és h a é n s e m a k a r o m , h o g y a ' b o t s á n a t n é k e m m e g t a g a d t a s s é k , h á t é n se k á r h o z t a t h a t l a k t é g e d e t . V i g és s z o m o r ú i d ő k b e n m i n d e n b e t s ü l e t t e l , és é d e s g y ö n y ö r ű s é g g e l f o g o k r ó l l a d e m l é k e z ¬ n i . E n l e s z e k L o v a g o d , a' m e n n y i r e a z A s i a i h á b o r ú , n e v e m , és v a l l á s o m m e g e n g e d i k . D e itt m o s t v é g e s z a k a d j o n t o b z ó d á s u n k n a k , és e z e n t ú l n é k e d se t e s s é k g y a l á z a ¬ t u n k ; a' világnak e z e n árva határiban m a r a d j o n e l - t e m e t v e a n n a k e m l é k e z e t e : E u r o p á b a n , és a ' v i l á g n a k t ö b b i r é s z e i b e n t s a k t é t e m é n y i m r o b a j j a alatt h a l l g a t t a s s é k a z el. O n e k i v á n d , h o g y s z é p s é g e d , é r d e m e d , és k i r á l y i n e m e d m e g f e r t é z t e s s é k ! M a r a d j v i s z s z a b é k e s s é g b e n ; é n m e g y e k . N é k e d m e g t a g a d t a t i k v e l e m j ö n n i , a' k i e n g e m v e z é r e l , a z e l l e n z i . M a r a d j , v a g y v é g y e g y más szerentsés útat, és, m i n t e g y o k o s , e n g e s z t e l d m e g k i v á n a t i d a t . " A z o n b a n h o g y í g y b e s z é l l e n é k i e a' b a j n o k , ő n y u g h a t a t l a n s á g á b a n h e l y é t n e m t a l á l j a ; e g y d a r a b i g ő t e t m á r m e g v e t v e , és s z i l a j o n szemléli, végtére szidalmakra fakad. „ T é g e d n e m S o p h i a t e n y é s z t e t t , s e m a t t i c u s v é r n e m n e m z e t t : t é g e d a' h á b o r g ó t e n g e r , és a ' f a g y o s K a u k a s u s h o z o t t a ' v i l á g r a , és e g y H y r k á n i a i t i g r i s e m l ő j e s z o p t a ¬ tott. M i t t i t k o l o m i m m á r ? a' h i d e g e m b e r leg k i s s e b b e m b e r i é r z e m é n y n e k jelét s e m adá. E l váltózott é színe? f á j d a l m i m tekíntetére m e g n e d v e s ü l t é s z e m e ? v a g y tsak e g y s z e r is s o h a j t o t t e? M i n ő d o l g o k a t h a l l g a t o k e l , és m i n ő k e t e m l i t e k ? O n é k e m e n y i m n e k a j á n l á m a g á t : és t á v o z i k , és el h a g y e n g e m e t , m i n t a ' n e m e s s z i v ü D i a d a l m a s el f e l e j t i a ' b ü n ö s el¬ l e n s é g n e k b á n t á s a i t és m e g b o t s á t j a a ' k e m é n y v é t k e k e t . I m e ! m i k é n t o s z t j a t a n á t s á t ! I m e a z erköltsös X e n o k r a t e s m i k é n t p r é d i k á l a' s z e r e l e m r ő l ! O E g e k ! O I s t e n e k ! m é r t t ü r i t e k el e s e m m i r e k e l l ő k e t , és o s z t á n v i l l á m i t o k a t m é r t s z ó r j á t o k t o r n y a i k b a , és templomaikba? M e n j tsak k e g y e t l e n , a z o n b é k é v e l m e l l y e t n é k e m hagysz; m e n j tehát, tsalárd. N e m sokára, mint m e z í t e l e n lelked, m i n t k ö v e t ő á r n y é k o d el-válhatatlanúl n y o m o d ¬ b a n l e s z e k . U j f ú r i a l é v é n a ' k í g y ó k k a l , és f á k l y á k k a l é p e n u g y f o g l a k k í n o z n i , a ' m i n t s z e r e t t e l e k ; és h a a ' sors m e g e n g e d i , h o g y a ' k ő s z i r t o k a t , és h a b o k a t el k e r ü l v é n , part¬ ra j u t s z , és v i a d a l b a s z á l l a s z : A k k o r , gonosztevő B a j n o k véredben az elesttek között fetrengve m e g fizeted kinaimat. U t o l s ó hörgésednél A r m i d á t gyakran fogod n e v e z n i ; ezt hallani remény¬ l e m . " I t t f o g y n i k e z d e l e l k e a ' g y ö t r ö d ő n e k , és e z e n u t o l s ó t m á r k i n e m t u d á e g é s z e n m o n d a n i , h a n e m el a j u l v a le r o g y o t t , h i d e g v e r e j t é k ö n t é e l , és b é h u n y á s z e m e i t .

23

B é z á r á d s z e m e i d e t A r m i d a ; a' f ö s v é n y E g írígylé k i n a i d n a k a' vigasztalást. N y o m o r ú l t t ! nyissd fel a z o k a t ! h o g y láthassd e l l e n s é g e d s z e m e i b e n a' k e s e r ű k ö n n y e k e t . O h a ő'tet h a l l h a t n á d ! O m e l l y k e l l e m e s s e n e n y h i t e n e f o h á s z k o d á s á n a k s z e l l e t e ! A d ő', a' m e n n y i t adhat: bús ábrázattal, te n e m h i s z e d azt, v e s z i tölled utolsó bútsúját. M i t f o g O m o s t ? el m e r j e é O t e t a ' s z á r a z h o m o k o n é l e t , és h a l á l k ö z t h a g y n i ? T e t ¬ s z e t ő s s é g e , és g y e n g e s é g e v i s z s z a v o n s z á ő t e t : a ' k e m é n y s z ü k s é g v é l e r a g a d j a ő t e t . E l m e g y , és a ' k ö n n y ű s z e l l ő k m e g t ö l t i k K a l a u z n é j á n a k f ü r t j e i t . A z a r a n y v i t o r l á k re¬ p ü l n e k a ' m a g a s t e n g e r e n ; O a ' p a r t u t á n t e k í n t : és i m e ! a ' p a r t el r e j t i m a g á t . A r m i d a , m i n e k u t á n n a ismét m a g á h o z tért, a' m e n n y i r e láthatott, m i n d e n t n é m á ¬ n a k , és p u s z t á n a k t a l á l t . „ T e h á t t s a k u g y a n m é g is el m e n t , m o n d á , és e n g e m i t t e n é l e t e m v e s z e d e l m é b e n el h a g y h a t o t t ? E g y p e r t z e n e t i g se k é s e t t ? v é g s ő e s e t e m b e n l e g k i s s e b b s e g é d e t se n y ú j t o t t a z A r u l ó ? és m é g is m é g m o s t is s z e r e t e m O t e t ? és é n m é g is b o s z s z u t l a n s i r á n k o z o k e ' p a r t o n , és m é g le ü l ö k ? M i t k e r e s n e k m é g nállam a' k ö n n y e k ? tehát nintsen más f e g y v e r e m , nints más m e s t e r s é g e m ? H a h ! m é g is k ö v e t e m O t e t , a ' h i t e t l e n t ! a ' P o k o l n a k ö r v é n n y e i el n e m f o g j á k O t e t e l ő l e m r e j t e n i , és a z E g n e m l e s z m e n e d é k h e l y e . M á r u t ó l é r e m O t , m e g r a g a d o m , és k i s z a k a s z t o m s z í v é t , és f e l a k a s z t o m t a g j a i t a z i r g a l m a t l a n o k n a k p é l d á jokra. M e s t e r ő k e g y e t l e n k e d é s b e n , de m e g a k a r o m g y ő z n i mesterségében. D e hol vagyok? mit beszéllek? B o l d o g t a l a n A r m i d a , a k k o r k e l l e t t v o l n a k e g y e t l e n l e n n e d e ' k e g y e t l e n e r á n t : és b i z o n y m e g érdemlette, h o g y O t foglyoddá t e g y e d ; k é s ő harag gyúllaszt most téged, és k é s ő n j u t s z a ' b o s z s z ú h o z . M é g is, h a v a l a m i t k é p e s el k ö v e t n i a ' s z é p s é g , és r a v a s z ész, hát k i v á n s á g o m n e m fog m u n k á l a t l a n maradni. O m e g vetett t e r m e t e m ! m e r t te s z e n v e d t é l s é r e l m e t , t ő l l e d is v á r o m a ' n a g y b o s z s z ú t ! E z e n s z é p s é g l e g y e n a n n a k j u t a l m a , a ' k i a z o n á t k o z o t t f e j e t le n y e s i . O s z í v e s s z e ¬ retőim, n e h é z , d e i l l e n d ő m u n k a k i v á n t a t i k tőlletek. E n , a' ki n a g y g a z d a g s á g o k n a k ö r ö k ö s e l e e n d e k , é n k é s z v a g y o k b o s z s z ú é r t j u t a l o m lenni. H a p e d i g m é l t a t l a n va¬ g y o k e z e n áron m e g n y e r e t n i : hát u g y s z é p s é g te h a s z o n t a l a n a j á n d é k a v a g y a' T e r m é ¬ szetnek. S z e r e n t s é t l e n a j á n d é k , é n t é g e d m e g t a g a d l a k , és g y ű l ö l ö m e g y s z e r 's m i n d , h o g y Királyné v a g y o k , hogy élek, hogy valaha születtem! egyedül az édes b o s z s z ú n a k R e m é n y j e t a r t m é g é l e t b e n . " I g y d ü h ö d i k h a r a g j á b a n t ö r e d e z e t t s z a v a k k a l , és el s z e ¬ di lábait a' k i e t l e n partról. S z é j j e l terjedett haja, s z i k r á z ó s z e m e i , m e g g y ú l t t ábrázat¬ j a , le f e s t i k , m e n n y i r e l é p e t t l e g y e n d ü h ö s s é g e . M i n e k u t á n n a lakásába érkezett volna: i s z o n y ú szavakkal h á r o m száz lelkeket hivott e l ő a ' P o k o l b o l . A z é g f e k e t e f e l l e g e k k e l b o r ú l el, és e g y s z e m p i l l a n t a t b a n el h o m á l y o d i k a ' n a g y ö r ö k ö s P l a n é t a ; a ' s z é l ü v ö l t , és m e g r á z z a a ' k ő s z i r t o s h e g y e k e t . M á r o r d í t l á b a i alatt a ' P o k o l . A ' m e n n y i r e a ' P a l o t a t e r j e d , h a r a g o s s ü v ö l t é s , o r d í t á s , t s i k o r g á s , és ugatás hallott. A z é j n é l f e k e t é b b s e t é t s é g , m e l l y b e n a ' v i l á g n a k e g y e t l e n e g y s u g á r a se l á t s z i k , k ö r n y ü l l e p i a z t , t s a k n é h a v i l l á m l i k a ' m é l j s e t é t s é g b e n . V é g t é r e o s z l i k a ' h o m á l y , és a ' N a p i s m é t l ö v e l l e n i k e z d i h a l a v á n y s u g á r a i t , d e a ' L e v e g ő m é g n e m v i d ú l , és a ' P a ¬ l o t a t ö b b é m e g n e m j e l e n i k , l e g k i s s e b b n y o m á t se l á t h a t n i , ú g y h o g y n e m m o n d h a t ¬ n á d - itt v o l t .

24

M i n t m i d ő n a' L e v e g ő b e n a' f e l l e g e k n é h a e g y é g t e l e n k é p e t f o r m á l n a k , d e tsak k e v é s i d e i g t a r t , m i n t h o g y a' s z é l a z t el o s z l a t j a , v a g y a ' N a p f e l b o n t j a ; m i n t a z á l o m el t ü n i k , m e l l y e t a ' b e t e g lát: ú g y t ü n n e k a ' h a j l é k o k , és t s a k a ' k ö s z i r t o k , és a z i s z o n y o d á s m a r a d a v i s z s z a , m e l l y e t a' T e r m é s z e t i n d í t o t t itten. F e l ü l kotsijába A r m i d a , m e l l y e t m á r k é s z e n tartott; fel e m e l k e d i k , s z o k á s a s z e r é n t a z e g e k felé! A ' f e l h ő k ö n , i d e 's t o v a t s a p o n g , a ' l e v e g ő b e n , v i l l á m o k t ó l , és h á b o r g ó s z é l v é s z e k ¬ t ő l k ö r n y ü l v é v e : á l t a l m e g y a ' p a r t o k o n , m e l l y e k m á s v i l á g r é s z é b e n v a n n a k , és a z o r s z á g o k o n , m e l l y e k l a k o s a i i s m é r e t l e n e k ; v i s z s z a h a g y j a H e r k u l e s o s z l o p a i t , és s e m Italiának, s e m a' s z e r e t s e n y e k v i d é k e i n e k n e m v e s z i útját; h a n e m a' t e n g e r felett ke¬ reng, m í g a' Syriai partokra n e m é r k e z i k . I n n e n n e m D a m a s k u s n a k v e s z i útját, h a n e m kerüli az e d d i g elannyira k e d v e l t ha­ z á j á n a k t e k i n t e t é t : h a n e m a z o n s i v a t a g p a r t r a e r á n y o z z a k o t s i j á t , a ' h o l P a l o t á j a a' v í z ¬ b e n áll, és m i n e k u t á n n a m e g é r k e z i k , s z o l g á i t , és s z o l g á l ó i t el t i l t j a m a g á t ó l , m a g á n o s h e l y e t v á l a s z t , és h a b o z v a s o k f é l e s z á n d é k o k k ö z t h á n y k ó d i k ; d e n e m s o k á r a a ' h a r a g erőt v e s z a' s z e m é r m e n . „ F e l k e r e k e d e m m é g is, m o n d á , m i n e k e l ő t t e a z A e g y p t o m i K i r á l y m o z d u l á s b a h o z ¬ z a N a p k e l e t n e k f e g y v e r e i t . M i n d e n m e s t e r s é g e t m e g p r o b á l o k , és m i n d e n s z o k a t l a n a l a k b a v á l t o z n i f o g o k : n y i l l a l , és k a r d d a l d o l g o z n i , m a g a m a t a ' l e g h a t a l m a s s a b b n a k a j á n l a n i ; és ő k e t v e r s e n g é s r e i n g e r l e n i . H a b o s z s z ú m n a k t s a k e g y r é s z é t h a j t o t t a m is v é g h e z , h á t a ' b e t s ü l e t és R ü c k s i c h t e l m a r a d h a t . A z U r a m , és B á t y á m m o s t m á r n e v á d o l j o n e n g e m e t , és m a g á n a k t u l a j d o n i t s a ; m e r t m a g a a k a r á í g y . O i n g e r l e t t e a ' b á t o r s z i v e t , és a' g y e n g e n e m e t o l l y a n t é t e m é n y e k r e , a' m e l l y e k n é k i e n e m v a l ó k . O tett e n g e m k o b o r l ó A s z s z o n y n y á ; ö s z t ö n ö z é m e r é s z s é ¬ g e m e t , és e l r a g a d á a ' s z e m é r m e m z a b o l y á j á t . N é k i e t u l a j d o n í t t a s s a n a k m i n d a z o n m é l t a t l a n d o l g o k , m e l l y e k e t s z e r e l e m b ő l el k ö v e t t e m , és h a r a g b ó l el f o g o k k ö v e t n i . " E z t t ö k é l l i m a g á b a n ; és s i e t v e B a j n o k o k a t , A s z s z o n y o k a t , S z o l g á k a t , és F e g y v e r e ¬ s e k e t g y ű j t m a g á n a k ; és í z l é s é t és k i r á l y i g a z d a g s á g a i t a ' p o m p á s k é s z ü l e t e k b e n és r u h á k b a n m u t a t j a m e g . M e g i n d ú l , se é j j e l , se n a p p a l n e m n y u g s z i k , m i g l e n o d a n e m j u t , a ' h o l a' K e r e s z t é n y e k n e k ö s z v e s z ö v e t k e z e t t e l l e n s é g e i G a z a k i e s v i d é k é b e n tᬠboroznak.

25

Magyar Aglája Magyar Thalia. A ' Gráciák. Medina. U l i s s e s , és P é n e l o p é H i m f y ' Szerelmei Levelek. Le Paradis est fait pour un Coeur tendre, Et les damnés sont ceux, qui n'aiment rien. Voltaire.

Foglalat. V e n u s ' t e m p l o m a G n i d o s b a n , két énekben

D y a , és L y a . Napkeleti Költemény. E g y Madegascari É n e k . E g l é , és C y á n é . A ' s z e r e l e m , és a ' b a r á t s á g .

R o z i a' kertben. L y c a s , és G a l a t h e a . Idylliom.

Vénus temploma Gnidosban. Első ének. V e n u s i n k á b b s z e r e t m u l a t n i G n i d o s b a n , m i n t P a p h o s b a n , és A m a t h u n t b a n . S o h a se s z á l l l e a z O l y m p u s b ó l a ' n é l k ü l , h o g y a ' G n i d o s i a k k ö z é n e j ö n n e . Ü g y h o z z á szoktatá O e z t a' szerentsés népet a' maga látásahoz, hogy n e mérzik t ö b b é a' szent borzadást, mellyet a z Istenek' jelenléte gerjeszteni szokott a z H a l a n d ó k b a n . N é h a f e l h ő v e l boritja el m a g á t , m e g i s m é r n i O t m i n d azáltal a z isteni illatról, m e l l y a m b r o siával h i n t e t t hajából széjjel terjed. A város a ' k ö z e p é n v a n a z o n T a r t o m á n y n a k , m e l l y r e a z I s t e n e k teli k e z e k k e l szór¬ ták k e g y e l m e k e t : örök tavasz uralkodik ottan; a' szerentsésen t e r m é k e n y F ö l d meg¬ előz m i n d e n kivánságokat; a' nyájok s z á m nélkül legelnek a' m e z z ő k ö n ; a' szelek n e m e g y é b é r t láttatnak o t t f ú d o g á l n i , h a n e m h o g y széjjel h o r d j á k a ' v i r á g o k ' illatjait; a ' m a d a r a k s z ü n e t n é l k ü l é n e k e l n e k ; a z t m o n d a n á d , h o g y a z e r d ő k h a r m ó n i a i a k ; pata¬ k o k t s ö r ö g n e k a ' r é t e k e n ; a z é d e s m e l e g m i n d e n t k i h a j t ; és a z e g é s z L e v e g ő g y ö n y ö rüséget lehell. A város háta m e g e t t f e k s z i k V e n u s ' Palotája. V u l k á n m a g a épité e n n e k alapjait; H i t e t l e n é é r t d o l g o z o t t ő a k k o r , m i d ő n el akará v e l e felejtetni a ' k e g y e t l e n gyalázatot, m e l l y e l a z I s t e n e k előtt illeté O t e t .

26

L e h e t e t l e n v o l n a n é k e m e z e n P a l o t á n a k k e l l e m e i t le f e s t e n e m ; e g y e d ü l a' G r á c i ¬ á k k é p e s e k le i r n i a z t , a ' m i t ő k t s i n á l t a k . A z a r a n y , a z u r , r u b i n t o k , és g y é m á n t o k ra¬ g y o g n a k m i n d e n f e l ő l : d e é n is e n n e k g a z d a g s á g a i t k e z d e m f e s t e n i , n e m p e d i g s z é p ¬ ségeit. K e r t j e i m e g v a n n a k b á j o l v a : F l o r a , és P o m o n a m a g o k r a v á l l a l á k e z e k n e k g o n d v i s e ¬ l é s é t ; és e z e k n e k N i m p h á i k m i v e l i k a z o k a t . A ' g y ü m ö l t s ö k ú j r a t e r e m n e k a n n a k k e ¬ z e i alatt, a' k i a z o k a t s z e d i ; a' g y ü m ö l t s ö t virág k ö v e t i . H a V e n u s a' G n i d o s i a k t ó l k ö r n y ü l v é v e e z e k b e n s é t á l , a z t g o n d o l n á d , h o g y e z e k t o b z o d ó ö r ö m ö k b e n el r o n t j á k e z e k e t a' g y ö n y ö r ü k e r t e k e t : d e e g y t i t k o s h a t a l o m által e g y p e r t z e n e t b e n m i n d e n i s m é t h e l l y r e áll. V e n u s szereti n é z n i a' G n i d o s i L e á n y k á k n a k tsinos tántzaikat. N i m p h á i k ö z i b e k e l e g y e d n e k . A z I s t e n n é r é s z t v e s z j á t é k o k b a n ; le t é v é n F e l s é g é t k ö z i b e k ü l , és látja m i n t u r a l k o d i k s z i v e k b e n a z ö r ö m , és á r t a t l a n s á g . M e s z s z e b r ő l e g y n a g y m e z z ő s é g terjed a' s z e m elejbe, e g é s z e n f e l é k ü l v e a' v i r á g o k h i m é v e l . A ' P á s z t o r ide j ö n P á s z t o r n é j é v e l virágot s z e d e g e t n i ; d e a z , m e l l y e t a' P á s z t o r n é t a l á l t , m i n d é g a ' l e g s z e b b i k ; és a ' P á s z t o r a z t h i s z i , h o g y e z v a l ó b a n F l o r á nak ültetményje. A ' C e p h e u s v i z e ö n t ö z i e z t a' m e z z ő ' s é g e t e z e r f e l é t s a v a r o g v á n b e n n e . M e g t a r t ó z ¬ tatja a' szaladó P á s z t o r n é k a t : - m e g k e l l n é k i e k adni a' szerelmes t s ó k o k a t , m e l l y e k e t igérének. M i d ő n a ' N y m p h á k p a r t j a i h o z k ö z e l i t e n e k , m e g áll; és h a b j a i m e l l y e k s z a l a d á n a k , olly h a b o k b a a k a d n a k m e l l y e k m á r n e m s z a l a d n a k . D e a' m i d ő n v a l a m e l l y i k e z e k k ö z ü l ferdik, a k k o r á m m é g s z e r e l m e s : v i z e i k ö r n y ü l f o l y j á k őt; n é h a fel e m e l i k m a g á t , h o g y j o b b a n m e g ö l e l h e s s e ; f e l e m e l i ő t e t is, el s z a l a d , és el v i s z i ő t ' m a g á v a l . A ' N y m p h á t f é l é n k t á r s n é i s i r a t n i k e z d i k : a ' v i z h a b j a i n t a r t j a ő t e t ; és ö r ü l v é n a z i l l y é d e s t e r h n e k , s é t á l n i v i s z i f o l y ó s i k j á n ; m i g v é g t é r e , el s z o m o r o d v á n h o g y m e g k e l l t ő l l e v á l n i a , lassan a ' p a r t r a v i s z i , és m e g v i g a s z t a l j a b ú s o n g ó t á r s n é i t . A ' m e z z ő s é g n e k egyik felén egy myrtus erdő vagyon; mellyben ezerfelé tsavargók az útak. A ' s z e r e l m e s e k ide s z o k t a k j ö n n i p a n a s z o k a t k ö z ö l n i : A ' s z e r e l e m , a' ki őket mulatja, m i n d é g titkosabb ösvényekre vezeti őket. N e m m e s z s z e i n n e n e g y v é n , s z e n t e r d ő látszik, a' h o v á a' n a p tsak n e h e z e n hat: a' t ö l g y e k , m e l l y e k h a l h a t a t l a n o k n a k t e t s z e n e k a z E g e k i g v i s z i k f e j e k e t , és el v e s z i k a' s z e m e l ő l . S z e n t b o r z a d á s f o g l a l j a itt el a z e m b e r t : a z t h i h e t n i , h o g y e z v a l a a z I s t e n e k ¬ n e k mulatások, m i n e k előtte az e m b e r e k a' földből elő j ö v é n e k . H a e z e n k e r e s z t ü l m e n v é n , a' n a p ' világára talál a z e m b e r , e g y kis d o m b r a jut, m e l l y e n V e n u s ' T e m p l o m a é p ü l t . E z e n h e l y n é l s z e n t t e b b , i s t e n i e b b s e m m i sints a z egész M i n d e n b e n . E z e n T e m p l o m b a n v a l a a z h o g y V e n u s l e g e l ő s z ö r látá A d o n t : A ' m é r e g a z I s t e n n é szivébe futott. H o g y H o g y ! m o n d á , én tehát egy halandót f o g o k szeretni? - A h ! már é r z e m , h o g y i m á d o m őt. N e m k e l l t ö b b é h o z z á m i n t é z n i a' K é r e l m e k e t ; A d o n n á l e g y é b b Isten már nints G n i d o s b a n . E z e n h e l y t vala a z , h o g y a z I s t e n n é ö s z v e g y ü j t é a' S z e r e l m e k e t , m i d ő n fel t é v é n m a g á b a n e g y v a k m e r ő s é g e t el k ö v e t n i , a z o k t ó l t a n á t s o t k é r t . K é t s é g b e n v a l a , h a m e z i t e l e n j e l e n j é k e ' m e g a ' T r o j a i P á s z t o r n a k t e k i n t e t e ' e l ő t t . H a j a alá r e j t é ö v é t ; N y m p h á i m e g h i n t é k A m b r o s i á v a l ; f e l ü l e h a t t y ú k á l t a l v o n t t k o t s i j á b a , és P h r y g i á b a

27

é r k e z e t t . A ' P á s z t o r k é t s é g e s k e d e t t J u n o , és P á l l á s k ö z ö t t ; m e g láta V e n u s t , és t e k i n ­ t e t e i t é t o v á z á n a k , és el h a l á n a k : a z I s t e n n é n e k l á b a i h o z e s e t t a z a r a n y a l m a ; - a ' P a s z t o r s z o l l a n i a k a r t , és h á b o r o d á s a m e g t e v é a z i t é l e t e t . E z e n t e m p l o m b a j ö v e a ' f i a t a l P s y c h é is a n y j á v a l , a ' h o l A m o r , a ' k i a z a r a n y o s p a ¬ t a k k ö r ü l r e p d e s e t t , m a g a m e g l e p e t e t t t e k i n t e t e i által. E r z e n i k e z d é m i n d a ' fájdal¬ m a k a t , m e l l y e k e t ő o k o z n i s z o k o t t . U g y v a g y o n , m o n d á , é n s e b z e k ! n e m b i r o m to¬ v á b b se i v e m e t se t e g z e m e t . P s y c h é k e b e l é r e e s e t t . A h ! é r z e n i k e z d e m , u g y m o n d , h o g y a' g y ö n y ö r ü s é g e k n e k Istene v a g y o k . H a E z e n t e m p l o m b a m e g y a z e m b e r , a' sziv titkos g y ö n y ö r ű s é g e t é r e z , m e l l y e t l e h e t l e n k i f e j e z n i : a ' l é l e k el v a g y o n f o g l a l v a m i n d a z o n ö r ö m e k k e l , m e l l y e k e t m a g o k a z I s t e n e k is t s a k m e n n y e i l a k á s o k b a n é r e z n e k . M i n d a z , a' m i g y ö n y ö r ü v e l bír a' T e r m é s z e t , ö s z v e v a n itten k ö t v e m i n d a z z a l , a' m i s z é p e t , és i s t e n i t a ' M e s t e r s é g k i t u d a g o n d o l n i . E g y kétség k i v ü l halhatatlan k é z e n n e k m i n d e n részét olly rajzolatokkal ékesitette fel, a' m e l l y e k l e h e l l n i l á t s z a n a k . L á t h a t ó i t t e n V e n u s ' S z ü l e t é s e ; a z I s t e n e k n e k örv e n d e z é s e , a' k i k O t látják; a z I s t e n n é n e k h á b o r o d á s a , h o g y m a g á t e g é s z e n m e z i t e l e n látja; és a z a ' s z e m é r e m , m e l l y a z a z e l s ő K e l l e m . L á t n i i t t e n M a r s n a k , és a z I s t e n n é n e k s z e r e l m e i t . A ' f e s t ő s z e k e r e f e l é irá a z I s t e n t , s z i l a j , és r e t t e n e t e s k é p p e l : a ' h i r k ö r ü l ö t t e r e p d e s ; e ' f é l e l e m , és h a l á l p a i s s a l f e d e t t f u t ó i e l ő t t l é p d e g e l n e k ; a ' S e r e g k ö z é m e g y e n , és e g y v a s t a g p o r f e l l e g el r a g a d j a O t a ' s z e m elől. E g y más oldalról l a n k a d v a e g y rózsa á g y o n láttatik f e k ü d n i ; V e n u s r a m o s o l y o g : tsak n é m e l l y i s t e n i v o n á s a i r ó l i s m é r h e t n i m é g m e g ő'tet. A z Ö r ö m e k v i r á g k ö t e l e k e t f o n ¬ nak, m e l l y e k k e l m e g k ö t i k a' k é t szerelmest: s z e m e i k t é v e l y e g n i láttatnak; sohajtan a k ; és e g y i k a ' m á s i k r a f i g y e l m e z v é n , n e m t e k i n t e n e k a ' k ö r ü l ö t t ö k j á t s z a d o z ó S z e ¬ relmekre. E g y k ü l ö n ö s p a l o t a is v a g y o n o t t , a ' h o l a ' k é p i r ó a z I s t e n n é n e k V u l k á n n a l v a l ó ö s z v e k e l é s é t á l l i t á e l ő : A z e g é s z I s t e n i K a r e d g y ü t t v a n itt: A z I s t e n n e m l á t t a t i k o l l y k o m o r n a k , d e m é g is o l l y g o n d o l k o d ó n a k m i n t k ö z ö n s é g e s e n . A z I s t e n n é h i d e g ábrᬠzattal n é z i a' k ö z ö n s é g e s ö r ö m e t ; t u n y á n n é k i nyujtja e g y i k k e z é t , m e l l y m a g á t v i s z s z a v o n n i l á t t a t i k i n k á b b m i n t s e m o d a a d n i ; el v e s z i r ó l l a k e v e s e t m o n d ó t e k i n t e t e i t , és a ' G r á c i á k h o z v i s z s z a t é r . E g y más rajzolatban láthatni, m i k é n t adja ő k e t ö s z v e J u n o . V e n u s elő v e s z i a' K e l y ¬ h e t , h o g y V u l k á n n a k ö r ö k h ü s é g e t e s k ü d j ö n : A z I s t e n e k m o s o l y o g n a k ; és V u l k á n ör¬ v e n d v e hallgatja O t e t . A ' m á s i k f e l é n l á t n i , m i n t n y u g h a t a t l a n k o d i k V u l k á n , és m i n t i p a r k o d i k m a g á v a l v i n n i isteni H i t v e s é t : V e n u s u g y e l l e n z i azt; h o g y azt h i n n é a z e m b e r , h o g y a' C e r e s ' L e á n y a O , a ' k i t P l u t o el a k a r r a g a d n i , h a m é g is a ' s z e m , m e l l y V e n u s t látja, m e g t s a l hatná magát. I n n e n m e s z s z e b b látni, m i k é n t e m e l i fel O t h o g y m e n y a s z s z o n y i n y o s z o l y á j á b a v i g y e . S e r e g e s e n k ö v e t i k ő k e t a z I s t e n e k : V e n u s v é d e l m e z i m a g á t , és k i a k a r j a m a g á t r o n t a n i a' k a r o k k ö z ü l , a' m e l l y e k O t t a r t j á k . R u h á j a le f e j l i k t é r d e i r ő l , l e p l e r e p ü l : d e V u l k á n h e l y r e h o z z a e ' s z é p r e n d e t l e n s é g e k e t , i n k á b b i g y e k e z v é n el r e j t e n i , m i n t s e m é g v é n el r a g a d n i O t e t .

28

V é g t é r e l á t n i m i k é n t f e k t e t i őt le a z n y o s z o l y á b a , m e l l y e t H y m e n k é s z i t e t t : b e zár¬ j a O t a ' K a r p i t o k k a l ; és a z t g o n d o l j a , h o g y ö r ö k r e o t t t a r t j a ő't. A z a l k a l m a t l a n v e n d é ¬ g e k v i s z s z a v o n j á k m a g o k a t : és V u l k á n ö r ü l , h o g y t á v o z n i látja ő k e t . A z I s t e n n é k ját¬ s z a n a k m a g o k k ö z ö t t , d e a z I s t e n e k s z o m o r k o d n i l á t t a t n a k ; és M a r s n a k s z o m o r k o d á sában v a l a m i olly k o m o r v a g y o n , m i n t a' f e k e t e féltés a' m i l l y e n . T e t s z v é n m a g á n a k T e m p l o m a f e l s é g é b e n V e n u s m a g a i n t é z i el a z ő T i s z t e l e t é t : m a g a r e n d e l é el a z i n n e p e k e t ; és ő e g y s z e r s m i n d I s t e n s é g e is, és P a p n é j a is T e m p l o ¬ mának. A ' Tiszteletek, mellyek nékie tétetni szoktak szinte fertéztetés inkább mindenütt, m i n t s e m t i s z t e l e t : H a n e m O a z t a k a r á , h o g y G n i d o s n é p e őt t i s z t á b b a n s z o l g á l n á , és Istenségére m é l t ó b b tisztelettel illetné. Itt a z á l d o z á s o k sohajtások, a z áldozat p e d i g - a ' s z e r e l m e s s z i v . M i n d e g y i k s z e r e t ő K e d v e s é h e z i n t é z i k i v á n a t i t , és V e n u s el f o g a d ¬ ja h e l y e t t e . M i n d e n ü t t a' h o l a ' s z é p s é g m e g t a l á l t a t i k , u g y i m á d t a t i k a z m i n t V e n u s m a g a : m e r t a ' s z é p s é g o l l y i s t e n i , m i n t ő. A s z e r e l m e s s z i v e k a ' T e m p l o m b a j ö n n e k ; és m e g ö l e l i k a ' h i v s é g n e k , és á l l a n d ó ¬ s á g n a k oltárjaikat. A z o k , a' k i k v a l a m e l l y k e m é n y s z i v n e k k e g y e t l e n s é g e i által n y o m a t t a t n a k , s o h a j t o z n i j ö n n e k i d e : és e n y h ü l n i é r z i k f á j d a l m a k a t : a ' h i z e l k e d ő R e m é n y s z á l l a m e g sziveket. A z I s t e n n é , a' ki m e g igéré, h o g y szerentséssé teszi a z i g a z á n s z e r e t ő k e t , m i n d é g a' s z e n v e d e t t k i n o k s z e r é n t m é r i a' szerentsét. A féltés olly indulat, m e l l y b e l e f é r k e z h e t i k u g y a n a' s z i v b e , d e a' m e l l y e t k e r ü l n i kell. T i t o k b a n e n g e d n i kell a' K e d v e s e k makattságának, m i n t a z I s t e n e k parantsolatjának. I t t a z i s t e n i k e g y e l m e k k ö z é s z á m l á l t a t n a k a ' s z e r e l e m n e k t ü z e , el r a g a d t a t á s a , és n é h a m a g a a ' d ü h e is. M e r t a z e m b e r n e m a n n y i r a k é n y s z e r i t ő j e a ' s z i v e k n e k , m i n t a z Istenné. A z o k n a k , a ' k i k m é g el n e m a j á n d é k o z á k s z i v e k e t , n i n t s m e g e n g e d v e a ' t e m p l o m ¬ ba való bémenetel: azok tsak meszszéről küldik az I s t e n n é h e z kérelmeket, hogy szabadittsa m e g őket e z e n szabadságtol, m e l l y n e m e g y é b b h a n e m olly tehetetlenség, melly miatt n e m lehet formálni kivánatokat. A z I s t e n n é s z e m é r e m m e l á l d j a m e g a ' L e á n y k á k a t : e z a ' k e l l e m e s t u l a j d o n s á g új é r d e m e k e t á d a ' k i n t s e k n e k , m e l l y e k e t m a g á b a n rejt. D e e z e n szerentsés h e l y e k e n soha s e m o k o z n a k pirúlást a z igaz indulat, fiatal érze¬ m é n y , és s z e r e l e m v a l l á s . A sziv m a g a ki j e g y z i m a g á n a k m i n d é g a' szempillantatot, m e l l y b e n m e g kell ma¬ gát adnia: h a n e m s z e r e l e m n é l k ü l m e g a d n i m a g á t v a l a m e l l y s z i v n e k - f e r t e l e m . A m o r k ü l ö n ö s f i g y e l e m m e l tartja a' G n i d o s i a k ' szerentséjét: m e g válogatja a' nyila¬ k a t , m e l l y e k k e l ő k e t s e b z i . H a e g y g y ö t r ö t t s z e r e t ő t lát, a ' k i t K e d v e s e ' k e m é n y s é g e k i n o z , m e g mártja e l é b b nyilát a' f e l e d é k e n y s é g v i z é b e n . H a o l l y a n o k r a talál, a' k i k m é g tsak k e z d i k magokat szeretni, szünet nélkül nyilazza őket. - H a pedig ollyanra a k a d , a ' k i n e k s z e r e l m é t g y e n g ü l n i látja, l e g o t t a n v a g y u j r a s z ü l e t t e t i a z t , v a g y h a l n i kénszeriti: m e g m e n t i ő k e t m i n d é g a' lankadó i n d ú l a t n a k utólsó napjaitól: n e m k e d -

29

v e t l e n s é g e k á l t a l s z ü n i k m e g a ' s z e r e l e m ; h a n e m a ' n a g y o b b ö r ö m ö k f e l e j t e t i k el a ' kissebbeket. A m o r e l v e t é t e g z é b ő l a ' k e g y e t l e n n y i l a k a t , m e l l y e k k e l P h e d r á t és A r i a d n é t m e g s e b z é , m e l l y e k k e l gyülölséggel e l e g y s z e r e l m e t s z o k o t t a' s z i v b e lövellgetni; e z e k tsak h a t a l m á n a k m e g mutatására szolgálnak, m i n t a' m e n n y k ö , a' m i m e g ismerteti Jupiter uralkodását. A ' m e l l y m é r t é k b e n A m o r a' s z e r e l e m n e k ö r ö m é t adja, o l l y b a n adja V e n u s a' T e t ¬ szésnek szerentséjét. A ' L e á n y k á k m i n d e n n a p b e m e n n e k a' S z e n t helyre, K ö n y ö r g é s e k e t m e g t e n n i V e n u s n a k . A r t a t l a n u l f e j e z i k k i é r z e m é n y e k e t , m i n t a' s z i v a' m i n t szüli a z o k a t . A m a t h u n t K i r á l y n é j a , m o n d á e g y i k e z e k k ö z ü l , T h i r s i s é r t l o b o g o t t l á n g o m m á r el a l u v é k : n e m k ö n y ö r g ö k azért, h o g y ismét viszsza add szerelmemet; tsak azt tselekedjed h o g y M y l o n szeressen e n g e m . E g y m á s i k t s e n d e s e n i g y s z ó l l a : H a t a l m a s I s t e n n é , a d j n é k e m e r ő t arra, h o g y e g y i d e i g m é g el r e j t h e s s e m s z e r e l m e m e t P á s z t o r o m n a k , é d e s e b b é t e h e t n i e z által a ' val¬ lást, m e l l y e t n é k i t e n n i s z á n d é k o z o m . C y t h e r é n e k I s t e n n é j e ! m o n d á e g y m é g m á s i k , é n a' m a g á n o s s á g o t k e r e s e m ; társnéi m n a k játéki n e m t e t s z e n e k n é k e m t ö b b é : m e g lehet, h o g y szeretek. A h ! ha szeretek valakit, az e g y é b b n e m lehet, mint D a p h n i s . I n n e p n a p o k o n m e g j e l e n n e k a z I f j a k és L e á n y k á k V e n u s t i s z t e l e t é r e H y m n u s o k a t énekelni: G y a k r a n Ditsőségét énekelik, szerelmeket énekelvén. E g y fiatal G n i d , a' ki k e z é n é l f o g v a tartá k e d v e s é t igy é n e k e l t : A m o r , m i d ő n P s y chét m e g látád, k é t s é g k i v ü l u g y a n a z o n nyillal s e b e z é d m e g magadat, mellyel a z é n szivemet: A ' te gyönyörüséged n e m k ü l ö m b ö z ő az enyimtől; mert te az én t ü z e m e t é r z e d , és é n é r z e m a ' t e ö r ö m i d e t . L á t t a m é n m i n d e z e k e t a' m i k e t irtam. V o l t a m é n G n i d o s b a n ; ott látám é n P h y l l i s t , és s z e r e t é m ő t ' ; t o v á b b l á t á m ő t e t , és m e n n é l t o v á b b l á t á m , a n n á l j o b b a n s z e r e t é m ő t ' . A ' m i g é l e k G n i d o s b a n m a r a d o k é n v é l e ; és é n l e s z e k l e g s z e r e n t s é s e b b a ' H a l a n d ó k között. A ' T e m p l o m b a f o g u n k m e n n i ; és s o h a s e m f o g o t t b é m e n n i o l l y h i v s z e r e t ő m i n t é n : b e f o g u n k m e n n i V e n u s ' P a l o t á j á b a , és é n a z t f o g o m g o n d o l n i , h o g y e z P h y l l i s P a l o t á j a : E l f o g o k m e n n i a ' r é t r e , v i r á g o k a t s z e d n i , és m e l j é r e f o g o m t ő z n i a z o k a t . M e g l e h e t a z is, h o g y el j ö n v e l e m a z e r d ő b e , a ' h o l a n n y i ö s v é n y e k t s a v a r o g n a k , és h a m a j d ő is el t é v e d - - A m o r , a ' k i é l l e s z t , e l l e n z i k i n y i l a t k o z t a t n i t i t k a i t .

Második ének. E g y E s t v e el m e n t e m a ' l i g e t b e , és e g y h á r s n a k á r n y é k á b a n a n d a l o g v a o t t t a l á l á m a ' f i a t a l D a m o n t ; g y e n g e s z e r e l m i m r ő l b e s z é l l e t t e m v é l e , és ő' f o h á s z k o d o t t ; e n y h i t e n i l á t t a t t a m s z i v é t , k é r v é n ő t e t h o g y b e s z é l l e el n é k e m s z e r e l m e i t . E z t b e s z é l l é : s o h a s e m f e l e j t e m e l , a ' m i t m o n d o t t , m e r t a ' s z e r e l e m , a ' k i e n g e m is é l e s z t , ö n t é b e l e a z t a' mit beszéllett. E g y ü g y ü n é l e g y e b e t , igy szolla, n e m fogsz találni barátom, b e s z é d e m b e n : történe¬ t e i m n e m e g y e b e k , t s a k e g y s z e r e l m e s s z i v n e k é r z e m é n y j e i , g y ö n y ö r ü s é g e i , és g y ö t -

30

r e l m e i ; és v a l a m i n t C a m i l l á é r t é g ő s z e r e l m e m t e s z i s z e r e n t s é m e t , u g y a b b a n é l e t e m ¬ n e k le irása is. C a m i l l a e g y G n i d o s ' F ő ' L a k o j á n a k L e á n y a , s z é p ő', és o l l y á b r á z a t t a l b i r , m e l l y m i n ¬ d e n szivet é r d e k e l : a' L e á n y o k a' k i k K i v á n a t o k a t t e r j e s z t e n e k a z I s t e n e k elejbe, C a m i l l a ' k e l l e m e i é r t e s e d e z n e k nállak; a' F é r f i a k , a' k i k őt' látják, m i n d é g látni k i v á n n á k , v a g y - f é l n e k őt m á s o d s z o r i s m é t l á t n i . T e r m e t e d e l i , k é p e n e m e s , d e s z e r m é r m e s , s z e m e i v i d á m a k , és k é s z e k s z e r e l m e s ¬ k e d n i , tagjai - e g y i k é p p e n a' másikért tsinálva; K e l l e m e i a' s z i v e k kinzására adattak nékie. C a m i l l a s o h a s e m i p a r k o d i k m a g á t é k e s g e t n i , 's m é g is m i n d é g é k e s e b b a ' t ö b b i Leányoknál. L e l k e o l l y a n , a' m i l l y e n t a' t e r m é s z e t s z i n t e m i n d é g m e g t a g a d a' S z é p e k t ő l . E g y ­ f o r m á n i l l i k n é k i a ' k o m o l y s á g , és a z ö r ö m . N é h a b u s o n g v a a n d a l o g ; n é h a n y á j a s k o ­ d i k m i n t a' G r á c i á k . M e n n é l n a g y o b b l e l k ü a z e m b e r , annál n a g y o b b n a k találja a z ö v é t . V a l a m i olly édes v a n b e s z é d é b e n , h o g y azt g o n d o l n á d , h o g y a' s z i v e k ' n y e l v é n b e s z é l l . A z e g y ü g y ü s é g n e k k e l l e m é v e l v a n f ü s z e r s z á m o z v a m i n d a z , a' m i t m o n d , m i n d a z , a' m i t tesz. A ' leg k e l l e m e s b b p á s z t o r n é ő'. E z e n k e l l e m e i o l l y k ö n n y ű e k , o l l y f i n o m a k , o l l y é d e s e k ész¬ re v é t e t i k , d e m é g i n k á b b é r z e t i k m a g o k a t . ' S m i n d e z e k k e l K a m i l l a e n g e m s z e r e t : ö r ü l a ' m i d ő n e n g e m lát, és h a r a g s z i k h a el h a g y o m ő t ; és m i n t h a é l h e t n é k n á l l a n é l k ü l , m e g k e l l i g é r n e m n é k i e h o g y v i s z s z a jö¬ v ö k . M i n d e n n a p m o n d o m n é k i e a z t h o g y s z e r e t e m ő t ' , és h i s z n é k e m : m o n d o m , h o g y i m á d o m ő t ' , és t u d j a ő' a z t , d e ö r ü l n é k i e m i n t h a n e m t u d n á . H a é n a z t m o n d o m , h o g y ő teszi é l e t e m n e k szerentséjét, hát ő azt m o n d j a , h o g y é n t e s z e m a z ö v é n e k boldog¬ ságát. S z ó v a l ő a n n y i r a s z e r e t e n g e m , h o g y s z i n t e el h i t e t i v e l e m , h o g y m é l t ó v a g y o k szerelmére. E g y h ó n a p el t e l e , h o g y l á t t a m C a m i l l á t a ' n é l k ü l h o g y b á t o r k o d t a m v o l n a n é k i e m e g v a l l a n i h o g y s z e r e t e m , a ' n é l k ü l h o g y m e r t e m v o l n a m a g a m n a k is m o n d a n i : m e n ¬ nél i n k á b b m é l t ó n a k találám a' szeretetre, annál k e v é s b é r e m é n y l é m , h o g y é n l e s z e k a z a ' k i ő t é r z é k e n n y é t e s z i . C a m i l l a ! K e l l e m e i d é r d e k l e n e k e n g e m , d e e g y s z e r 's m i n d a z t is s u g a l l j á k , h o g y n e m é r d e m e l l e k m e g . M i n d e n ú t o n m ó d o n i p a r k o d t a m t é g e d el f e l e j t e n i ; k i a k a r v á n t ö r l e n i s z i v e m b ő l i m á d a n d ó k é p e d e t . B e szerentsés v a g y o k ! v é g h e z n e m v i h e t é m ; b e n n e m a r a d a a z a' g y ö n y ö r ü k é p , és b e n n e é l e n d ö r ö k k é . A z t m o n d á m C a m i l l á n a k : E n e g y k o r s z e r e t é m a ' v i l á g n a k p o m p á j á t , és m o s t a ' m a g á n o s s á g o t k e r e s e m ; n a g y s á g r a s o v á r o g t a m , és m o s t e g y e b e t n e m k i v á n o k a ' t e je¬ l e n l é t e d n é l ; m e s z s z e t a r t o m á n y o k b a a k a r t a m u t a z n i és m o s t s z i v e m t s a k a z o n h e l y e k ¬ n e k p o l g á r j a , m e l l y e k b e n t e l é l e g s z e s z : m i n d e n , a ' m i n e m a ' t i é d , el t ü n t s z e m e i m elől. H a Camilla szerelméről beszéll v é l e m , m i n d é g v a n mit m o n d a n i a n é k e m ; azt g o n d o l l a h o g y el f e l e j t é a z t , a ' m i t m á r e z e r s z e r is m o n d o t t . U g y g y ö n y ö r k ö d ö m ő't hallgatni, h o g y sokszor t e t t e t e m m a g a m a t n e m h i n n i a' mit m o n d a , tsak h o g y ismét é r d e k e l l j e s z i v e m e t . N é h a h u z a m o s a n u r a l k o d i k k ö z ö t t ü n k a z a' k e l l e m e s hallgatás, m e l l y leg é d e s e b b n y e l v e a' s z e r e l e m n e k .

31

H a s o k á i g v a l é k n á l l a n é l k ü l , és s z á m o t a k a r o k a d n i n e k i arról, a ' m i t l á t t a m és hal¬ lottam: m i v e l m u l a t s z te e n g e m , azt mondja? beszéllj n é k e m s z e r e l m ü n k r ö l : v a g y ha s e m m i t se g o n d o l t á l , v a g y n i n t s n é k e m m i t m o n d a n o d , k e g y e t l e n , h á t h a g y j e n g e m beszélleni. N é h a m e g ölelvén e n g e m e t azt m o n d j a , te s z o m o r ú vagy. U g y v a g y o n , felelem én n é k i e : d e a ' s z e r e l m e s e k ' s z o m o r ú s á g a é d e s ; k ö n n y e i m e t é r z e m s z i v á r o g n i , és n e m t u d o m m é r t , m e r t t e e n g e m s z e r e t s z ; n i n t s o k o m s i r n i , 's m é g is s i r o k : n e h á b o r i t s k é r ¬ l e k l a n k a d o z á s i m b a n ; h a d d s o h a j t s a m u g y a n a z o n i d ő b e n g y ö t r e l m i m e t , és ö r ö m i m e t . N é h a kérdi töllem Camilla: szeretsz-e e n g e m . U g y vagyon, szeretlek. D e miként s z e r e t s z te e n g e m ? H a h ! f e l e l e k é n , u g y s z e r e t l e k , a' m i n t s z e r e t t e l e k : m e r t v ó l t t sze¬ relmemet mostani szerelmemnél e g y é b b h e z n e m hasonlithatom. D i t s é r n i h a l l o m é n C a m i l l á t m i n d e n e k által a ' k i k őt i s m é r i k : e z e n D i t s é r e t e k u g y é r d e k l e n e k e n g e m , m i n t h a m a g a m a t i l l e t n é n e k ; és j o b b a n k e t s e g t e t e n g e m , m i n t őt magát. H a v a l a k i v e l ü n k v a n , o l l y n a g y l e l k e t á r ú l el b e s z é d j é b e n , h o g y e g é s z e n m e g v a ¬ g y o k b á j o l v a á l t a l a ; d e j o b b s z e r e t n é m , h a s e m m i t se s z ó l l a n a . H a valaki eránt barátságot m u t a t , a z s z e r e t n é k lenni, a' k i n e k mutatja barátságát, ha, g o n d o l o m m a g a m b a n , é p p e n n e m szeretne e n g e m e t . V i g y á z z m a g a d r a C a m i l l á m , ö r i z z ' d m a g a d a t a' t s á b i t o k t ó l : azt f o g j á k m o n d a n i né¬ k e d , h o g y s z e r e t n e k , és i g a z a t m o n d a n a k ; a z t f o g j á k m o n d a n i , h o g y é p p e n o l l y erőssen szeretnek, mint én, de e s k ü s z ö m n é k e d v a l a m e n n y i Istenre, h o g y én j o b b a n szeretlek valamennyinél. M é g m e s z s z i r ő l , h a é s z r e v e s z e m ő t e t : e l v e s z t i m a g á t l e l k e m : k ö z e l i t h o z z á m , és s z i v e m r e p d e s : és h a é n is h o z z á é r e k , m i n t h a e l a k a r n a l e l k e m h a g y n i , m i n t h a e z C a m i l l a ' l e l k e v o l n a , és m o s t , ő t e t é l e s z t e n i által f o l y n a . N é h a v a l a m e l l y k e g y e l m e t a k a r o k t ö l l e r a g a d n i : ő e l l e n z i e z t , és u g y a n a z o n s z e m p i l l a n t a t b a n e g y m á s k e g y e l e m m e l b o l d o g i t . E z p e d i g n e m m e s t e r s é g : m e r t sze¬ r e l m e k ü s z k ö d v é n s z e m é r m é v e l , ő m i n d e n t m e g a d n a h a t e h e t n é , és i s m é t m i n d e n t m e g tagadna - ha lehetne. T e h á t n e m elég, u g y m o n d , n é k e d , h o g y szeretlek? mit kivánhatsz m é g szivemtől? A z t k i v á n o m , f e l e l e m é n n é k i e , h o g y e g y v é t k e t k ö v e t n é l el v e l e m , m e l l y r e a ' s z e r e ¬ l e m u n s z ó l , és a ' m e l l y e t a ' N a g y S z e r e l e m n e m k á r h o z t a t . C a m i l l a ! ha v a l a h a m e g s z ü n ö k t é g e d s z e r e t n i , s z a b a d l e g y e n a' P a r k á n a k m e g t s a l n i m a g á t , és e z e n n a p o t e l e t e m ' u t o l s ó n a p j á v á t e n n i ! t ö r ö l j e m a r a d v á n y j á t e l e t e m ¬ n e k , m e l l y o l l y b o l d o g t a l a n v o l n a - m e l l y b e n a' s z e r e l e m ö r ö m e i n e k e m l é k e z e t e en¬ gem ugy kinozna! I t t e n e g y n a g y o t s o h a j t o t t D á m o n , és el h a l g a t o t t ; és j ó l l á t á m , h o g y t s a k a z é r t s z ü n t m e g Camillával beszélleni, h o g y egész lélekkel felőle g o n d o l k o d h a s s é k .

32

D y a , és L y a .

Napkeleti Költemény. B a g d a d ' kies k ö r n y é k é b e n lakott e g y g y ö n y ö r ü L e á n y a a' T e r m é s z e t n e k . - L y a v a l a n e v e . S z é p v a l a m i n t a ' T a v a s z , és e l m é j e s z e l i d m i n t a z e z ü s t p a t a k n a k k ö n n y ü h a b j a ; m é z f o l y t r o z s a a j a k i r ó l h a b e s z é l l e t t , és h a é n e k e l t a ' f ü l e m i l e k i v á n a t o s a n h a l g a t á é n e k é t a' b o k o r b a n - a ' Z e p h y r e k m e g s z ü n t e k l e n g e d e z n i , és Ő t h a l g a t á k a ' S z e r e l m e k ' S e r e g e m e l l y k ö r ü l ö t t e n y á j a s k o d o t t , m e g s z ü n t p a j k o s k o d n i , és g y ö ¬ n y ö r k ö d v e hallgatá Ő t . G y ö n y ö r ü vala, de - s z e g é n y . T ö l l e n e m m e s z s z e lakott e g y s z é p g y e r m e k e a' T e r m é s z e t n e k - D y a vala n e v e . S z é p v a l a m i n t a ' H a j n a l , d e l i m i n t a' f i a t a l P á l m a , d e - s z e g é n y Ő is. K i s d e d k o r o k t ó l f o g v a l á t á k ö k e g y m á s t ; s z i v e k ö s z v e h a n g z o t t - m e g s z o k á k , 's m e g s z e r e t é k e g y m á s t . G y ö n y ö r k ö d ö t t a' T e r m é s z e t a' s z é p l e g é n y D y á b a n , v a l a m i n t a' s z é p l e á n y L y á b a n . Ö r ü l n i is a k a r t v o l n a e ' s z é p f i a t a l P á r n a k , d e - a ' s z e g é n y s é g n e k s u l l y o s k e z e n e h e z e n f e k ü v é k rajtok. D y a e g y k o r ki v e z e t é L e á n y k á j á t a' z ö l d ligetbe, a z o n a' d o m b o n a' hol B a g d a d n a k k e v é l y f a l a i p o m p á b a n l á t t a t n a k á l a n i : le ü l é n e k itt m i n d a ' k e t t e n e g y P á l m a alá. „ É n e k e l j egyet, igy szólla D y a K e d v e s é h e z , te Isteni!" - „ D e mit é n e k e l j e k n é k e d , t e k e d v e s ? " - „ É n e k e l j v a l a m i t s z e r e l m ü n k r ő l ! " és L y a i g y k e z d e é n e k e l n i : „ H á l á l é g y e n a' T e r m é s z e t U r á n a k ! - M i n d é g a z é r t e s e d e z t e m e l ő t t e , a d j o n n é k e m e g y n e m e s s z i v ü barátot, a' kit s z e r e t h e s s e k . - M é l t ó s á g ü l j ö n h o m l o k á n , L e l k e n a g y l e g y e n , s z i v e é r z é k e n y ; - é g j e n b e n n e a' D i t s ő s é g ' lángja. - A ' t ü z e s v i a d a l b a n fiatal o r o s z l á n y - i n n e n m e g t é r v é n a z u t á n v e t k e z z e le s z i l a j s á g á t , n y u g o d j é k ö l e m b e n , és s z e r e l m e s , h i v G e r l i t z é m l e g y e n . - A ' s z e r e l e m által a j a k i m r a a d o t t e n y e l g ő é n e k e m e t f é r j f i ú i n y e r s s z a v á v a l k i s é r j e , m e l l y a z u t á n , v a l a m i n t s z i n t e l e l k ü n k , e g y h a n g b a ol¬ v a d v á n , u g y folyjon oda, m i n t a' rét' p a t a k j á n a k Kristall v i z e . " „ H á l á légyen n e k e d M i n d e n h a t ó U r a a' T e r m é s z e t n e k ! mert m e g halgatád könyör¬ g é s e m e t . B o l d o g v a g y o k most, mert olly n e m e s s z i v ü barátot e n g e d é l l e l n e m , a' kit s z e r e t h e t e k , a' k i n e k lelke n a g y , s z i v e é r z é k e n y , t e r m é s z e t e szelid, a' k i b e n ég a' D i t s ő s é g ' l á n g j a ; - a ' v i a d a l b a n erös o r o s z l á n y , ö l e m b e n s z e r e l m e s G e r l i t z e . A ' k i n e k férjfiúi s z a v a s z é p e n h a n g z i k ö s z v e szerelmes é n e k e m m e l . A ' k i b e n a z e m b e r i virtu¬ s o k olly s z á m o s a k , m i n t a' k e r t b e n a' v i r á g o k k i k e l e t k o r . Hálá néked! véghetetlen N a g y Alkotó! mert boldog vagyok. Boldog vagyok! mert a' mit k é r t e m m e g adád. - B o l d o g v a g y o k , m e r t D y a te e n y i m v a g y ! -" I g y é n e k l e az é d e s é r z e m é n y e k k ö z t ö m l e d e z ő L y a , és D y á n a k m e l j é b ő l e g y n a g y s o h a j t á s t o l o d o t t f e l , m e l l y K e d v e s é n e k b a r n a h a j á t s z i n t e m o z g á s b a h o z á ; és t ü z e s s z e m e i b ő l e g y n a g y t s e p p töré ki magát, m e l l y L y a ' teli meljére esett. A z elragadtatott l e g é n y t ü z e s s e n szoritá d o b o g ó m e l j é h e z L e á n y k á j á t . - A z e g é s z T e r m é s z e t n é m a ö r ö m m e l n é z t e a' k é t s z e r e l m e s t , és e l t ö k é l l é m a g á b a n le v o n n i r ó l l o k a ' s z e g é n y s é g n e k n e h é z k e z é t , melly őket eddig nyomá. E g y T i s z t e l e t r e m é l t ó , s z e l i d ö r e g l é p e e l ő a ' b o k o r b ó l . O m á r v a l a n e v e , és i g y s z o l l í t á m e g a z el a n d a l o d o t t k é t s z e r e l m e s t . G y ö n y ö r ü L e á n y , s z é p l e g é n y , a' b o k o r ­ b a n lestelek m e g b e n n e t e k e t . O l l y a n a' te é n e k e d L y a , m i n t a z a m b r a - f o l y a m . - Jer¬ t e k v e l e m B a g d a d b a ; n i n t s e n e k g y e r m e k e i m , és n a g y o k k i n t s e i m . G y e r m e k e i m v a g y -

33

t o k - és m e g á l d v á n ő k e t , ö s z v e a d á itt ő k e t , és v é l e e l b a l l a g á n a k . Ö r ü l t a ' T e r m é s z e t s z e r e n t s é j e k e n ; - a ' m a d a r a k , m e l l y e k n é m á n h a l l g a t á k ő k e t l e g o t t a n é n e k e l n i , és a ' Z e p h y r e k , mellyek tsendes figyelemmel valának, legottan repdesni k e z d é n e k .

Madagascari ének. N a h a n d o v e ! ó s z é p N a h a n d o v e ! a z é j j e l i b a g o l y m á r h u h o g , a ' t e l i h o l d m á r világít¬ j a f e j e m e t , és a ' h u l l ó h a r m a t m á r n e d v e z i h a j a m a t . I t t a ' b o l d o g s á g n a k órája i m m á r , N a h a n d o v e , ó szép N a h a n d o v e ! A ' l e v é l á g y m á r k é s z e n v á r ; m e g h i n t é m é n a z t v i r á g o k k a l , és illatos f ü v e k k e l ; m é l ¬ tó s z é p s é g e i d n e k elfogadására, N a h a n d o v e , ó szép N a h a n d o v e ! J ö n ő i m m á r , m e g i s m é r e m őt s z a k a d o z ó lélegzetéről, m e l l y e t a' sebes futás o k o z ; hallom a' levél k a r i n t z á n a k suhogását, melly testét fedezi; ő az, N a h a n d o v e , a' szép Nahandove! V e g y é l lélekzetet, Fiatal s z é p e m , n y u g o d d ki magadat térdeimen. B e bájoló tekin¬ t e t e d ! m e l j e d n e k h u l l á m j a m e l l y e l e v e n , és é d e s a ' k é z n e k , m e l l y a z t n y o m j a ! T e mosolyogsz N a h a n d o v e ! ó szép N a h a n d o v e ! T s o k j a i d lelkemig hatnak; ölelgetéseid lángba h o z z á k m i n d e n érzőimet, szünjél m e g , vagy m e g kell h a l n o m ; Halált o k o z tehát a' g y ö n y ö r ü s é g N a h a n d o v e , ó szép Nahandove! - A z ö r ö m e k sebesen t ü n n e k el, m i n t a' villám. É d e s lehelleted g y e n g ü l n i k e z d , ned¬ v e s s z e m e i d h u n y n i k e z d e n e k , f e j e d t s ü g g e d e z , és t ü z e d e l a l s z i k a ' l a n k a d á s b a n . M é g s o h a se v o l t á l i l l y s z é p N a h a n d o v e , ó s z é p N a h a n d o v e ! B e édes a z á l o m a' K e d v e s n e k karjai k ö z t ! D e m é g s e m olly édes, m i n t a z ébredés. - T e e l m é g y , és é n m a j d e l o l v a d o k b á n a t o m b a n , és k i v á n s á g o m b a n - o l v a d o z n i f o g o k e g é s z estvélig. T e el j ő s z i s m é t N a h a n d o v e , ó s z é p N a h a n d o v e .

Eglé, és Cyáne. A ' G ö r ö g l e l e m é n y e k k ö z ö t t l e g s z e b b vala a' T h e á t r o m , a' h o l a' régi H é r o s o k V i r ­ t u s a i k k a l , i n d u l a t a i k k a l és s z o k á s o k k a l e d g y ü t t f e l f e l s z o k t a k é l e s z t e t n i . M i n d e n v i ­ lágosodott n e m z e t k ö v e t n i i g y e k e z e t t e b b e n a' G ö r ö g ö k e t . A ' T h e á t r o m valóban job­ b a n is t a n í t , m i n t a k á r m e l l y t e s t e s k ö n y v . Ö r ö k á t o k a z o n h a m i s l e l k e k r e , a ' k i k n e k káros makattsága kárhoztatja k ö z ö t t ü n k M e l p o m e n e é r z é k e n y játékait. - A n n a k a' T e r m é s z e t el f e l e j t e s z i v e t a d n i . A z A t h é n a i T h e a t r o m n a k e g y i k f ő b b g y ö n y ö r ű s é g e i k ö z ü l v a l ó v a l a a ' j o b b P o l g á r o k a t , H e r o s o k a t , és a ' n a g y l e l k e k e t m e g k o r o n á z n i e z e n p o m p á s játékok' alkalmatosságával. - E s c h y l ' T h e a t r o m á b a n , minekelőtte M e l p o m e ­ n e a z ő C o t h u r n j á b a n m e g j e l e n t , a' s z e r e t ő k n e k é r d e m e itéltetett el: a z a' k i a z o n e s z t e n d ó b e n k e d v e s é n e k l e g n a g y o b b á l d o z a t o k a t t e t t , és l e g n a g y o b b p r ó b á i t a d á n e m e s indulatjának, a z egész öszve gyültt n é p előtt koszorút nyert. M i n d e n szép elő v e v é e k k o r s z í v é n e k t ö r t é n e t e i t , és e l ő b e s z é l l é s z e r e t e t t s z e r e t ő j é n e k é r d e m e i t , m e g es¬ k ü d v é n e l ő b b , h o g y a' dolgot igazán, m i n d e n hejazás n é l k ü l fogja e l ő adni. - N a g y kivánság e z e g y szeretőtől.

34

A ' t ö b b i k ö z ö t t e g y s z e r , a z ö s z v e g y ü l e k e z e t t g ö r ö g k ö z ö n s é g előtt fellépe a' fiatal E g l é , és a ' b ú s C y á n é . O t t v a l á n a k A t h e n á n a k v a l a m e n n y i s z é p l e l k e i , és f é l k a r i k á b a n ü l v e h a l l g a t á n a k . O t t v a l a V e n u s is a z ő f i j á v a l , e g y a r a n y f e l h ő b e n r e j t v e , és f i g y e l e m ¬ m e l hallgatá a' s z e r e l m e s v e r s e n g é s t . A ' fiatal, e g y ü g y ü s z é p E g l é , a' k i n e k s z a v a a' f ü l e k és s z e m e k által é d e s e n é r d e k l é a ' s z í v e t , i m í g y k e z d é : A r a t e s , a z é n a t y á m , a ' M ú s á k n a k , és a z e l m e ' a z o n a j á n d é k i n a k á l d o z á f e l é l e t é t , m e l l y e k h a j d a n a z e m b e r i n e m z e t n e k e r k ö l t s e i t m e g n e m e s í t i k , 's m e g s z e l i d í t i k v a l a . E g é s z e n a ' s z é p m e s t e r s é g e k n e k s z e n t e l v é n m a g á t , k e r ü l t e a ' T i s z t s é g e k e t ; és n a g y ¬ r a v á g y á s n é l k ü l , h á z a n é p é n e k ö l é b e n r e j t v e , L e á n y á n a k n e m m á s h a l a n d ó t a k a r a ren¬ d e l n i , h a n e m o l l y a n t , a ' k i m i n t ő, k e d v e l t e t v é n a z I s t e n e k t ő l , v a l a m e n n y i k é r ő k k ö ¬ z ö t t l e g s z e b b e n t u d n a r a j z o l n i , é n e k e l n i és a ' l a n t o t j á t s z a n i ; a ' k i l e g i g a z a b b a n le t u d n á f e s t e n i , és l e g s z e b b e n t u d n á é n e k e l n i a ' l a n t m e l l e t t t s e k é l y s z é p s é g i m e t , mellyeket n é k e m az E g e k adának. M y l o n e n g e m szeretett, e n g e m imádott; formálatlan lelke, m e g v a l l o m , sokkal tartozott a' T e r m é s z e t n e k ; elmés, n e m e s , é r z é k e n y , igaz vala; igaz, d e t a l e n t o m a n e m volt; bölts n e m volt, h a n e m m i n d e n r e alkalmatos. Á m o r f o r m á l á s z í v é t , és l e l k é t a' G r á c i á k . N e m t u d o t t e g y e b e t h a n e m s z e r e t n i - d e o m e l l y n a g y m e s t e r v o l t e z e n l e g n a g y o b b m e s t e r s é g b e n ! - Ő t a n í t a m e g e n g e m is s z e r e t n i . M i d ő n a z a t y á m e l v é g e z é m a g á b a n , h o g y s z e r e l m e m n e k t á r g y á t k i s z a k a s z t j a szí¬ v e m b ő l , és e n g e m a n n a k á d , a ' k i l e g s z e r e n t s é s e b b l é s z e n a ' r a j z o l á s b a n , v e r s s z e r z é s ¬ b e n , és m u z s i k á b a n , ó m i n t f o l y á n a k a k k o r k ö n n y e i m ! S z ü l e i n k n e k h a t á r o z a t l a n a ' hatalmok felettünk, mert minthogy ők adák életünket, két Isten gyanánt kell nékiek e n g e d e l m e s k e d n ü n k . É n m e g h a l t a m v o l n a a k k o r , i g a z , d e h a l á l o m b a n is e n g e d e l m e s maradtam volna szülőimnek. M y l o n e z e n m e g h á b o r o d v á n , és k é t s é g b e e s v é n , t ő l l e m el t á v o z o t t , és é n t ő l l e m m e s z s z e kerese m a g á n a k m e n e d é k helyet. H a a' H o l d hatszor m e g újjúl - e z vala ke¬ z e m o d a a d á s á n a k r e n d e l t t i d e j e , és v a l a m e n n y i k é r ő r e á álla - és v a l a m e n n y i n e k i f e k ü v é k a ' k í v á n t t m u n k á n a k . H a j ! v a l a m e n n y i n e k a z u n a l o m v a l a társa a ' d o l o g b a n . A z i d ő n e k k ö z e l g e t é s e d u p l á z t a k ö n n y e i m e t ; és a ' s z e r e t e t t M y l o n ö r ö k r e el h a g y a e n g e m . - A z i d ő m á r e l é r k e z e , és é n r e s z k e t v e v á r t a m s o r s o m a t . V é g t é r e m e g j e l e n e h u s z k é r ő a z ő m u n k á j á v a l ; e z e r v i z s g á l a t o k t a r t a t t a k e z e k fe¬ l e t t . É n n e m i t é l h e t t e m , m e r t s e m m i t se l á t t a m . A z A t y á m a ' k e m é n y és szilaj L y k a s n a k a d á m i n d e n e k e l ő t t a z e l s ő s é g e t . H i t e m n é k i i g é r t e t e t t , és m á r m á r k a r j a i b a k e l l e m a g a m a t v e t n e m , a ' m i d ő n e g y s z o l g a l e l k e n d e z v e , n a g y l é p é s e k k e l i d e siet, és m a ¬ gát k e r e s z t ü l vágja a' k é r ő k ' seregén, e g y rajzolatot, e g y isméretlen k é z n e k m u n k á j á t h o z v á n , és i d e n y ú j t v á n . A ' v á s z o n r a s z e g e z é l e g o t t a n k i k i k i v á n c s i s z e m e i t . É n v a l é k le f e s t v e e z e n a ' v á s z n o n , é l n i és b e s z é l l e n i l á t t a t t a m , s z í v e m h o s z s z ú s o h a j t á s o k k ö ¬ z ö t t l á t t a t o t t h a l d o k l a n i ; á b r á z a t o m , s z e m e i m és e g é s z t e t e m e m a z t j e l e n t é , h o g y s z e ¬ retek. A ' m e s t e r s é g n e m m u t a t á m a g á t ; m a g a a' t e r m é s z e t , a' s z e b b í t e t t t e r m é s z e t vala i t t e n ; és a ' k e l l e m e s ö s z v e s z e r k e s z t e t é s és é d e s ö s z v e h a n g z á s által a ' l é l e k s z i n t e u g y a' v á s z n o n vala, m i n t a' test. A ' setét h o m á l y t o s z l a t ó v i l á g o s s á g b a n , m i n t a' m i d ő n a' f e l k e l ő n a p n a k s u g á r a i s ü r ü e r d e i n k n e k m é l j é b e h a t n a k , és r é t e i n k e t m e g a r a n y o z z á k . L y k a s m e g l e p e t e t t e z által, d e f i t y m á l n i k e z d é , a ' t ö b b i h a l g a t o t t és b á m u l t . M e l l y i k H a l a n d ó , v a g y m e l l y i k Isten, u g y m o n d A r a t e s , rajzolá e z t , minő' t a l e n t o m n a k felséges m u n k á j a e z a ' h í v e n k ö v e t e t t t e r m é s z e t ? - K i a z , a ' k i n e k h i t é v e l és k e z é v e l t a r t o z i k L e á n y o m ? - K i é m á r t e h á t E g l e ? - A z e n y i m ő', í g y k i á l t a f e l M y l o n , a ' k i a ' s o k a s á g o n

35

á l t a l v e r é m a g á t . Á m o r m a g a a z ő r a j z o l ó j a , 's i m e a z ő m u n k á j a , ő a z a ' k i s z í v e m b e n y o m á e ' k é p e t , ő a z , a' ki k e z e m e t a' v á s z n o n v e z e t é . M e l l y i k m e s t e r s é g n e m v o l n a alávetve isteni hatalmának? Ő éleszti v a l a m e n n y i t . - E k k o r a z u t á n előveszi M y l o n az ő l a n t j á t és é n e k e l n i k e z d . A ' S z e r e l m e s M e l o d i á n a k , a z é d e s H a r m o n i á n a k v e g y ü l e ¬ t e o l l y a n v o l t , h o g y v a l a m e n n y e n a z I s t e n e k k ö z é l á t t a t t a k r a g a d t a t v a l e n n i . U g y raj¬ z o l t ő m i n t A p e l l e s , és u g y é n e k e l t m i n t O r p h e u s . L y k a s b a n f o r r o t t a ' m é r e g ; m e g f ú l t t d ü h e h o m l o k á n p á r o l g o t t , és s z e m e i b e n s z i k r á z o t t . K a r d o t r á n t b o s z s z ú s k e z e , m e g f u ¬ t a m o d i k , és m á r d ö f n i a k a r : j e l e n v o l t a m e ' s z ö r n y ü s c é n á n á l , a ' h o l a z á r u l ó d ü h é n e k á l d o z a t j á v á k e l l e l e n n i s z e r e t ő m n e k , a' hol a' halál e g y tsapással k é t valóságot akara ki v é g e z n i . D e M y l o n é s z r e v e s z i ő t , és é p p e n m e g n e m i j e d ; m e g k ü z d i k v e t é l k e d ő j é ¬ v e l ; és u g y a n a z o n k e z é v e l , m e l l y i m é n t l a n t j á n o l l y i s t e n i h a n g o k a t p e n g e t e t t , a ' f ö l d ¬ re t e r í t i őt - g y ő z e d e l m e s k e d i k , és - m e g b o c s á t n é k i e . B í r á k , i t é l j e t e k , h a m e g é r d e m l é - e a ' s z e r e l e m árát, és e n g e d j é t e k m e g l e g a l á b b n é k e m , h o g y n é k i a d j a m a z t . í g y s z o l l a E g l é . A m o r és a ' g ö r ö g ö k t a p s o l á n a k n é k i e , és a ' s z é p e l p i r u l t ; és é r z é m a g á b a n , h o g y M y l o n j á t most m é g j o b b a n szereti. C y á n e l é p e t t itt elő', k ö n n y e k a' s z e m e i b e n ; K e l l e m e k v a l á n a k s i r a l m a i , és ő't m é g s z e b b é t e v é k . A ' G ö r ö g á b r á z a t j a n e k i k o m o l y o d o t t , és a ' m e d d i g a ' s z é p b e s z é l l e t t , szíveket néki adák. I m í g y k e z d é C y á n e : A ' k e g y e t l e n sors A m a t h u n t b a r e n d e l é s z ü l e t é s e m e t , e b b e a ' s z e r e n t s é s h e l y b e , a ' h o v á a' m i n t G ö r ö g o r s z á g beszélli, a' S z e r e l m e k A n y j á n a k böltsője a' h a b o k o n a z Ö r ö ¬ m e k és K e l l e m e k által v i t e t e t t ! A z é r t s z ü l e t e t t ő, h o g y a ' v i l á g n a k s z e r e n t s é j é t t e g y e a ' m i n t m o n d j á k , d e a h a z e n y i m e t n e m t e v é . É d e s , és t i s z t a T ö r v é n y j e , v a l a m i n t s z i n ¬ t é n k e l l e m e s tisztelete szerentséssé t e v é a' lakosokat, v a l a m e d d i g a z ő t ö r v é n y e i m e g e g y e z t e k a ' T e r m é s z e t é v e l . D e a ' K e g y e t l e n s é g m e g f e r t é z t e t é o l t á r j a i t . J ó k a z Iste¬ n e k , d e r o s z a k és k e g y e t l e n e k a z ő' P a p j a i k . A z ú j j í t ó k ( n o v a t o r ) a z t a ' t ö r v é n y t h o z z á k : h o g y a z o n L e á n y , a ' k i t ö r t é n e t által h i t e t l e n l e s z s z e r e t ő j e e r á n t , a ' t e n g e r b e n v é g e z ¬ z e életét, a' hol a z I s t e n n é n e k böltsője vala, ha tsak v a l a m e l l y s z e r e t ő u t á n n a n e m ú s z i k őtet m e g szabadítani. L e h e t e t t - e e n n é l k e g y e t l e n e b b t ö r v é n y t ki gondolni? A h v a l l y o n k e l l - e a z é r z é k e n y s z í v e k e t k é n s z e r í t e n i a z á l l a n d ó s z e r e t e t r e ; és h a v a l a m e l l y L e á n y o l l y g y e n g e s é g e t k ö v e t el, h o g y s z e r e t ő j é t v á l t o z t a t j a , n i n t s - e a z e l é g g é m á r m e g b ü n t e t v e g y e n g e s é g e által, k e l l - e m é g ö r e g b í t e n i s z e r e n t s é t l e n s é g é t ? S z e r e l m e s V e n u s ! a' ki s z e r z ő j e valál m i n d e n ö r ö m i m n e k , v a l a m i n t o k a szerentsétl e n s é g e m n e k , t e a ' k i n e k a ' s z é p B a t h y l l a l o l l y é d e s ö r ö m e s t és o l l y i g a z s z o r g a l o m m a l szolgáltam, olly igaz s z í v v e l , olly teli l é l e k k e l - te t u d o d , b i z o n y s á g o m ú l h í v l a k , mi¬ k é n t s z e r e t t e m , és v o l t e ' s z ü k s é g e m arra, h o g y s z e r e l m e m a ' f é l e l e m által t á p l á l t a s sék? A ' s z e r e l e m n e k l e g é d e s e b b k ö t é s e k e t t ő n k s z í v é b ő l e g y s z e r e t ő s z í v e t tsinált. U g y a n a z o n t ü z l á n g o l t b e n n ü n k is, m e l l y h a j d a n a z I s t e n n é t t á p l á l t a . A ' N a p , a ' k i v a l a m i k o r futását k e z d é , v a l a m i k o r v é g e z é , m i n d é g látta s z e r e l m ü n k e t , t u d j a m i t s o dás volt a z . - T u d j a a z É j m i n ő volt g y e n g e s z e r e l m e m . A t e n o r a x , a z u n d o k , a ' k i n e k t e k i n t e t e s e t é t , h o m l o k a k o m o r , és s z í v e á r u l ó , t a l á m s z e r e t e t t , és h o z z á m v a l ó s z e r e l m e i n k á b b f o r r ó m é r e g n e k l á t t a t o t t , m i n t g y e n g e i n d u l a t n a k ; 's h o g y i g a z v o l t , a z idő' m u t a t t a . V e t é l k e d v é n B a t h y l l a l é r e t t e m , i r í g y s é g e t gerjesztett előbb ellenem, a z u t á n hamissan b e vádolt. O árulók! h a z á m n a k szörnyetegi, P o k o l n a k fajzati, szállatok m a g a t o k b a . - A ' l é l e k g y i l k o l ó H a r p a x a z igazság' s z í n é -

36

v e l u g y ö s z v e s z ő t t e v á d o l á s á t , h o g y s z e r e t ő m m a g a is k é n t e l e n v a l a h i t e l t a d n i o t s m á n y n y e l v é n e k - v é g t é r e a z á r t a t l a n s á g le n y o m a t o t t . N e k i v á n j á t o k , h o g y f e l f e d e z z e m itt n é k t e k g o n o s z s á g á n a k f e k e t e s z ö v e v é n y j é t ; é r z é k e n y s z í v e m el n e m s z e n v e d h e t i , m e l l y m é g i g e n t e l i v a n s z e r e t e t t s z e r e t ő j é v e l , a' kiért b ú s o n g . H i j á b a k ö n y ö r ö g t e m a z I s t e n n é oltalmáért, m i n d e n v á d o l n i láttatott e n g e m , s e n k i se h i t t t i s z t a á r t a t l a n s á g o m n a k , és é n v é g t é r e el v a l é k k á r h o z v a u g y a n a z o n h a b o k b a n v é g e z n i s z e r e n t s é t l e n s é g e m e t , és s z é p n a p j a i m a t , m e l l y e k V é n u s ' tes¬ tét leg először m o s d o z á k . K i v i t e t t e m v e s z t e m n e k s z o m o r ú h e l y é r e . Z o k o g v a k é s é r t a z e g é s z n é p , és n y o m a ¬ imat k ö n n y e k k e l áztatta, e k k o r egy leveletskét nyujtanak k e z e m b e Bathyltól, - ked¬ v e s írás k e g y e t l e n e b b a ' h a l á l n á l , v e s z e d e l m e s írás, m e l l y e g é s z s o r s o m a t m e g v á l t o z ¬ t a t o d ! - A z t g o n d o l á m , h o g y a z ö r ö k é j b e d ő l ö k , m i d ő n fel n y i t v á n azt, e z t találám b e n n e írva: É n é r e t t e d , n o h a h i t e t l e n é r t m e g h a l o k . U g y t ö r t é n t ; s z e r e t ő m a' h a b o k b a v e t é magát, é l e t e m e t m e g szabadítani. Z o k o g v a tsudálá őtet a' n é p . É n t é g e d hívtalak a k k o r o h a l á l , e g y e t l e n m e n t ő m , és e k k o r k ö t e l e s s é g e m ! - S z e r e t ő m u t á n a k a r t a m é n e k k o r r o h a n n i , d e a z i r g a l m a t l a n n é p m e g g á t o l á s z á n d é k o m a t , és a z o l t a is m i n d é g s z e m m e l t a r t a t t a m , és í g y o l l y s z e r e n t s é t l e n v a g y o k , h o g y m é g m o s t is é l e k . A z áruló¬ n a k f e k e t e t e t t e , g o n o s z s á g a n a p f é n y r e k e r ü l t u g y a n , d e m á r k é s ő n . O t e t a z u t á n a' r e á m m é r t b ü n t e t é s é r t e . D e a z ő h a l á l a h e l y r e h o z z a - e a z é n v e s z t e s é g e m e t ? - a' s z é p B a t h y l m e g h a l a - és é r e t t e m h a l a m e g ! I d e j ö t t e m hozzátok, igaz Bírák! vajha sohajtásaim érdeklenék szíveiteket, hogy g y ó g y í t h a t a t l a n s e b e i m n e k legalább e g y kis e n y h ü l é s t s z e r e z n é t e k . A z é n s z e r e t ő m ¬ n e k a d j á t o k a z é r d e m k o s z o r ú t , a' ki a z ö r ö k é j b e n á l l a m n é l k ü l m e n e el; h o g y e z őtet a' C o c y t p a r t j á n v i g a s z t a l j a , m i n t h o g y é n őt n e m v i g a s z t a l h a t o m ; h o g y r e s z k e t ő k e ­ z e m m e l s í r k ö v é r e í r h a s s a m : „ A t h e n a , és é n m e g k o r o n á z z u k s z e r e t ő m e t . " E z e k e t m o n d v á n s z a v a i a j a k á n el h a l á n a k - el n é m ú l a , d e k ö n n y e i s o k a t m o n d á n a k . K i k i m e g i n d u l a a' n é z ő k k ö z ü l - E g l e ő k e t é r z é k e n n y é t e v é , d e C y á n e k ö n n y e k r e fakasztá őket. A z itélet e volt: „ S z é p és n a g y a z , a ' m i t M y l o n v é g h e z v i v e k e d v e s é é r t - d e ő é l , és éli a ' s z e r e l e m ¬ n e k g y ö n y ö r ü s é g é t , és éli s z é p t é t e m é n y j é n e k j u t a l m á t ; - l e g y e n ö v é a ' b o l d o g s á g . - S z é p volt B a t h y l ' halála - nints j u t a l m a - l e g y e n ö v é a' s z é p s z e r e l e m ' D i t s ő s é g e . ' S B a t h y l sírja m e g k o r o n á z t a t o t t . A ' s z é p E g l e n e m i r í g y l é n é k i a ' D i t s ő s é g e t , 's C y á n e e l á j ú l t f á j ó ö r ö m é b e n ; 's a ' G ö r ö g ö k s z í v e i ö m l e d e z t e k .

A'szerelem és a' barátság. Cytheréből indúlni akarván Á m o r , hogy Irishez menjen, kételkedett benne, hogy m a g a v é g e z h e t . J e r v e l e m , k é r l e k , é d e s b á t y á m , í g y s z ó l l í t á m e g a' b a r á t s á g o t , l é g y t á r s a , és k a l a u z z a t e s t v é r e d n e k , m e r t n e m a k a r o m , h o g y m a a ' b o l o n d s á g l e g y e n k i s é r ő j e a' S z e r e l e m n e k . M i n d a' k e t t ő n k ö n n ö n k e l l e m e i v e l bír, é n o d a a d o m n é k e d f e g y v e r e i m e t , 's t e k e d v e s t e s t v é r e m k ö l t s ö n ö z d n é k e m b ö l t s á b r á z a t o d a t , é d e s s é g e ¬ d e t , és t a r t ó s n y á j a s s á g o d a t ( t e n d r e s s e ) s z e r e l m e s s é g e d e t , m e l l y n e k á l l a n d ó s á g a g y a k ¬ ran é p p e n olly k e l l e m e s , m i n t a z é n v í d á m s á g o m . E z t m o n d v á n a' k é t kis I s t e n k o t s i j á r a ü l t , u t n a k i n d ú l t és r e p ü l n e k . M e n t t e k b e n m i n d e n g y ú l a d o z n i l á t t a t o t t a z

37

e g é s z t e r m é s z e t b e n , a ' m i e d d i g szeretni n e m akart. S o k vala m i n d e n felé a ' kegyet¬ l e n P á s z t o r n é , s o k a ' s z e r e n t s é t l e n P á s z t o r , 's e k k o r a z o k m e g l á g y ú l t a k , 's e z e k b o l d o g ú l t a k , a ' k i v á l t o z n i akart, uj s z e r e l m e t talált, a ' k i h í v m a r a d o t t , K e d v e s é b e n uj k e l l e m e k e t v e v e é s z r e , és u j o n n a n r a g a d t a t o t t e l i n d u l a t j á b a n ; a ' b a r á t o k m e g m e l e ¬ g ü l t e k és m i n d e n s z í v l á n g o l n i k e z d e t t . M é g a z u d v a r n á l is s z e r e t n i k e z d é n e k ; és a ' k o m o l y h i d e g v é r m e l e g ü l n i k e z d e a ' S z e r e l e m k ö z e l e d é s é v e l . A z alatt, h o g y a ' k é t I s t e n k e a ' l e v e g ő b e n u t a z o t t a z éj l e e r e s z t é h o m á l y o s és t s i l l a g o k k a l s ü r ü e n é k ü l t t k e l l e m e s l e p l é t , és b é t a k a r á v e l e a z e g é s z T e r m é s z e t e t . Iris e z alatt e l s z e n d e r e d v é n , a ' k ö n n y ü á l m o k e n y h í t é k s z é p l e l k é t és g y ö n y ö r ü t e s t é t , és o r t z á j a m á r a z A u r ó r a R o z s á j á h o z h a s o n l í t o t t , m i d ő n e g y s z e r r e a' l á r m á r a , m e l l y a j t a j á n t á m a d o t t , f e l s e r k e n : k i b á t o r k o d i k é j j e l , u g y m o n d , h o z z á m j ö n n i és h á b o r í t a n i e n g e m n y u g a l m a m b a n ? „ E g y s z e g é n y g y e r m e k , felel Á m o r , az I s t e n e k n e k Istene, kesernyés hanggal, a' k i nállad m e n e d é k h e l y e t keres, nyomorúsága ellen - A z a n y á m ezerszer k ö s z ö n t téged. - A h e n g e m m i n d e n ü t t k e r g e t n e k , s z á m k i v e t n e k , alig t a l á l h a t t a m e g y k i s rejtekhe¬ lyet, ú g y b á n n a k v e l e m mint egy kegyetlennel, hitszegővel, nints az a' v é t e k , az a' gonoszság, mellyet r e á m n e h a l m o z n á n a k a' nélkül, h o g y m e g é r d e m l e t t e m volna ezt. A z t m o n d á k , hogy é naz egész T e r m é s z e t n e k rendjét felforgattam volna, pedig m i n ő igazságtalanság, m e l l y hamis vádolás! N á l l a m n é l k ü l a z e m b e r e k l a n k a d á s b a n élné¬ nek, é n vagyok szerzője kivánatjaiknak, örömeiknek, gyönyörüségeiknek, mellyek l e l k e i k e t e l r a g a d j á k , n á l l a m n é l k ü l m i n d e z e k e t n e m i s m é r n é k , és m o s t i g a z s á g t a l a n ¬ s á g o k el f e l e j t e t i v e l e k j ó t é t e m é n y i m e t , sőtt b ü n t e t n i a k a r n a k é r e t t e k . S z á n j m e g e n g e m , n a g y s z í v ü Iris, t u d o m h o g y s z á n a k o d o l rajtam, m e r t m i n d é g t a p a s z t a l t a m , h o g y a' s z é p s é g n e k m i n d é g társa a' j ó s á g is." E g y ü l d ö z ö t t g y e r m e k i l l y e n é d e s n y e l v ¬ v e l - illy k e l l e m e s hanggal, illy g y ö n y ö r ü ábrázattal - A h i s m é r l e k é n t é g e d , m o n d a I r i s . Á m o r v a g y t e ! - „ A z v a g y o k i g e n is - t u d o m h o g y é n v a g y o k o k a s z á m t a l a n r o s z s z n a k , t u d o m h o g y a ' féltés m e g háborítá irgalmatlanúl n y u g a l m a t o k a t ; d e a ' k i s z e r e n t s é t l e n s é g t e k n e k o k a , a z m o s t is b o l d o g í t a n i j ö n b e n n e t e k e t . E g y s z í v v e l a k a r l a k té¬ g e d is m e g a j á n d é k o z n i , I r i s , m e l l y m é l t ó s z e r e l m e d r e . E z e r g y ö n y ö r ü s é g e k f o g j á k é d e s í t e n i l á n g o d a t , és k ö t é s t e k n e k m i n d e n p e r t z e n e t e , é l e t e t e k n e k g y ö n y ö r ü t a v a s z i n a p j a l é s z e n . " H o g y h o g y h i d j e k é n n é k e d t e r e p d e s ő , m o n d Iris, t e valál, a ' k i illy s z é p r e m é n y e k k e l k e t s e g t e t é d s z í v e m e t e d d i g is, d e m e g t s a l á l , és k ö n n y e n h i v ő s é gemért most k e m é n y e n lakolom (bünhödöm). „ M e g vallom, hogy é n n e m vagyok m i n d é g , igaz, d e most v é l e m v a n a' tanú, a' ki szívedet bizonyossá teszi igéretemről. A ' b a r á t s á g , t e s t v é r e m , v e l e m v a n , a ' k i j ó l áll é r e t t e m . " H a í g y v a n , f e l e l I r i s , e l foga¬ d o m a j á n d é k o d a t , el v e s z e m a' szivet, m e l l y e t h o z o l , d e a' barátság n é l k ü l n é k e m n e m k e l l s z í v . H a t e h á t t e , o b a r á t s á g m e g i g é r e d , h o g y i g a z s á g o d a t , h i v é g e d e t és á l l a n d ó ¬ s á g o d a t ö s z v e k ö t ö d A m o r ' v i d á m s á g á v a l , n y á j a s s á g á v a l , és g y ö n y ö r ü s é g e i v e l , ö r ö m ¬ m e l e l f o g a d o m a ' s z í v e t , m e l l y e t V e n u s n é k e m k ü l d , és h a l a d á s n é l k ü l alá í r o m a z al¬

k u t . - Mert ez a' legfőbb jó legfőbb öröm, forrása minden gyönyörűségeknek, ez az idvesség a' földön, ha a' szerelemmel szüntelen edgyiitt van a' barátság. így találja a' két szerető életének végét szerelmének végében.

38

Rozi a' kertben. A ' k e r t e k n e k é k e i , s z é p v i r á g o k ! m e l l y k e v é s i d e i g tart s z é p s é g t e k . G y a k r a n a' m e l l y n a p k e z d e t e t e k , u g y a z o n n a p v é g e t e k is. V a g y h a a ' sors k e d v e z n i a k a r , h á t k é t h á r o m reggelt e n g e d , h o g y k é r k e d j e t e k . A h ! vigasztaljátok magatokat, szép rózsák, s z e g f ő k és v i o l á k ! r ö v i d e n é l t e k i g a z , d e s z e r e n t s é s e n . S e r á g a l m a z ó k , se v e t é l k e d ő k n e m g á t o l j á k á r t a t l a n s z e r e l m e t e k e t , m e l l y e t a ' t a v a s z g e r j e s z t k ö z ö t t e t e k és a ' Z e p h y r e k k ö z ö t t . A z ü r ö m soha s e m e l e g y e d i k édes ö r ö m e t e k k ö z é . H a m á s o k k ö r ü l s o h a j t o z i k is k e d v e s t e k , h a m á s o k k ö r ü l r e p d e s is; ti n e m é r z i t e k a ' h a l á l o s b ú t , m e l l y a z é r z é k e n y s z í v e k e t rágja, m i d ő n l á n g o l v á n a z o k v a l a m e l l y s z e r e t e t t tárgyért, látni k e l l a ' h á l á d a t l a n t , m i n t h i t e t l e n k e d i k 's m i n t i p a r k o d i k m á s u t t is t e t s z e n i . H o g y ti t e s s e t e k , t s a k m e g k e l l j e l e n n e t e k . S z e r e n t s é s e b b e k m i n t m í , a ' tí k e l l e m e i t e k e t t s a k a k k o r v e s z t i t e k e l , m i d ő n e l m ú l t o k , s z e r e n t s é s e b b e k m i n t m í , tí a z é r t h a l t o k m e g , h o g y ismét szülessetek. H a s z o n t a l a n sohajtás! ha m i e g y s z e r m e g s z ü n ü n k lenni, s z é p v i r á g o k , ö r ö k r e m e g s z ü n t ü n k , és s í r u n k o n t ú l e g y h o m á l y o s , és b i z o n y t a l a n j ö v e n d ő ¬ nél e g y e b e t n e m l á t u n k é l e t ü n k b e n . É s alig m a r a d e g y kis e m l é k e z e t f e l ő l ü n k a z e m b e r e k k ö z ö t t . Ö r ö k r e b e m e g y ü n k m í a' m é l j n y u g o d a l o m b a , a ' h o n n a n a' T e r m é ¬ s z e t k i h o z a b e n n ü n k e t , 's a ' j ó és a ' r o s s z , a ' H é r o s , v a l a m i n t a z a l a t s o n y l e l k ü e g y for¬ m á n s z ü l e t i k , e g y f o r m á n h a l - s z e r e n t s é s e b b e k v a g y o k tí m i n t m í , s z é p v i r á g o k .

Lycas és Galathéa. S z ü r k ü l e t k o r ö s z v e t a l á l k o z v á n L y c a s a' f i a t a l G a l a t h é á v a l : A h G a l a t h é a , í g y s z o l l a h o z z á , h a t e ú g y i s m é r n é d m i n t é n a z t a ' b i z o n y o s n y a v a l y á t , m e l l y n e k ü n k t e t s z i k , és m i n k e t g y ö n y ö r k ö d t e t , a z É g a l a t t s e m m i se v o l n a e n n é l n a g y o b b j ó . O h a d d m o n d ¬ j a m m e g a z t n é k e d : n e f é l j , el n e m á m í t l a k t é g e d , a ' k i é r t s z í v e m b e n a ' l e g é d e s e b b é r z e m é n y e k e t n e v e l e m ! - M i n ő n y a v a l y a lehet e z , k é r d e z é őtet G a l a t h é a ? m i a' neve? - S z e r e l e m , felele L y c a s . - B e s z é p n e v e z e t e z , így sohajta a' tapasztalatlan G a l a t h é a ! - m a g y a r á z d m e g azt n é k e m , m i e z , m i n ő jelről ismérhetni m e g ezt a' nyavalyát, m i bajokat o k o z ? - E n n e k fájdalmi é d e s e b b e k , m i n t a' legérettebb tavaszi g y ü m ö l t s . A z e m b e r m a g á t el f e l e j t i , és s z e r e t m a g a l e n n i , és a n d a l o g n i a z e r d ő b e n . É s h a a ' p a t a k ¬ b a n t ü k r ö z i m a g á t , n e m m a g á t látja b e n n e , h a n e m e g y m á s k é p e t , a ' k i m i n d e n ü t t ú g y k ö v e t i a z e m b e r t m i n t a z á r n y é k , m i d ő n a ' n a p süt. M á s t n e m is l á t n a k s z e m e i . H a e z e g y p á s z t o r n a k a' k é p e , a n n a k n e v é r e , szava hallatára p i r ú l n a k a z o r t z á k ; a' szív sohajt, és s o k s z o r a z e m b e r m a g a se t u d j a m é r t . G y a k r a n a z e m b e r l á t n i k i v á n j a , és f é l ő t e t l á t n i - - O h , o h , h á t e z a z a ' n y a v a l y a , m e l y r ő l t e n é k e m b e s z é l l e s z ? e z n e m uj e l ő t t e m , mert u g y tetszik h o g y már ismérem. L y c a s n a k az ö r ö m tsillogott s z e m e i b e n , de tsak h a m a r el k e d v e t l e n e d e t t , m i d ő n G a l a t h é a a z t is h o z z á t e v é b i z é n e z t i s m é r e m , é p p e n e z az a' mit M y r t i l é r t é r z e k .

39

N a p l ó és F r a n t z i a F o g s á g o m Traiszkirchen die 6 Martii 796. Imrém! M a tehát ú t n a k i n d ú l á n k - n e h é z szivvel váltam m e g Bétstől, a z a z jó Barátimtól, P a j t á s a i m t ó l , és E s m é r ő ' s e i m t ő ' l . - T e g n a p a ' T h e á t r o m u t á n v a l a m e n n y e n ö s z v e j ö v é n k , m i E x j e s u i t á k , a ' M a t s c h a c k e r h o f b a n , B e r z e v i t z y , és C s ö r g ő n e k a' k v á r t é l j á n , a ' k i k B é t s b e r á n d ú l á n a k , és h a z á n k ' N e c t á r j á n a k e d é n n y e i k ö z ö t t , és s z i v e i n k ' é d e s , és k e s e r ü v á l t ó z á s a i n a k k ö z e p e t t e e m l é k e z v é n a z i d e v a l ó N a g y V i l á g b a n é l t t vig óráinkról, t ö l t é n k utólsó E s t v é n k e t . T o b z ó d ó vala e d g y ü t t m u l a t á s u n k , a' mi¬ n e k é n n a g y barátja n e m v a g y o k ; d e v a n n a k órák, a' m e l l y e k b e n tsak a z illyen m u ¬ latság által f e j t ő d n e k - k i n é m e l l y n e m h i j á b a v a l ó é r z e m é n y e k . É j f é l u t á n k é s ő n v á l á n k el e g y m á s t ó l , s z i n t e v a l a m e n n y e n k ö n n y e z ő s z e m e k k e l , és a z o n erős F e l t é ¬ tellel, h o g y n é h á n y e s z t e n d ő k n e k elfolyása u t á n , a' k i k élni f o g u n k m é g , valam e n n y e n ismét ö s z v e j ö v ü n k B é t s b e n . - E g y e d ü l te hibáztál részemről ahoz, h o g y számtalan o k o k miatt v é r z ő szivem egészszenelolvadjon keservei között. - T e g n a p d é l u t á n , h a t h ó n a p o k n a k e l m u l á s a u t á n m é g is m e g l á t o g a t á m V i g a n ó n é t is, e z e k előtt k e d v e s , imádott M e d i n á m a t ; mert t u d t o m r a esvén, h o g y sokat t u d a k o l ó d i k f e l ő l e m , és m á r k é t s é g b e e s e t t , h o g y v a l a h a m é g v e l e m s z ó l l h a s s o n , el n e m b i r h a t n á m s z i v e m e n L e t h é n e k botsátani a z o n A s z s z o n y n a k e m l é k e z e t é t , a' ki né¬ k e m e g y i d ő b e n a n n y i b o l d o g órát s z e r z e t t , o l l y i s t e n i g y ö n y ö r ü s é g e t v a r á z s o l t - a ' k i e n g e m e g y k o r i g a ' F ö l d ö n i d v e z i t e t t . J o l l e h e t m u l a n d ó v a l a e z a z ö r ö m is, vala¬ m i n t m i n d e n e v i l á g b a n , b a r á t s á g u n k o n k i v ü l , d e e m l é k e z e t e m é g is é d e s m a r a d a n d m i n d e n i d ő b e n . - S z i n t e k é t óráig k é s t e m nálla; é r d e k l ő vala a' kettős beszéllgetés, mert k é p z e l h e t e d m a g a d n a k m i n d a' k e t t ő n k ' részéről a' sok szemre¬ h á n y á s t , m e n t e g e t é s t , és m i n d a z t a ' s o k f é l e s z i v , és e l m e b é l i v á l t ó z á s t , a ' m i t a ' s z e r e l e m s z o k o t t o k o z n i . - B a r á t s á g o s a n v á l á n k el e g y m á s t ó l ; és é n s o h a s e m s z ü n ö k m e g m i n d ő n é k i e m a g á n a k , m i n d a' V i l á g n a k n y i l v á n b i z o n y i t a n i azt, h o g y t i s z t e l ő j e v a g y o k . T ö r t é n e t e m e t m é g B e r l i n b e n l é t e k o r m e g h a l l o t t a , és é r z é k e n n y e n p a n a s z k o d o t t a' sok változás ellen. - - - - K e m é n y z o r d o n téli idő vala, h o g y szinte m e g d e r m e d t ü n k , m i g l e n délután ide n e m értünk. S z o m o r ú vala ú t u n k , m e r t m i n d a ' k e t t e n ( é n és V i z k e l e t y , a ' k i v e l e g y k o t s i n k v a n ) m é l j g o n d o l a t o k b a n m e r ü l t t e k - n é m á k v o l t u n k . - A ' T r a n s p o r t m e l l y e l m e g y ü n k O l á h , és R á t z V o l o n t é r e k b ő l , L e n g y e l , és n é m e t R e k r u t á k b ó l , és M a g y a r N á d a s d y R e g e m e n t j e b é l i K a ¬ t o n á k b ó l álló. É n , V i z k e l e t y , B a l o g h , és K ö r ö s s y a ' M a g y a r o s z t á l m e l l e t t v a g y u n k , m e l l y e l s ő és l e g n a g y o b b ; és a ' K a p i t á n n y a l e d g y ü t t , a ' k i F ő k o r m á n y o z ó n k n a k adatott, m i f o r m á l j u k a' Stabot. A z e g é s z T r a n s p o r t n é g y osztályból, m i n d e n e s t ő l e z e r f ő b ő l álló, és e g é s z e n O l a s z o r s z á g b a m e g y e n , k i v é v é n n é h á n y s á n t z o k r a i t é l t t

40

F o g l y o k a t , a ' k i k e t a z ú t o n által f o g u n k a d n i a ' r e n d e l t t h e l y e k e n . - T i s z t e k n y o l t z a n v a g y u n k , és i g y u t ó b b v i g l e s z u t a z á s u n k . Traiszkirchen, első szállásunk. t s i n o s , k i e s v i d é k b e n f e k v ő ' m e z z ő ' v á r o s A u s t r i á b a n . E r r ő l t ö b b e t n e m i r h a t o k , m e r t a ' g a r á z d a i d ő a ' s z o b á b a z á r t . N i n t s is a z t t a r t o m rólla m i t irni t ö b b e t .

Wiener Neustadt. 2 Szállás. d i k

die 8 Martii. D é l t á j b a n m é g j ó k o r i d e é r k e z é n k t e g n a p , m e r t l e g r o s z s z a b b i d ő ' k b e n is o l l y j ó k i t t a z u t a k , h o g y m i n d é g i g e t é s t m e h e t n i . J ó s e f ' b ő l t s r e n d e l é s e i n e k m a r a d v á n n y a e z is. - M i h e l y t s z e m e m b e t ü n t e z a ' v á r o s , l e g o t t a n e s z e m b e j u t o t t Z r í n y i n e k , F r a n g y e p á n , és N á d a s d y n a k i t t e n t ö r t é n t t f e l g y i l k o l t a t á s o k is; - m i n ő g o n d o l a t o k r a n e m f a k a d t a m e z e n b ú s e m l é k e z e t n é l , és m i n ő s o h a j t á s o k t o l ó d t a k fel h a z á m é r t é g ő s z i v e m b ő l ! - K á r h o g y V i z k e l e t y n e m t u d m i n d e n t é r e z n i v e l e m egy m é r t é k b e n ; mert g y a k r a n a' legjobb é s z r e v é t e l e k tsirában m a r a d n a k , ha nints o l l y a n t á r s , a ' k i a z o k n a k k i f e j t é s é t f e j e , és s z i v e á l t a l s e g i t e n i t u d j a . H a t e v e l e m v o l n á l , s z e r e l m e s e m , m e l l y ö r ö k e m l é k e z e t r e m é l t ó v á t e h e t n é n k e z t a' v a l ó b a n ne¬ v e z e t e s útat! - K a p i t á n y u n k , a' k i n e k n e v e Q u a l l e n b e r g , fiatal, i g e n d e r é k e m b e r , és m i v a l a m e n n y e n j ó l t a l á l j u k m a g u n k a t K o r m á n y j a alatt. T e g n a p d é l u t á n a z e g é s z várost ö s z v e jártam: A z e g y e n e s u t s z á k , tsinos h á z a k , a' rend, m e l l y , észre vehető¬ k é p p e n u r a l k o d i k a z e g é s z v á r o s b a n , és a ' v i d é k , m e l l y e n f e k s z i k s z é p p é t e s z i k e z t a ' h e l y e t . E s t v e f e l é a ' K á v é h á z b a m e n t e m , és b i l i á r d o z t a m . I t t e n m a r a d u n k m é g m a is, m e r t n y u g a l o m n a p o t t a r t u n k - és e z t m i n d e n h a r m a d - n a p ; b e l e t e l l i k t e h á t alkalmasint h á r o m h ó n a p , a' m i g helyre v e r ő d ü n k O l a s z o r s z á g b a n . Világra való f o r m á l t t e m b e r s o h a se t á p l á l h a t j a s z i v é t , és e l m é j é t a n n y i f é l e k e d v e s e l e d e l e k k e l , m i n t a ' m i d ő n ú t a z v á n m i n d e n s z e m p i l l a n t a t b a n m á s e m b e r e k e t lát, h a l l , m á s vi¬ d é k b e n jár, m á s ú j d o l g o k a t t a p a s z t a l , m á s é r z e m é n y e k r e g e r j e d , m e l l y e k m i n d e d d i g s z i v é b e n m é g a l u d t a k ; s z ó v a l m i n d e n p e r t z e n e t b e n új e s m é r e t e t s z e r e z m a ¬ g á n a k ; d e , h i d d el, I m r é m , arra, h o g y v a l a k i k e l l e m e t e s s é , m ú l a t s a g o s s á t e g y e u t j á t , és h a s z n á r a f o r d i t h a s s a a z ú t a z á s b ó l á r a d ó g y ü m ö l t s ö k e t , s z ü k s é g t á r s a s á g b a n ú t a z n i ; n e m p e d i g e g y e d ü l . H a m i n d j á r t t s a k j ó I s m é r ő s ö k is a z u t a z ó t á r s o k , m é g is s z ü n t e l e n kisérőjök a' v i d á m s á g ; hát ha k é t h á r o m e g y e t értő, ö s z v e h a n g z ó , e g y s z i v ü 's l e l k ü j ó b a r á t e d g y ü t t ú t a z - e g y i k a' l e g f ő b b v i l á g i g y ö n y ö r ü s é g e k k ö z ü l ! - I g y t e h á t n a g y a ' k ü l ö m b s é g m o s t a n i , és e z e k e l ő t t n é h á n y e s z t e n d ő k k e l E r d é l y ¬ b e tett n a g y o b b részt magános u t a z á s o m k ö z ö t t . A k k o r tsak ú g y t é v e l y e g t e m , m i n t a ' m á r u g y a n s z á r n y á r a b o t s á t o t t , d e m é g is m é g g o n d v i s e l é s n é l k ü l s z ü k ö l k ö d ő , és a' v e s z e d e l m e k k e l i s m é r e t l e n g a l a m b f i a z e r d ő b e n - d e m o s t m á s k é n t m e g y e n m i n d e n - s z e m f ü l e s v é r t s e v a g y o k m o s t a ' L e v e g ő b e n . A k k o r b ú s , k o m o l y , és levertt v a l é k m i n d é g ; de most j o b b a n ura v a g y o k m a g a m n a k . T s a k R ó z i szerez g y a k r a n n y u g h a t a t l a n s á g a t . - O , és t e h i b á z t o k s z i v e m n e k , és v a g y t o k t á r g y a i f o r r ó k i v á n a t i m n a k . I m r e ! iparkodjál b a r á t o d n a k m e g h ó d i t a n i ezt a' t e r m é s z e t e m m e l m e g e g y e z ő L e á n y t ; a z é n i s m é r e t s é g e m m é g i g e n új v é l e - u j j a b b , m i n t s e m h o g y dik

41

valamit k e z d h e t n é k . - S z i v e m teli v a g y o n véle. - Ö t e t látom, hallom, é r z e m m i n ­ d e n b e n , m i n d e n ü t t , m i n d e n k o r ; a n n y i r a m e g v a g y o k általa b á j o l v a . N e u s t a d t i g e n u n a l m a s h e l y , m i n t h o g y nints b e n n e m o s t k a t o n a s á g . E s t v e felé a' T h e á t r o m b a m e n t e m e m b e r e k k ö z z é , a' h o l Die Liebe auf dem Lande a d a t o t t . - R o s z s z ú l m e n t v é g h e z m i n d e n ; e s z e m b e j u t á n a k b e z z e g a ' B é t s i T h e á t r o m o k , 's v é l e k S e s s i , és T o m e o n i m a g á n a k a ' H a r m o n i á n a k L e á n y a i ; - m é g m i n d e k ö r ü l f o r g o l ó d ­ tak g o n d o l a t i m , m i d ő n egyszerre egy új Jelenést látok: G r ó f Pletrich, Festetits G y ö r g y n é n e k e g y k o r i A d ó n j a , 's n é k e m is e g y k o r i G á r d a p a j t á s o m ( m e r t m á r n e m a z t ö b b é , m i n e k u t á n n a S p l é n y i által b o s z s z o n t a t v á n , m i n d e n szolgálatról l e m o n ¬ d o t t ) vala e z , a' k i a n n y i barátsággal viseltetett e r á n t u n k , h o g y u t á n n u n k r u g a s z k o ¬ d o t t B é t s b ő l , v é l ü n k m é g e g y s z e r e d g y ü t t l e h e t n i . - É j f é l u t á n m e n é n k el e g y m á s ¬ t ó l , és m a

Neunkirchen 3 Szállás. d i k

Die 9Martii. P l e t r i c h B é t s b e v i s z s z a m e n t , m i p e d i g i d e j ö t t ü n k . E g é s z m á i ú t u n k a z o n h a v a s n a k o l d a l á n e s e t t , m e l l y n e k k o p á r b é r t z é t M a g y a r o r s z á g b a n is l á t n i , 's p e d i g é p p e n a z o n h e l y e k r ő l , m e l l y e k b e n é l e t e m n e k a n n y i b o l d o g órai m ú l t a k - e z e r f é l e e m l é k e z e t e k r e hozott e n g e m e n n e k tekintete. - A z útfélen m i n d e n ü t t szép feny¬ v e s e r d ő k z ő l d e l l e t t e k , és e z e k n e k n y á j a s t a v a s z i s z i n e k k e l l e m e s e n e l l e n k e z t e k a ' t é r s é g n e k , és h e g y e k n e k s i v a t a g t é l i l e p l é v e l . - D é l u t á n k i m e n é n k n é h á n y a n v a ¬ d á s z n i , és k é t n y ú l l e v e j u t a l m a f á r a d s á g u n k n a k .

Schottvienn 4 Szállás. d i k

Die 11. Mart. A' s z é p v i d é k , és a' l e g s z e b b , v i d á m t é l i r e g g e l i g e n k e l l e m e s s é t e t t é k ide tett tegnapi útunkat. S c h o t t v i e n n Austria' legmagasabb havasának v ő l g y é b e n m e r e d e k , iszonyú kősziklák között épültt rendes városotska, mintegy n e g y v e n h á z b ó l álló, és m a l e g n a g y o b b m e g e l é g e d é s e m r e n y u g a l o m n a p o t t t a r t u n k i t t e n . A ' v i d é k n e k kellemes vadságát lehetetlen lerajzolni v o l t t a k é p p e n ; ollyan, a ' m i l l y e n t m é g sohase láttam m é g e d d i g - m i n t h a a' m i n d e n e k ' k e g y e s k ö z A n y j á ¬ n a k , a' T e r m é s z e t n e k h a r a g á b a n t á m a d o t t v o l n a - a' l e l k e t t s a k n a g y i d e á k r a bírja. T s a k képzelj m a g a d n a k egy havast, m e l l y n e k bértze az É g b o l t o z a t o t láttatik meg¬ é r n i , és m e l l y n e k o l d a l á n a ' f e l l e g e k m e g a k a d n a k , k ö r ö s k ö r ü l n a g y r e n g e t e g e r d ő ¬ k e t , a' s z i r t o k b ó l m a g a s r a n y ú l t t f e n y ő f á k a t - itt e g y i s z o n y ú , l e o m l á s s a l f e n y e g e t ő k ő sziklát - amott egy elnyelésre nyiltt örvényt, m e l l y n e k f e n e k e beláthatatlan alattad, feletted z u h o g ó v i z o m l á s o k a t - m e l l e t t e d tsörgő patakotskát - imitt amott m o h o s v á r o m l a d é k o k a t , m a r a d v á n y i t a ' n é m e t l o v a g i d ő k n e k , és e l ő t t e d a ' T e r m é ¬ s z e t n e k n a g y Scenája, mellyet tsudálva vizsgálok. - T e g n a p dél után a' vasbányát n é z é m m e g , és a ' h e g y e k e t m á s z t a m . - M a p e d i g v a l a m e n n y e n e l m e n é n k G r ó f C a r a c c i o l i n a k i n n e n e g y órányira lévő, W a r t e n s t e i n n e v e z e t ü várába, a' G r ó f n a k

42

B é t s b e n tett ö n n ö n ajánlása s z e r é n t ; a ' h o n n a n o s z t á n e l h i v á n m a g u n k k a l a ' vadᬠs z o k a t ő z e k r e m e n é n k ; d e t s a k n y ú l a k a t , és r ó k á k a t l ő t t ü n k , m e r t a z ő z e k n e m a k a r á n a k r e á n k jönni. A ' vár e g y n a g y sziklaparton régi m ó d r a épültt; a ' T i s z t t a r t ó l a k i k b e n n e , a ' k i e g y b e t s ü l e t e s n é m e t , és b e n n ü n k e t s z i v e s e n l á t o t t , és ú r i m ó d o n m e g v e n d é g e l t ; a z o n k i v ü l m é g s o k r é g i s é g e k k e l , és r i t k a s á g o k k a l i s m é r t e t e - m e g b e n n ü n k e t , m e l l y e k n e k leírása m o s t a l k a l m a t l a n a z e l t i k k a d t t v á n d o r n a k . - U t u n k ¬ b a n e g y m a g á n o s f o g a d ó m e l l e t t m e n é n k el, a ' hol felirásúl a ' S z e n t - i r á s n a k k ö v e t ¬

k e z e n d ő i g é i t o l v a s t a m : Herr! bleib bey uns, denn es will Abend werden. ' S e z n é k e m n a g y o n t e t s z e t t - s z é p g o n d o l a t . - M a j d e l is f e l e j t é m m e g í r n i , h o g y m a s z i n t e síro¬ m a t találtam e z e n r e n g e t e g b e n : t u d n i i l l i k a' hajtott v a d u t á n o r o z k o d v á n , i p a r k o d á s o m b a n egy hóval tellett mélj gödörbe estem, a' h o n n a n h o s z s z ú fáradozásom után se t u d t a m k i s e g i t e n i m a g a m a t , sőtt e g y r e m é l j e b b e n s z a k a d t a m , m i g v é g t é r e r i k o l ¬ t á s a i m r a , és f e g y v e r e m n e k s z e r e n t s é m r e t ö r t é n h e t e t t e l s ü t h e t é s é r e k é t p a r a s z t o d a n e m s z a l a d a s e g í t s é g e m r e , és e g y l e v á g o t t h o s z s z ú á g b a k a p a s z k o d v á n , t ö l l ö k p e d i g h ú z a t v á n ismét k i n e m vergő'dtem. - I g y v a g y o n g y a k r a n ö s z v e k ö t v e a' szerentsétlenség a' múlatsággal! - T i k k a d t t l é v é n egész t e t e m e m , s z e m e i m m á r h u n y n i kez¬ d e n e k . - M a k ü l d ö m f e l é d a' b a r á t s á g n a k utólsó tsókját A u s t r i á b ó l , m e l l y n e k hatᬠrán v a g y o k . - H o l n a p m á r Stiriai L e v e g ő t s z i v o k . - - -

Nescio, qua natale solum dulcedine Cunctos Detinet, immemores necsinit esse sui! a z t m o n d á O v i d - é n is s z o m o r ú e l m é v e l m é r e m

Hazám' vidékének tőlem meszszeségétVéledéltt örömim' tiszta édességét! - S z e r e s s ' d Sándorodat. mpr.

Merzuschlag 5 Szállás. d i k

Die 12Mart. I s z o n y ú f e n y v e s h e g y e k v á l a s z t j á k e z e n a ' t á j o n A u s t r i á t S t i r i á t ó l - o t t a ' hol a' határ-oszlop v a g y o n , g y ö n y ö r ü kilátás nyílt e l ő t t e m m a reggel: derültt n a p lévén tudniillik, a' tetőről Stiriának nagy részét alattam látám f e k ü d n i . - Leeresz¬ k e d v é n e z e n e l ő t t e m m é g új t a r t o m á n y b a , e s z e m b e juta, h o g y ismét n a g y k ö z vᬠl a s z t e n g e m is a z o n k e d v e s l e l k e k t ő l , a ' k i k s z i v e m e t é r d e k l i k , - e l s z o m o r o d t a m , és mélj g o n d o l a t o k b a m e r ü l t e m : v a l a m i n t e z a' p i p á m b ó l f e l t e k e r e d ő füst, g o n d o l á m m a g a m b a n , a ' m e d d i g m é g k ö z e l a' t ü z h e z , v a s t a g o n jő, h o v á t o v á b b r i t k ú l - elosz¬ lik, 's e g y s z e r t s a k e l t ü n i k ; ú g y é n is k ö z e l l é v é n a z o k h o z , a ' k i k e t s z e r e t e k , j e l e n v a g y o k e m l é k e z e t e k b e n - tovább m e n v é n tőllök már tsak ritkán jutok eszekbe, míglen végtére egészen ki esem mind szivekből, mind emlékezetekből. E g y e d ü l t s a k t e v a g y m i n d e n h i e d e l m e m , és b i z o d a l m a m . - T e , t u d o m , h i v e m m a r a d s z h o l t t i g , I m r é m - és f e l v i d ú l t a m . - - M é g t s a k a l i g t e v é m l á b o m a t S t e u e r O r s z á g b a , m á r is k é t s z e m b e t ü n ő d o l g o t v e v é k , é s z r e : A z A u s t r i a i f a l u k t s i n o s a k , és k ő h á z a k b ó l á l l ó k ; S t i r i á b a n a ' P a r a s z t -

43

nak háza m i n d fából van építve. - A z u t á n : az Austriai n ő n e m n e k nyaka v é k o n y , h o s z s z ú ; a' S t i r i a i n a k v a s t a g , és g o l y v á s . - A l t a l l y á b a n v é v e a z i d e v a l ó k ö z n é p i g e n durva, ostoba, félénk, gyarló t e r m e t ü , idomtalan ábrázatú; koránt sem olly szemes, és m a g á t é r z ő m i n t a ' m i p a r a s z t j a i n k ; e l l e n b e n e n n é l s z o r g a l m a t o s s a b b , m e r t a ' so¬ v á n y , és m o s t o h a f ö l d e t , m e l l y e t l a k n a k , t e k i n t v é n , a z t g o n d o l n á a z e m b e r h o g y l e h e t e t l e n rajta m e g é l n i , 's m é g is s z á m o s a n t a l á l t a t n a k m i n d e n ü t t v a g y o n o s p a ¬ rasztok. A ' k e r e s k e d é s n e k m i v e e z ú g y v é l e m , m e l l y h e z az ide való paraszt j o b b a n é r t , m i n t a ' m a g y a r . - T s a k i g a z a z , és m e n n é l t o v á b b m e n g y e k , a n n á l i n k á b b erősí¬ t e m a z t h o g y e z e n t a r t o m á n y o k h o z k é p p e s t a' m i H a z á n k v a l ó s á g o s K á n á n - f ö l d j e mindenre nézve. É r z i azt a' M a g y a r , h o g y tsak e g y e t l e n e g y H a z á j a a' f ö l d ö n , bár a k á r h o v á m e g y . A ' mit ember kíván, fellelhetni b e n n e 'S H á t m é g akkor M a g y a r Ország m i v é lenne, H a , (mit a z Irigység n e m akar engedni,) S z a b a d v o l n a n é k i k i , 's b e k e r e s k e d n i ? — A ' m á i s z á l l á s n a k u n a l m a i t , h e g e d ü m által a l k a l m a s i n t e l ü z é m . - V a l ó b a n boldogitó mesterség a' M u s i k a , kivált a' m a g á n o s s á g n a k óráiban. - H á n y s z o r n e m érzém én ezt már életemben! —

Kindberg 6 szállás. d i k

Die 14Mart. T e g n a p i ú t u n k a t e g é s z i d á i g m i n d é g a' M e r z p a r t j á n t e t t ü k ; a ' m e r r e ő t s a v a r o g a ' h e g y e k k ö z ö t t k ö v e s ö b l é b e n , arra m e g y e n a z o r s z á g ú t j a is m i n d e n ü t t . A ' számtalan m a l m o k n a k zugása, m e l l y e k a' M e r z e n épülttek, e l e v e n n é t e s z i k a z útat - n y á r o n n a g y g y ö n y ö r ü s é g lehet erre ú t a z n i . - N e m k e v é s alkalmatlanságot, és k e l l e t l e n s é g e t s z e r e z n e k e z e k e n a z ú t a k o n a z e m b e r n e k a z é k t e l e n t e r h e s s z e ¬ k e r e k , m e l l y e k e t h ú s z p á r o n k é n t b é f o g o t t S t e u e r ló is alíg t u d e l v o n n i . - A ' S t i r i a i Ö k r ö k i g e n e r ö s e k , és j o b b á r a m i n d t é g l a s z i n ü e k ; a ' s z a r v o k o n h ú z z á k a ' s z e k e r e ¬ k e t . S z e r e t n é m t u d n i , ha v a l l y o n s z a r v o k o n , v a g y n y a k o k o n esik é k ö n n y e b b e n a' húzás? É n járatlanabb v a g y o k a' g a z d a s á g b a n , m i n t s e m h o g y m e g t u d j a m határoz¬ ni. - A ' m á i n y u g a l o m n a p o t j o b b á r a a' S z o b á m b a n t ö l t é m , m e l l y b ő l a' K i n d b e r g e t k ö r n y ü l álló h e g y e k r e , és a z a b l a k o m alatt z u h o g ó M e r z r e g y ö n y ö r ü a ' k i látás. A ' n é m e t m e z z ő városokban m e s t e r e m b e r e k n é l e g y é b b n e m lakván, ha tsak v a g y a' m a g á n o s s á g b a n n e m találjuk k e d v ü n k e t v a g y ö n n ö n t á r s a s á g u n k b a n m ú l a t s á gunkat, hát b i z o n y el-únjuk m a g u n k a t . - N e m u g y v a g y o n , m i n t M a g y a r országban, a ' h o l r e n d r e j á r v á n a ' t é t o v a l a k ó f ö l d e s U r a k a t , N e m e s e k e t , új i s m é r e t s é g e k k e l n é h a k e l l e m e s e n tsalhatja a z e m b e r a z időt. D é l u t á n az ide való Uraságnak, G r ó f I n s z á g i n a k várát m e n é n k m e g n é z n i a' h e g y r e , a' hol a' T i s z t t a r t ó t , viselete s z e r é n t i t é l v é n , n a g y m e z z e i P h i l o s o p h u s t , I r ó d e á k i v a l e d g y ü t t m u z s i k á v a l foglala¬ t o s k o d v a t a l á l á n k . K í v á n t t a l k a l m a t o s s á g v a l a e z n é k e m , m a g a m a t e g y k e v e s s é is-

44

m é t g y a k o r o l h a t n i , és k ö z é j e k á l l o t t a m . A l k a l m a s v a l a m u z s i k á n k , 's t s a k k é s ő n o s z l á n k el e g y m á s t ó l . - A ' v á r i g e n k e l l e m e s h e l y e n f e k s z i k a ' v á r o s f e l e t t , és a ' l e g jobb iz szerént v a g y o n építve.

B r u c k an der M u r . 7 Szállás d i k

Die 15Mart. B o s z s z o n k o d v a é r t e t t ü k a ' G e n e r á l C o m m a n d ó n a k i t t e n m á r r e á n k v á r a ­ k o z o t t parantsolatját, h o g y ne G r é t z n e k , h a n e m i n n e n e g y e n e s e n K l a g e n f u r t n a k v e g y ü k útunkat. - P e d i g v a l a m e n n y e n olly örömest m e n t ü n k volna G r é t z b e - ú g y ö r ü l t ü n k a z ott töltetendő' k é t s é g k í v ü l v i g n a p o k n a k ! - A z a z e g y jó h á r a m l i k r e á n k e b b ő l m i n d a z o n á l t a l , h o g y Q u a l l e n b e r g K a p i t á n y , a' k i k ü l ö m b e n G r é t z b e n el m a ­ rad vala t ő l l ü n k , m o s t e g é s z K l a g e n f u r t i g fog b e n n ü n k e t kisérni. E g y m á s h o z l é v é n i m m á r s z o k v a , n e h e z e n e s e t t v o l n a a z e l v á l á s i l l y e n h a m a r . - E z a' v á r o s h á r o m e s z ­ t e n d ő k e l ő t t s z i n t e h a m ú v á é g e t t , a' v á r r a l e d g y ü t t , m e l l y É s z a k f e l ő l e g y m a g a s h e ¬ g y e n v a l a é p ü l v e , és a ' m e l l y n e k m o s t m á r t s a k o m l a d é k i m u t a t j á k h a j d a n i o t t lété¬ n e k h e l y é t ; a ' v á r o s is t s a k m o s t k e z d ú j r a é p ü l n i . B o r z a d á s t g e r j e s z t a z e m b e r b e n ezen kegyetlen E l e m e n t o m ' dühösködésének, mellyet evárosnak szenvedni kel­ letett, k é p z e l e t e . E g y á l t a l l á b a n s z o m o r ú tekintet! - K é p z e l ő - e r ő m R o z i t m i n d a z o n K e l l e m e k k e l , mellyek tulajdoni, m a elejbém rajzolván, s z i v e m ezerféle szerelmes é r z e m é n y e k r e o l v a d o t t ; - 's a k á r m i k é n t k é n y s z e r i t é m is m a g a m a t , k i n e m t u d á m O t ' v e r n i f e j e m b ő l . - E z a' L e á n y e g é s z e n b i r j a s z i v e m e t . - S e g e d e l m e t B a r á t o m ! N e m hijába ójtam én m a g a m a t m i n d é g e' Gráciától - v e s z e d e l m e s P a p h o s e z egy jó i z l é s ü P á s z t o r - l e g é n y n e k . - O b e i r i g y l e n d ő l e s z e n sorsa a z o n s z e r e n t s é s F a u n n a k , a' k i n e k e' Pasithea részül j u t a n d ! - - -

8

Leoben Szállás

d i k

Die 17. Mart. E z , a z é p ü l e t e k r e n é z v e a l k a l m a s v á r o s o t s k a , d e a ' l a k o s o k a t v é v é n , ugyan únalmas. Ö n n ö n társaságunkban találjuk legnagyobb mulatságunkat. E g y h e t v e n h a t e s z t e n d ő s ő s z A s z s z o n y s á g n á l v a g y o k K v á r t é l y o z v a , a ' k i t e g n a p i , és m á i itten tartózkodásunkban, tsak a z o n tekintetből, hogy M a g y a r v a g y o k sok jószivüs é g g e l , és e m b e r s é g g e l v i s e l t e t i k e r á n t a m . A ' k i ú t a z , k ö v e t k e z é s k é p p e n s o k f é l e e m b e r k ő z ö t t fordúl m e g , nagyra tudja betsülni az illyen szivességet. F u r t s á n a d á k pajtásim t u d t o m r a , h o g y h o l n a p n e v e m napja lesz: P f e f f e r k o r n e g y Z á s z l ó t a r t ó , a ' k i v e l ü n k ú t a z , e g y k ö z k a t o n a , ( T z i g á n y ) és a' D o b o s , é p p e n a ' m i ¬ d ő n a z A n y ó s s a l vatsoránál ü l t e m , n a g y lármával k e z d i k a z u t s á n a z a b l a k alatt m u z s i k á j o k a t ; - é n e l e j é n t é n n e m t u d t a m m i r e m a g y a r á z n i e z t a' v a l ó b a n g y e r m e ¬ kes tréfát; m í g v a l a m e n n y i o d a gyültt T i s z t i - t á r s a i m n a k teli t o r o k k a l V i v a t A l e x a n d e r ! k i á l t á s o k m e g n e m f e j t e t t e a z e g é s z d o l g o t . - Datpyra, datpoma, qui non habetalia dona. N e v e t t e m a ' d é v a j s á g n a k , n o h a a ' j ó s z á n d é k é r d e k l e t t .

45

Knittelfeld 9 Szállás d i k

Die 18. Mart. N y o m o r ú l t t m e z z ő ' v á r o s - s z o m o r ú h e l y . - A ' F o g a d ó b a n l é v é n s z á l l i t v a e m b e r - i s m é r e t e m e t m a a z által t e r j e s z t e t t e m , h o g y a' h á z b e l i K e l l n e r n é v a l , a' k i e g y t e n y e r e s , t a l p a s , m e l j e s , faras, eres L e á n y , k e t t ő s b e s z é l l g e t é s b e e r e s z k e d v é n , g o n d o l k o z á s a m ó d j á t k i p u h a t o l á m ; m e r t t u d n i m é l t ó d o l o g a z , h o g y itt a' K e l l n e r s z o l g á l a t o k a t m i n d L e á n y o k v i s z i k v é g h e z , a' k i k által a' v é r e s l e g é n y - v e n d é g e k gyakran kísértetbe h o z a t n a k az étel hordásnál - ágyvetésnél. É p p e n p i p á z g a t á n k n á l l a m , m i d ő n a' h o z z á m által e l l e n b e n l é v ő p o s t a h á z h o z e g y n a g y h i n t ó d ö b ö r ö g , és k é t f é r j f i ú v a l e g y k ü l s ő t e k i n t e t é r e n é z v e f i a t a l A s z s z o n y u g r i k le b e l ő l e . - K i v á n t s i k v a l á n k t u d n i k i k l é g y e n e k e z ' i d e g e n e k , és e g y s z i n alatt mindjárt oda m e g y ü n k k i - k é m l e l n i a' dolgot. - O l a s z o k valának. B e s z é d b e eresz¬ k e d t e m t e h á t v é l e k , és m o s t n e m b á n j u k e z e n ú j i s m é r e t s é g t é t e l t . Cassentini v a l a , a ' k i t B é t s m á r r é g e n k i v á n v a v á r t V i g a n ó n é h e l y é b e a ' T h e á t r o m r a , és a ' k i m o s t M a i l a n d b ó l t s a k u g y a n B é t s b e m e g y e n tántzolni. E z e n T á n t z o l ó n é n a k n a g y hire v a l a m i n d e n ü t t , és m i n d a ' m i m i k á b a n , m i n d a ' t á n t z b a n j e l e s M e s t e r n é n e k t a r t a t i k l e n n i k ö z ö n s é g e s e n . - M a g a V i g a n ó n é is s o k s z o r d i t s é r t e O t e t . M i n t e g y h ú s z esz¬ tendős, k ö z é p deli t e r m e t ü , kellemes ábrázatú, barna L e á n y O . A ' két férjfiú k é t jó barátja lehetett. S a j n á l o m , h o g y n e m l á t h a t o m játszani. - N e m kis dolog l é s z e n n é k i e o t t , u g y a n a z o n p á l l y á t f u t n i , a ' h o l , és a ' m e l l y e n M e d i n a o l l y n a g y - ö r ö k k é f e n n m a r a d a n d ó nevet, olly tökélletes diadalmat szerzett m é l t ó n m a g á n a k . M e d i n á t , k i egész tökélletességig V i t t e mesterségét, h o g y n e v e már égig Jutott. - O t ' , k i Bétsben valamikor tántzolt, V a l a h á n y nézője, annyi szivet lántzolt. F e l l y ü l - m ú l n i , szóllj bár te irigy ellenség, N e m tsak n e h é z dolog, de lehetetlenség. Egyetlen Mesterné O mesterségében, Valamint Egyetlen egy maga nemében.

Judenburg. 1 0 Szállás. d i k

Die 19. Mart. E z e n , t e k i n t e t é r e n é z v e r é g i V á r o s h e g y e n f e k s z i k . K ö r n y é k e i g e n r o m á n t o s , n e m k i e s , h a n e m v a d - a' l e l k e t szilaj i n d u l a t o k r a birja. M á i u t u n k b a n e g y olly m e r e d e k k ö s z i k l a - o l d a l o n látám n y o m a i t e g y régi v á r n a k , h o g y sokáig töp¬ r e n k e d t e m a z o n , m i k é n t l e h e t e t t t s a k o d a j u t n i , h o l o t t r é g e n t e n l a k t a k is o t t a n . A ' m o s t a n i e m b e r b á m u l v a n é z i , hallja a' R é g i e k n e k m i n d e n t é t e m é n y e k b e n k i ­ m u t a t o t t b á t o r s á g á t , és v a k m e r ő s é g n e k m o n d j a . - T s a k h i j á b a ! a z e l ő v i l á g o t n a ­ g y o b b l é l e k é l e s z t é k ö z ö n s é g e s e n , m i n t a' m á i t . A l t a l l y á b a n v é v e i g e n el v a g y u n k k i t s i n y e d v e , - a' h a j d a n i n a g y l e l k ű s é g ' h a t a l m a s t ü z é n e k t s a k alig pislog i m m á r b e n n ü n k gyenge Szikrája. H a vizsgálódó e l m é m SzázadrólSzázadra viszsza repül,

46

m i l l y ' é k t e l e n v á l t o z á s o k o n k e l l a k a d o z n i a ! - K é p z e l ő e r ő m m a g á t el t é v e s z t i , 's l e l k e m e l b ó d ú l h á n y k ó d á s á b a n . — O h o g y t e v é l e m n e m v a g y , I m r é m ! - a' t e lel¬ k e d v o l n a a z a ' t ü k ö r , m e l l y b e n m i n d e n t á r g y v a l ó s á g o s f é n n y é b e n , 's l e g e l e v e ¬ n e b b s z i n é b e n állitaná magát e l e j b é m . M e r t m i lehet felségesebb a z o n h á r m ó n i a i gondolat-váltogatásnál, m e l l y r e a' T e r m é s z e t n e k k ü l ö n ö s Scénáinál k é t e g y m á s t é r t ő l é l e k i n g e r e l t e t i k , és m e l l y által a ' h o m á l y o s i d e á k m e g v i l á g o s o d n a k - a z ér¬ z e m é n y e k kifejtődnek? - -

M a , die 20 Martii a z e g é s z k e r e s z t é n y s é g n e k v a s á r n a p , n é k ü n k p e d i g i t t e n n y u g a l o m ¬ n a p u n k l é v é n , k ö t e l e s s é g ü n k s z e r é n t el v e z e t é n k K a t o n á i n k a t t e m p l o m b a , m i s é r e . T e t s z e t t n é k e m a z , h o g y a z i d e v a l ó F ö r e n d , F é r j f i a k , A s z s z o n y o k a' K a r b a v é v é n m a g o k a t , a z o r g o n a m e l l e t t é n e k e l g e t n e k . A z é r z é k e n y m e l o d i a , és a z e l e g y t o r k o k ¬ nak alkalmasint öszvehángzó H a r m ó n i á j a ezer homályos e m l é k e z e t e k e t ébresztett b e n n e m , és a z t m u n k á l á , h o g y é r z e m é n y i m ' z ü r z a v a r j á b a n m é l j g o n d o l a t o k b a merülve, k o m o l y helyzetben ültem nevetkező' Tiszti-társaim mellett. - A z t t u d o m , h o g y e g y szerelmes gondolat, m e l l y n e k foglalatja R o z i volt, g y a k r a n belé tsapott s z i v e m b e , és s e b e s n y o m á t h a g y t a b e n n e . - S o k s z o r e p e d e k e z e n L e á n y é r t ; 's n é h a a n n y i r a e l - n y o m e m l é k e z e t e , h o g y k é n t e l e n v a g y o k ö n n ö n m u l a t s á g o s társasᬠg u n k b ó l is e l - v o n n i m a g a m a t ; - e k k o r o s z t á n h e g e d ü m b e ö n t ö m s z e r e l m e m e t , és úgy tetszik, hogy enyhülök. M i k é n t tetszik n é k e d ez? - Stiriának kissebb városaiban, az é n t u d t o m r a L e o b e n b e n , és J u d e n b u r g b a n , h o l a' K ö z ö n s é g e l é g t e l e n arra, h o g y e g y S z i n j á t s z ó t á r s a s á g o t t á p l á l j o n , ö s z v e á l l a n a k a' D i l e t t á n s o k m i n d a ' k é t n e m b ő l , és m a g o k j á t ­ s z a n a k t e h e t s é g e k h e z a l k a l m a z t a t o t t D r a m á k a t ; a' b é v é t e l p e d i g a' S z e g é n y e k k ö ­ z ö t t o s z t a t i k el. - ' S i g y m i n d j a v á t , m i n d h a s z n á t , m i n d m u l a t s á g á t e l ő m o z d í t j á k a ' közönségnek.

Unzmarckt. 1 1 Szállás. d i k

Die 21 Mart. A ' m e z z ő v á r o s m a g á b a n i g e n n y o m o r ú l t , d e v i d é k e a n n y i v a l s z e b b . S z á l l á s o m n a k szobájából felséges k i látásom v a n egy magas h e g y r e , m e l l y n e k i n n e n t s ő m e r e d e k partján e g y régi v á r n a k d ő l e d é k e k e v é l y e n láttatik t r u t t z o l n i a z i d ő t p u s z t a m a g á n o s s á g á b a n - h a j d a n b ü s z k e v i t é z e k n e k , m o s t v a r j a k ' , és c s ó k á k ¬ n a k l a k ó h e l y e . H a a' hajdani k o r n a k regéiből, m e l l y e k e t V e i t W e b e r olly e r e d e t i e n , és s z é p e n á d e l ő , n é m e l l y S c é n á k a t e z e n v á r - o m l a d é k o k b a h e l y h e z t e t e k , m e l l y e k n e k o l v a s á s a t a v a l y B é t s b e n n é k e m , W l a s s i t s ' , és W a l d s t e i n n a k a n n y i t é l i e s t v é i n k e t e l - f o g l a l á , és s z á r n y á r a k é l t t k é p z e l ő - e r ő m e l e v e n s z i n e k k e l r a j z o l j a k ö ¬ r ü l ö t t e m a' történeteket, m e l l y e k b ő l annyi nagy, olly ditső t é t e m é n y e k t ü n d ö k l e ¬ n e k ; n a g y é r z e m é n y e k t á m a d n a k b e n n e m is, és l e l k e m e m e l k e d i k . - E l - m ú l a t o m a z o n b a n vizsgálni e' nagy t é t e m é n y e k n e k indító-okait, ne h o g y d i v a t j o k b a n tsorbát s z e n v e d j e n e k e l ő t t e m , és g y ö n y ö r ü s é g e m e t f e l h á b o r í t s á k . ' S i t t is ú g y j e l e n i k m e g n é k e m R o z i , m i n t a' l e g s z e b b hajdani K i s a s z s z o n y , a' k i n e k m e g n y e r é s é é r t s z á m -

47

b a se v e n n é m a ' v e s z e d e l m e k e t , h a n e m k é s z v o l n é k v e t é l k e d ő - t á r s a i m m a l e z e r lántsát törni - e z e r s z e r m e g k ü s d e n i v é l e k , h o g y a' n y e r e g b ő l k i - e m e l h e s s e m O k e t . B o r ú l t t v a l a m a a z e g é s z n a p . P a j t á s a i m v a d á s z n i m e n t e k , é n p e d i g a n d a l o g v a , el¬ m é l k e d v e , d o h á n y o z v a O v i d ' t á r s a s á g á b a n , és a ' t i é d b e n t ö l t é m j o b b á r a a z e g é s z délutánt magános szobámban. - L á d d , miként boldogít e n g e m Stiriának hegyei k ö z ö t t is a ' v i l á g n a k m i n d e n k i n t s e i t f e l l y ü l m ú l ó b a r á t s á g o d . V a j h a t e is ú g y é r e z nél, a' m i n t é n - azt, a' mit é n ! H o s z s z ú ú n s z o l á s o m r a k i m e n é n k v a l a m e n n y e n H e r t z e g S c h w a r z e n b e r g n e k itt a ' M u r á n a k p a r t j á n l é v ő ' v a s m ű h e l y é b e , t a p a s z t a l n i a' v a s - s z e r r e l e l e g y t e r m é s k ö ­ v e k b ő l m i k é n t k é s z ü l , és o l v a s z t a t i k a ' v a s - a ' S z e r , m e l l y a z e g é s z e m b e r i n e m n e k a n n y i h a s z n á r a 's e g y s z e r 's m i n d a n n y i k á r á r a v a g y o n . - A ' m ű h e l y e g y n a g y é p ü ¬ let, m e l l y b e n h a t n a g y k e m e n t z e v a g y o n - m i n d e n i k e e g y o l l y V o l k á n , m e l l y b ő l a' z ú g v a é g ő d ü h ö s t ű z soha ki n e m fogy. A ' fújtatókat, v a l a m i n t a z é p ű l e t ' k ö z e ¬ p é n l é v ő é k t e l e n k a l a p á t s o t is k e r e k e k által a ' S e b e s M u r a h a j t j a . - A ' K o v á t s l e g é n y e k éjjel n a p p a l d o l g o z n a k . L á t t u k m i k é n t v e r t e a z é k t e l e n kalapáts a z iszo¬ n y ú d a r a b v a s a t , h o g y a ' f ö l d , és a z e g é s z m ű h e l y r e n g e t t . - - V a l ó s á g o s t e k i n t e t e e z a' P a p o k ' p o k l á n a k , hol a z ö r d ö g ö k a' kár h o z o t t l e l k e k e t igy k i n o z z á k , m i n t a' k o r m o s l e g é n y e k , k i n e k t ű z e s f o g ó , k i n e k kalapáts, k i n e k k é t ágú villa a' k e z é b e n , a' vasat. - - - -

Neumarckt. 1 2 Szállás. d i k

Die 23Mart. T e g n a p r e g g e l , i d e j ö t t ü n k b e n m á r ö r ü l n i k e z d é n k a' T a v a s z n a k , m e l l y n e k m e l e g l e h e l l e t e a' n a g y h a v a t f e l o l v a s z t v á n , i m m a j d ú j r a é l e s z t i a z e g é s z T e r ­ m é s z e t e t ; d e b e z z e g a' m a u j o n n a n e s e t t , és m é g m o s t is m i n d e g y r e s ü r ű e n eső' h ó megtzáfolá ö r ö m ü n k e t . - E n n é l únalmassabb szállásunk, melly az utólsó Stiriában, és e n n é l h o s z s z a b b n y u g a l o m n a p u n k m é g n e m v o l t , a ' m i o l t a ú t a z u n k . E s z e m b e juta b e z z e g , Béts az ő múlatságaival, gyönyörűségeivel! - V a n n a k óráim, mellyekb e n s z i v s z a k a d v a v á g y ó d o m a' n a g y v i l á g n a k k e b e l é b e viszsza, a' h o n n a n e g y orszá­ gos G a z e m b e r n e k g o n o s z s á g a s z á m k i v e t t e t é s e m e t ú g y k i - d o l g o z á , h o g y soha töb¬ b é s z á m o t n e m t a r t h a t o k arra, h o g y s o k á i g o t t t a r t ó z k o d h a s s a m , b á r h a i d ő v e l v i s z s z a k e r ü l ö k is. - V a n n a k b i z o n y o s e m l é k e z e t e k , j ó l m o n d á a z t S z e g e d y R o z i n é k e d irott l e v e l é b e n , m e l l y e k m i n d é g é d e s e n e s n e k a' s z i v n e k , á m b á r a z okosság k á r h o z ¬ t a t j a a z o k a t . E z t m o n d h a t o m é n is B é t s r ő l , m e l l y n e k ö r ö m e i k ö z ö t t t ö l t ö t t h á r o m e s z t e n d e i m k ü l ö n ö s e p o c h á j á t t e s z i k é l e t e m n e k . K i v á l t k é p p e n p e d i g t e - 's n e m is más. - U t ó b b , ha ismét h a z á m b a n ölelni foglak, hallani, v a g y talán olvashatni fogod a z t a ' m i k e t t ő n k k ö z ö t t t ö r t é n t , és m é g m o s t e l ő t t e d is t i t o k . - - H o l n a p m á r Karinthiában vagyok. - E z e r tsók néked. - Szeress'd örökös barátodat mpr.

48

Friesach. 1 3 Szállás. d i k

Die24. Mart. M á r S t i r i á n k i v ü l v a g y o k , 's m a j d el is f e l e j t e t t e m v o l n a e m l í t é s t t e n n i a ' S t e u e r L e á n y o k r ó l . - E z e k általlyában v é v e m e g f e l e l n e k a' v é g n e k , m e l l y r e a z A s z s z o n y i állat - É v a n a g y A n y á n k t e r e m t e t e t t . P i r o s p o f á j o k , d o m b o r ú m e l j e k , eres karjaik, z ö m ö k t e r m e t e k b i z o n y s á g i a z i d e v a l ó egésséges l e v e g ő n e k . V i r i t ó s z i n b e n látszik rajtok az e m b e r i életnek tavaszsza, v a l a m e d d i g A s z s z o n n y á n e m l e s z n e k , a ' m i d ő n o s z t á n k ö z ö n s é g e s e n el f o n n y a d n a k , és el g o l y v á s o d n a k . E n n e k o k a a z m o n d a t i k l e n n i , h o g y szerfelett vajassan s z o k t a k f ő z n i , a' vajas étel u t á n v a l ó ital p e d i g f e l p u f f a s z t j a a ' n y a k a t . A ' v a j n a k b ő s é g é r ő l n e m k é t e l k e d h e t i k a z , a ' k i a ' d e r é k S t e u e r t e h e n e k e t látja. - - S t i r i á n a k k ö z n é p e i g e n b i g o t t , d e b e z z e g a ' f a l u s i P l é b á n o s o k , a ' m e n n y i r e n á l l a k m e g f o r d ú l t t o m b a n t a p a s z t a l á m , és a ' P a r a s z t o k t ó l m a g o k t ó l is h a l l á m , n a g y V i l á g fiai. E g y e n k é n t v a l a m e n n y i r e rá i l l i k a ' n é v [...]. A ' k i S t i r i á b a n k ü l ö n ö s a s z s z o n y i s z é p s é g e t akar látni, azt m e g fogja találni a' P a p ' S z a k á t s n é j á b a n , v a l a m i n t a' l e g j o b b é t e l t i t a l t a z O a s z t a l á n . - A ' m i p e d i g n é k e m t e t s z i k , a z , h o g y e z e k n e m olly k é p m u t a t ó k m i n t a' m i P a p j a i n k : n e m t i t k o l l y á k el - n e m f e d e z i k el a z á r t a t l a n b á r á n y n a k b ő r é v e l a ' [...]. Friesach K a r i n t h i á n a k legrégibb városa, igen s z é p romántos h e l y e n f e k s z i k ; m a ­ gas, k ő ' s z i k l á s h e g y e k k e l v a n k ö r n y ű l v é v e . - E b b e n a' k i s k e r ü l e t b e n n é g y h e l y e n l á t t a t i k , és t s u d á l t a t i k n y o m a a z ő s z e l ő i d ő n e k , a ' h o l a ' m o h o s f a l a k , és f ű v e l b é n ő t t kő-boltok k o m o l y gondolkodásba meritik az érzékeny vándort. - E z e n vár-omladék o k n a k e g y i k é b e m a d é l u t á n f e l - m á s z t a m , és e g y k ő - d a r a b r a le ű l v é n pipára g y u j t o t t a m - 's i n n e n e p e d t e m u t á n n a d , t e e g y e t l e n e g y k e b e l - b a r á t o m !

Sanct Veit. 1 4 Szállás. d i k

Die28Mart. M á r m a ö t ö d n a p j a h o g y e z e n m e g l e h e t ő ' s v á r a s o t s k á b a n m ú l a t u n k , m e r t j ö v ő s z á l l á s u n k b a n K l a g e n f u r t b a n a ' k i v á l t o t t , és m o s t h a z á j o k b a m e n e n d ő s z á m o s F r a n t z f o g l y o k m i a t t h e l y ü n k n e m l é v é n , a z o d a v a l ó K o r m á n y ó z ó t ó l p a r a n t s o l a t ér¬ k e z e , h o g y itt m e g á l l a p o d v á n elvárjuk a m a z o k n a k e l m e n e t e l e k e t . - N a g y p é n t e k ¬ n e k már bésetétedett estvéjén itten egy ollyan ájtatoskodás m e n t v é g h e z , mellyn e k v a l a m i n t a' bigott szivéből örülhetett, ú g y a z okos - katzaghatott: T u d n i i l l i k n é m e l l y J o z s e f T s á s z á r által k i ű z ö t t , és i t t e n t a r t ó z k o d ó v o l t t A p á t z á k ö s z v e á l l v á n , és ö s z v e s z e d v é n a z i d e v a l ó S z ű z e k e t ( s z e r e t t e m v o l n a S z ű z e s s é g e k e t p r o b a k ő r e v e n n i ) m i n d ö s z v e m i n t e g y n e g y v e n e n , v a l a m e n n y e n fejér halottas h o s z s z u ruhák¬ ba ö l t ö z v e , e g y i k k ö z ű l ö k a' S z ű z M á r i á t , e g y más p e d i g a' M a g d o l n á t állitván elő, a ' f e l f e s z i t e t t K r i s t u s t sírást m a j m o l ó n y a f o g á s o k k ö z ö t t e l t e m e t t é k . K i n e m m o n d ¬ h a t o m , m e l l y n e v e t s é g e s v o l t e z t a ' s o k M a g d o l n á t a ' b ü d ö s s z ö v é t n y e k e k n e k vilᬠgánál m e n n i látni. S o k n a k ki n é z h e t t e a z e m b e r s z e m é b ő l , h o g y s z é g y e n l e t t e e z e n S z ű z e k k ö z é elegyedését, m e r t fejér l e p l e k k e l b e t a k a r v á n k é p e k e t kétséges tekin¬ t e t e k e t lövellgettek a' L e g é n y n é z ő k r e . - N a g y o n á t k o z t á k a' T r a n s p o r t n a k d o b o s -

49

sát, a ' k i é p p e n a k k o r v e r v é n a ' Z a p f e n s t r e i c h o t , k ö z ö t t ö k n a g y r o b a j j a l k e r e s z t ű l m e n t , és á j t a t o s s á g o k a t m e g h á b o r i t o t t a . A z e f f é l e k é p m u t a t ó á j t a t o s k o d á s o k a t a ' m e g v i l á g o s o d o t t J o z s e f k e m é n n y e n m e g t i l t o t t a , és a z ó l t á t ó l f o g v a n e m is a d a t o t t viszsza az e n g e d e l e m ; de e z e n M a g d o l n á k k é s z e k volttak a' f e j e d e l m i parantsolatn a k általhágására szabott b ü n t e t é s t ki állani i n k á b b , m i n t s e m S z i v e k ' b ú z g ó s á g á n a k e z t a' kis elégtételt m e g tagadni. - A ' S ü m e g i e k n e k k e d v e s lett v o l n a e z a' n é z ő ' - j á t é k . M á r i s m é t Z a l á b a t é v e l y e d t e m ! - D e n e m is t s u d á l o m ; m e r t a' S o r s Z a ­ l á n a k határjai k ö z é szorította m i n d e n földi b o l d o g s á g o m a t - tsak ott - e g y e d ű l tsak ott v i r á g z a n a k n é k e m a z e m b e r i é l e t n e k m i n d e n ö r ö m e i . O t t v a g y te - R o z i ott v a n . Z a l a ' , 's B a l a t o n n a k k i e s v i d é k e i , M i n d e n ö r ö m i m n e k ti h ű r e j t e k e i , H o l a' S z e r e l e m n e k rózsa b é k ó j á b a n 'S a' nyájas Barátság' hűséges karjában Gyönyörűségekbe kedvtelve merűltem, L é t e m n e k örűltem - szinte idvezűltem; M i k o r r á z h a t o m le s z o r o s k ö t e l e i m ' , M e l l y e k e t n y a k a m b a hánytak irigyeim, H o g y h o z z á t o k ismét viszsza repülhessek, 'S kevés m i n d e n e m b ő l békével élhessek!! -

Klagenfurt 1 5 Szállás. d i k

Die 1 April. A ' h a r m a d i k n a p o t t ö l t j ü k m a i m m á r K a r i n t h i á n a k e z e n F ő ' v á r o s á b a n . A ' város m a g á b a n szép, nagy, tsak kár, h o g y n e m n é p e s e b b . V i d é k e kies - szintén jól esett a' t e m é r d e k h e g y e k e t m á r m e g ú n t t s z e m e i m n e k , m i d ő n t e g n a p előtt a' K l a g e n f u r t i kis térségre é r v é n láthatárjok m á r m e s z s z e b b r e terjedett. M i n t h a tsak i m é n t j ö t t ü n k v o l n a i d e , a n n y i r a el f o g l a l t a , 's r ö v i d d é t e t t e a ' s o k m u l a t s á g i t t e n t a r t ó z k o d á s u n k a t . A ' T h e á t r o m b a n , e g y a' k e d v ü n k é r t adatott musikális A c a d e m i á b a n , és e g y é b b k ö z ö n s é g e s h e l y e k e n m i n d e n n e l m e g i s m é r k e d t ü n k , és a z e g é s z F ő r e n d n e k , kivált H e r t z e g S a l m n a k , a' P ü s p ö k n e k k ü l ö n ö s betsület mutatásával igazán ditsekedhetünk. - Volt keletünk az Aszszonyoknál, úgy hogy egész vetélke¬ d é s t á m a d o t t k ö z ö t t ö k é r e t t ü n k , d e m i - a ' g ő g ö s m a g y a r l e g é n y e k e t , és B é t s i B e ¬ t y á r o k a t j á t s z o t t u k . E n g e m e g y h e t v e n ezerrel biró, jól n e v e l t t , deli, b a r n a l e á n y , T h i e s z K i s a s z s z o n y v a l a m e n n y i r e é r d e k l e n i k e z d e t t , és o l l y s z e r e n t s é s v o l t a m , h o g y é n is l á t t a t t a m O t ' é r d e k l e n i - h a h o l n a p n e m m e n n é n k m é g ; h á t de m e ­ g y ü n k . N e h e z e n v á l á n k el K a p i t á n y Q u a l l e n b e r g t ő ' l , a' k i i n n e n v i s z s z a m e g y e n Bétsbe. a

50

Villach 1 6 d i k Szállás. Die 2 April. Frigora iam Zephyri minuunt: É r e z t e t n i k e z d i m a g á t i m m á r a ' T a v a s z . io

L á t n i 's é r z e n i m á r , m i n t ű z i a ' T e l e t K i p i h e n t t f ö l d ü n k r ő l a' nyájas K i k e l e t . K ü l ö n ö s édes é r z e m é n y e k k e l tele el s z i v e m m a reggel, m i d ő n e g y darab szántó f ö l d r ő l k é t p a t s i r t á t l á t t a m , 's h a l l o t t a m t s i t s e r e g v e e m e l k e d n i a ' L e v e g ő b e . - E z e n m á i s z á l l á s u n k b a n n e m k e v é s s é ú n t a m v o l n a el m a g a m a t , ha e ' g y e n g e szerel¬ m e k n e k játszóját n e m olvastam volna.

Gratia, Musa, tibi, nam tu solatia praebes; Tu curae requies, tu medicina mali. Ovid.

Paternion. 1 7 d i k Szállás. Die 3 April. N y o m o r ú l t t , r o n d a f é s z e k . - K o r t s m á b a l é v é n s z á l l i t v a , e g é s z d é l u t á n a z i d e v a l ó n e m z e t i v i g a s s á g n a k , és t á n t z n a k n é z é s é v e l m ú l a t á m m a g a m a t . - K a r i n t h i á n a k n é p e sokkal j o b b a n t e t s z i k n é k e m a' Stiriainál: A ' L e á n y o k r ó l k i v á l t k é p p e n el l e h e t m o n d a n i , h o g y k ü l ö n ö s e n s z é p e k , és d e l i k , b u j a s á g r a i n g e r l ő ' k ; - á b r á z a t j o k o n a z I f j ú s á g n a k , és a ' m e z z e i b o l d o g s á g n a k f e j é r , és r ó z s a s z i n e i s z é p e n k é r k e d ¬ n e k . A ' n a g y k a r i m á j ú k e r é k k a l a p o k , m e l l y e k m i n d a' Stiriai, m i n d a ' K a r i n t h i a i n é p n e k n e m z e t i v i s e l e t e k , á b r á z a t j o k a t a ' n a p , és l e v e g ő e l l e n v é d e l m e z v é n , k é s ő korig virágzó állapotban tartják.

Spittall. 1 8 d i k Szállás. Die 5April. E z e n m e z z ő ' v á r o s b a n a' r o t h a s z t ó h i d e g n é h á n y h é t t ő l f o g v a ú g y ö l d ö s i a z e m b e r e k e t , h o g y m á r e g é s z u t s z á k k i p u s z t ú l t a k ; 's n é k ü n k , m i n t h o g y a ' F e l s ő s é g ¬ től k i szabott m a r c h r u t a ide t e v é a ' n y u g a l o m napot, mégis itt kell t a r t ó z k o d n u n k . - T e g n a p i d e é r k e z é s ü n k u t á n d o l g a i m a t v é g e z v é n , l e g o t t a n f l i n t á m a t k a p t a m , és k i m e n t e m a ' szabadba. F é l napot töltöttem a' h e g y e n a' K ő s z i r t o k k ö z ö t t , az e r d ő b e n t é v e l y e g v e , és j ó l m u l a t á m m a g a m a t , m e r t K e d v e s e i m n e k t á r s a s á g á b a n h á b o r i t t a t lan e n y e l e g h e t t e m , g y ö n y ö r k ö d v é n a z o n k i v ü l a' v a d v i d é k n e k k o m o l y tekinteté¬ b e n is. U t ó b b a z u t á n e s n i k e z d e t t , és e g é s z e n által á z v a t é r t e m v i s z s z a s z á l l á s o m r a . - M o s t is m á r i n d u l ó b a n v a g y o k a ' s z a b a d b a m e n n i ; m e r t h a s o r s o m n e m e l l e n z i , ö r ö m e s t l á t n á m , és l a k n á m is m é g Z a l a V á r m e g y é t . - A ' D r á v á n a k m a g o s partján, e g y sugár F e n y ő n e k m o h o s t ö v é b e n , a ' k ö r ü l ö t t e m ugrándozó m a d a r a k n a k ö r v e n d e z ő dallaiktól k ö r n y ü l v é v e búsan andalogtam oda ki:

51

- M o s t R o z i m e l l é , és a ' t e b a r á t s á g o s k a r j a i d b a s z i v s z a k a d v a v á g y a k o d t a m ; - m o s t s z e r e n t s é s n a p j a i m n a k e l e v e n e m l é k e z e t e g y ö t ö r t ; - m o s t a ' s z o m o r ú k é p e k k e l ter¬ hes j ö v e n d ő n y o m á l e l k e m e t ; - m o s t a' g o n o s z s á g n a k a z igaz é r d e m e n g a r á z d á l k o ¬ d á s a , g y ő z e d e l m e - á l t a l l y á b a n a ' v i l á g n a k k ö z ö n s é g e s f o l y á s a b o s z o n t o t t , és é n el¬ lágyulva szinte k ö n n y e k r e , utóbb pedig a' legmérgesebb szidalmakra fakadtam. M á r szürkülni kezdett a' nap, midőn gondolkodva haza ballagtam pajtásaimnak k e d v e t l e n t á r s a s á g á b a . E z e k e t is a z u n a l o m e m é s z t i ; ú g y h o g y e d g y ü t t m u l a t á s u n k tsupa panasz.

Saxenburg. 1 9 d i k Szállás. Die 6April. H a a' s o k f é l e R e n d e k ' á l l a p o t j a i n a k v i z s g á l á s á b a e r e s z k e d e m , n a p r ó l n a p ¬ ra a l j a s o d n i k e z d e n e k e l ő t t e m a ' K a t o n a r e n d n e k a z o n t u l a j d o n i , m e l l y e k m i a t t e z t a' Polgári r e n d n e k elejbe t e v é m ; el annyira, h o g y m i n d e n órán k é s z v o l n é k maga¬ m a t e z e n rabi szolgálattól f e l o l d o z n i , - ha l e h e t n e . E n n e k r o s z s z a b b i k részét való¬ b a n v a l a m e n n y i f ö l d i i n s é g , és n y o m o r u s á g ö r v é n n y é n e k m o n d h a t n i , s z e b b i k r é s z e p e d i g tsak s z e m f é n y v e s z t é s , m e l l y e n a' m e g v i l á g o s o d o t t o k o s világ k ö n n y e n k i fog. - M a példának okáért tzifra n y o m o r ú s á g n a k igaz lélekkel n e m m o n d h a t o m Kato¬ n a l é t e m e t : se e n n e m , se i n n o m - s z o b á m b a n , a ' h o v á szállitottak, a ' P a t k á n y o k Diaetat tartanak; - legszebb mobiliája, melly leginkább magára vonsza s z e m e i m e t , egy a' gerendán tavaly épültt fetske-fészek.

Greiffenburg. 2 0 d i k Szállás. Die 7. April. M a e g é s z d é l u t á n v a d á s z t u n k , és 5 7 a p r ó m a d a r a k a t l ő t t ü n k h á r m a n . T a ¬ l á n m é g se v é t k e z t ü n k ú g y a ' T e r m é s z e t e l l e n , m i n t n é m e l l y F e j e d e l m e k - m i n ¬ den időben?

Trauburg. 2 1 d i k Szállás. Die 9 April. I t t m á r t s a k ú t n a k e r e s z t e m h o z z á d l e v e l e i m e t h á r o m d a r a b b a n , á l d á s o m ¬ m a l , és a ' f o r r ó b a r á t s á g n a k e z e r n y i t s ó k j a i v a l - és a z o n k i v á n s á g g a l , h o g y m e n n é l h a m a r á b b irj és p e d i g h o s z s z a s a n ; a z i g a z b a r á t s á g s o h a s e m f o g y a t k o z i k m e g a z i r á s n a k t á r g y a i b a n . L e v e l e d p a r Wienne Klagenfurt (a) Mailand u t a s i t s d e z e n F e l i r á s -

sal: A ' Monsieur Alexandre de Kisfaludy Lieutenant du premier Regiment de Garnison. O t t t u d o m v e n n i f o g o m e l s ő l e v e l e d e t . A z u t á n h i s z e n i s m é t t u d ó s i t a n i , és ú t a s i t a n i f o g ¬ l a k . M o n d j a d m e g a z Ö t s é m n e k , k é r l e k , h o g y i r j o n , h a P e s t e n v a n . A z A t y á d a t , és h u g a i d a t t i s z t e l e m t ö b b i I s m é r ő s e i m m e l e d g y ü t t . - S z e g e d y R o z i n a k irjad m e g , h o g y é n a ' k ü l f ö l d ö n is n a g y t i s z t e l ő j e v a g y o k , n e n e h e z t e l j e n r e á m , s ő t t i n k á b b

52

s z á n a k o d j é k r a j t a m . - R o s t y A n t a l t , és D e s ő ' f f y t t s o k o l o m ; t u d ó s i t s ' d O k e t f e l ő l e m , és a z u t á n t e is e n g e m r ó l l o k . R o s t i n a k a z t i z e n e m , h o g y k ö s z ö r ű l j e t o l l á t e g y i s z o ¬ n y ú E p o p e á n a k irására, m e l l y h e z O l a s z O r s z á g b a n e l k ö v e t e n d ő H é r o s i t é t e m é n y i m ditső tárgyat f o g n a k szolgáltatni; h o g y valamint H o m é r , Virgil, O s s i a n , K l o p s t o k , T a s s o , A r i o s t o , M i l t o n , és V o l t a i r e ú g y O is ö r ö k k ö n ö r ö k k é é l h e s s e n , e n g e m é n e k e l v é n : e g y Kisfaludiást i r v á n . I s t e n v e l e d é d e s E g y e t l e n e m ! és h a l á l i g h ű ba¬ rátsága szerető Sándorodnak mpria.

Lienz. 2 2 d i k Szállás. April. 10 dikén. M á r a' s z é l é n v a g y u n k a z o n O r s z á g n a k , m e l l y e t k i t s i n y k o r o m t ó l fog¬ v a m i n d é g látni o h a j t o t t a m , v a l a m i n t s z i n t é n E r d é l y t - m á r a' s z é l é n v a g y u n k T i ¬ r o l n a k . K a r i n t h i a , és T i r o l k ö z ö t t a ' S a l z b u r g i É r s e k s é g n e k f a r k á n k e l l k e r e s z t ű l m e n n i ; 's n e m k e v e s s é b o s z s z o n k o d t a m , m i d ő n e g y v o n á s á t t a p a s z t a l á m a ' P a p i r e n d ' k ö z ö n s é g e s C a r a c t e r é n e k , m e l l y n e k első' e r e d é t ő l f o g v a a z Ö n - h a s z o n ' k e r e ¬ sés, és t s a l á r d s á g v a l a f ő M a x i m á j a . T s a k v e d d fel: M i n d e n i t t e n k e r e s z t ü l m e n ő n e k e g y e g y m a r h á é r t 1 2 k r a j t z á r t k e l l f i z e t n i , v á m a t ; 's m i n d e n h á z a s o d ó L e g é n y n e k 2 0 0 f o r i n t o t a z é r t , h o g y a' T e r m é s z e t ' ö s z t ö n é t k ö v e t i ? - C s a k a z h i b á z i k m é g , h o g y a ' h a s n a k k i ü r í t é s é r e is a d ó t v e s s e n e k ; a n n a k p e d i g , a ' k i f i z e t n i n e m a k a r , g a n é j j a C o n f i s c á l t a s s é k , és a ' j ö v e d e l m e k k ö z é s z á m l á l t a s s é k . E l é g o k o s s a k v a l á n a k a z át¬ k o z o t t a k , u r a l k o d á s o k a t e l e j é t ő l f o g v a a ' f é l e l m e n é p í t e n i , h o g y s z é k e k r ő l le n e t a szittassanak! T h e o c r a t a s t i m o r , ast p i a t e R e s p u b l i c a v i r t u s , Servat honor Sceptrum juste M o n a r c h a t u u m . M i k é n t t e t s z i k n e k e d a' mostani M a r t i á l n a k , S o m s i c h L á z á r n a k e z e n epigram¬ mája? - L i e n z , e z a' s z e g é n y város, e g y i k T i r o l n a k F ő városai k ö z ü l . M á r k é t napja, h o g y d o l g u n k l é v é n , i t t e n m ú l a t u n k ; m a , v a s á r n a p o n m ó d o m vala a' T i r o l o k ' n e m z e t i tu¬ l a j d o n s á g o k b ó l v a l a m i t t a p a s z t a l n o m , a' m i v a l a m e n n y ü n k n e k n e m k e v é s m ú l a t s á g o t s z e r z e t t : - B a l o g h t á r s o m n a k a ' s z á l l á s á n m u z s i k a , és t á n t z v a l a , a ' h o v á a ' z ö l d k a l a p ú L e g é n y e k , és L e á n y o k s z á m o s a n g y ü l e k e z é n e k ö s z v e , és é j f é l i g d o m b é r o z tak. M i sok időig n é z ő j ö k v a l á n k e z e n n e m z e t i mulatságnak: - E s t v e felé egy T i ¬ rol L e g é n y , a ' k i a z i d e v a l ó v e r e s b o r b ó l m á r j ó l b e h ö r p e n t e t t v o l t , h o g y s z e m e i s z i n t é n tsillogtak, e g é s z a z őrülésig t á n t z o l t ; e g y s z e r f é l b e t a l á l l y á k s z a k a s z t a n i a' m u z s i k á t a z e l f á r a d t t h e g e d ű s ö k , h o g y k i n y u g o d h a s s a n a k , és t o r k o k a t l e ö b l i t h e s s é k ; e z a' t á n t z n a k n e k i d ü h ö d v é n o d a v e t n é k i e k e g y f o r i n t o t ( h o l o t t k ö z ö n s é g e ­ sen tsak 10 Krajtzárt szokott egy egy L e g é n y fizetni) h o g y tsak most töltsék k e d v é t , mert lábai v i s z k e t n e k . - V á r a k o z z egy kevessé, azt m o n d j á k a ' h e g e d ű s ö k : V e r f l u i c h t ! e l k á r o m o l l y a m a g á t a ' n e k i t ü z e s e d e t t T i r o l , és k i r a g a d v á n e g y i k n e k

53

k e z é b ő l a ' h e g e d ű t , ú g y t s a p j a a ' f ö l d h e z , h o g y e z e r d a r a b o k r a z ú z o t t . - T ű z e s ter¬ m é s z e t ű e k a ' T i r o l o k , n o h a a ' h a v a s o k a t l a k j á k . - F e l e s é g f é l t ő k is a ' T i r o l o k , a ' m i n e k m a hasonló példáját látám: M i t r o v s z k y R e g e m e n t j é n e k egy itten f e k v ő C o m p á n i á j á b ó l a' S t r á z s a m e s t e r p o h á r b o r á t i d o g á l v á n e g y k á p l á r b a r á t j á v a l u g y a n ¬ e z e n t á n t z s z o b á b a n u t ó b b k e d v e t k a p a ' t á n t z r a , és el v i s z e g y T i r o l n é t , a ' k i a ' nél¬ k ü l h o g y t u d t a v o l n a ( m e r t i d e g e n e g y k ö n n y e n f e l n e m t a l á l l y a a z A s z s z o n y és L e á n y k ö z ö t t a' k ü l ö m b s é g e t ) A s z s z o n y volt. M á r t á n t z o l á n a k e d g y ü t t , m i d ő n en¬ n e k f é r j e e l ő j ö n , és i r i g y f é l e l e m b ő l k i r a g a d n i - m e r i f e l e s é g é t a ' S t r á z s a m e s t e r k a r j a i k ö z ü l . E r r e , a ' S t r á z s a m e s t e r n e m a n n y i r a , m i n t a ' k á p l á r , f e l l o b b a n n a k , és a ' v é l e k v a s t a g o n b á n t t p a r a s z t o t ö s z v e k e z d i k s z e d n i - 's b o t t a l is f e n y e g e t n i ; itt a ' ha¬ r a g r a f o r t y a n t t p a r a s z t , l á t v á n , h o g y t ö b b i társai is, k i k b i z o n y o s a n h a s o n l ó m é r t é k ¬ b e n feleségféltők, k é s z e k m e l l e t t e f e l z e n d ű l n i , m e l j b e ragadja a' káplárt - a' ki l e g o t t a n k a r d o t ránt. - H a m i ott l é v ő T i s z t e k v a l a m e n n y e n k ö z b e n n e m v e t e t t ü k v o l n a m a g u n k a t , hát v é r n é l k ü l m e g n e m esett v o l n a a' dolog. - A ' T i r o l n é k n a k o l d a l o k o n e g y s z a k á t s k é s f ü g g , és h a v a l a m e l l y f é r j f i s z o r o n g a t n i k e z d i Ő k e t , m i n d ¬ j á r t m e l j é n e k s z e g e z i k a z t . T o v á b b m e n v é n t a l á n t ö b b e t is f o g o k m é g t a p a s z t a l n i . - T á n t z o k e g y n e m ű a ' S t e u e r , és K a r i n t h i a - b é l i v e l , a z o n k ü l ö m b s é g g e l , h o g y e z e k s o k féle g r o t e s k a figurákat k e v e r n e k k ö z i b e . A l t a l l y á b a n v é v e p e d i g m i n d a' n é m e t t á n t z n a k lépéseiből állanak.

Abfaltersbach. 23dik Szállás. April 11 - H a m á i ú t a m b a n t e ű l t é l v o l n a m e l l e t t e m , és v é l e d e d g y ü t t v i z s g á l h a t t a m v o l n a a ' T e r m é s z e t n e k a z o n r i t k a S c é n á j á t , m e l l y n e k szilaj t e k i n t e t e n á l a d n é l k ű l tsak félig érdekelhetett - o miért n e m a d t a m volna! - A sima útnak, m e l l y e n kotsink olly k ö n n y e n döbörgött egyik felén az iszonyú m e r e d e k Szirt-fal, m e l l y n e k k o p á r h a m v a s s z i n é t t s a k i m i t t a m o t t t a r k í t o t t a a' z ö l d m o h , és v i r í t ó f e n y ő ' - t s i p k e , - e' felett egy magosra e m e l k e d e t t Szikla-torony, t ö b b apróbb k ő száloktól k ö r n y ü l v é v e , m e l l y a z E g e t l á t t a t i k g y á m o l i t a n i , és a' m e l l y n e k h ó v a l f e d e t t , és a ' n a p n a k Sugaraitól tsillogó tetején a' s z e m magát elveszti; - e n n e k allyában a' z u ¬ h o g v a s z a l a d ó , és e r ő s z a k o s a n m i n d e n n á l l á n á l k ö n n y e b b t e s t e k e t m a g á v a l r a g a d ó , a ' le s z a k a d t t k ő d a r a b o k k ö z ö t t d ö r ö g v e h a b o z ó D r á v a ; - a z ú t n a k m á s i k f e l é n a ' h o s z s z a n f e k v ő ' , és a z E g e k e t o s t r o m o l n i l á t t a t ó h e g y e k , - e z e k e n a ' k i d ő ' l l e d t t , és leszakadással r é m i t ő k ő - o r m o k , - a' p a r t o k o n i m i t t a m o t t épültt paraszt h á z a k , m e l l y e k f e l l y ű l r ő l alá u g y l á t s z á n a k , m i n t a ' m a d á r f é s z k e k ; - a ' h e g y n e k o l d a l á n l o g g ó k e t s k é k , j u h o k , és b ő g ő b á r á n y k á k ; a ' d a l l ó , és f u r u g l y á j o k o n m e z z e i n o t á k a t z e n g ő ' p á s z t o r o k ; a z E c h ó k által d u p l á z o t t k e r é k h a n g o k ; - a' m a d a r a k n a k e l e v e n í ¬ t ő melodiája; - az egész v i d é k n e k e g y i k fele s z ü r k e homállyal f e d v e , másik p e d i g m á r r a g y o g ó f é n y - f o l y a m b a n ú s z k á l v á n - 's e z a z e g y ü v é o l v a d ó e g é s z - e z a' felsé¬ g e s S c é n á j a a ' s z é p T e r m é s z e t n e k , ú g y el r a g a d á l e l k e m e t , h o g y a z t é t o v a r e p d e s ¬ v é n tsak a k k o r szálla ismét m a g a m b a , m i d ő n , észre v é t e t l e n ü l m á r A b f a l t e r s b a c h b a é r k e z é n k . - O I m r e , ha te v e l e m lettél v o l n a ! - ha a' barátság itten a' S z e r e l e m r ő l d,ken

54

á l m o d o z h a t o t t v o l n a ! - S z a v a k a t n e m találok; - S z i v e m s z i n t e által v e r i m a g á t m e l j e m e n erős d o b o g á s á b a n . - -

Innichen 2 4 d i k Szállás April. 13dikán. M á r s o k m é r f ö l d e k t ő l f o g v a a ' D r á v a ' m e n t t é b e n t a r t ó z k o d u n k , és szinte m i n d e n ü t t a' partján u t a z á n k . S z é p tapasztalni, e r e d e t é h e z k ö z e l i t v é n , m i n t v é k o n y o d i k e z a ' v i z , m e l l y H a z á n k b a n m á r h a j ó k a t is el b i r a ' h á t á n . - M á i szállᬠs u n k h o z e g y fertály órányira e r e d e z , e g y k ő - s z i r t o s h e g y n e k o l d a l á b o l T o b l a c h ne¬ v e z e t ű falun i n n e n . M e g a k a r á m m a n é z n i t s e t s e m ő állapotjában a' D r á v á t , de a ' n a g y h ó m i a t t n e m l e h e t e o d a j u t n o m ; - n e m e g y s z e r l é p t e m rajta m á r k e r e s z t ű l .

Alträsen. 25dik Szállás. April 14dikén. E z e g y m a g o s h e g y e k k e l k e r i t e t t v ö l g y n e k ö b l é b e n r a k o t t f a l ú t s k a . A ' P l e b á n o s b a n , a ' k i n é l s z á l l v a v a g y o k , e g y b a r á t s á g o s , v i d á m , t u d ó s , és n a g y t a p a s z t a l á s ú Ö r e g e t t a l á l t a m ; és a z e g é s z n a p o t m u l a t s á g o s t á r s a s á g á b a n t ö l t ö t t e m , ú g y h o g y t s a k m o s t , a' m i d ő n m á r á l o m r a k i n á l a z é j f é l , v á l t a m m e g t ö l l e . - E z e r f é l e s z e m f é n y vesztő' mesterségekkel mulata O engemet: A ' többi k ö z ö t t v a n néki egy K a b a l á j a , m e l l y n é m e t v e r s e k b e n j ö v e n d ö l , és a ' m e l l y n e k e z e n k é r d é s e m r e : O b i c h das M ä d c h e n , w e l c h e s i c h l i e b e , z u m W e i b e e r h a l t e n w e r d e ? e z v a l a a ' f e l e l e t e : D e i n Rival giebt keine R u h ; E r stürzt dich, u n d - lacht d a z u . U g y e, h o g y s z é p v i g a s z t a l á s ?

Schönegg. 26dik Szállás. April 15 dikén:

M é r t n e m birok W u t k i ' mester-penzelével, H o g y lerajzolhatnám m i n d e n kellemével A ' T e r m é s z e t n e k e' g y ö n y ö r ű Scénáját, M á i S z á l l á s o m n a k szelid kies táját! E g y tsendesen folyó pataknak mellette, A ' fiatal f ű n e k f e k v é n itt h e g y e t t e Kedvtelve szemlélem e n n e k szép fekvését, ' S a' f e n y v e s h e g y e n t ú l a' N a p l e m e n é s é t ; — Kedvesim! O mért n e m lehetek veletek! E z e r s z e r ölellek, tsókollak b e n n e t e k :

55

T e , k i ' h a t a l m á b a n sorsa é l e t e m n e k , T e g y ö n y ö r ű alak, bálványja s z i v e m n e k ! ' S te k e d v e s B a r á t o m s z i v e m ' édes fele, K i t l e l k e m a' f ö l d ö n tsak egyetlent lele! -

Brixen. 2 7 d i k Szállás. April 17dikén. T e g n a p t ó l f o g v a v a g y u n k m á r i t t e n , a ' B r i x e n i P ü s p ö k n e k , és e g y s z e r 's m i n d R ó m a i B i r o d a l o m b e l i H e r t z e g n e k lako h e l y é b e n , a' ki, v a l a m i n t a' K o l o n i a i , T r e v i r i , és M o g u n t i a i P ü s p ö k ö k , s z a b a d F e j e d e l e m , és k é n y j é r e u r a l k o d i k p a r á n y i T a r t o m á n y j á b a n , v a l a m i n t s z i n t é n s z o m s z é d j a , a ' T r i e n t i H e r t z e g P ü s p ö k is a ' m a ¬ g á é b a n . A ' K á p t a l a n t e s z i a z O r s z á g n a g y j a i t ; d e v a g y o n n é k i K a n t z e l l á r i u s a , és n é ¬ h á n y T a n á t s o s a is - s z ó v a l e g é s z U d v a r a , t s a k h o g y e l l e h e t g o n d o l n i m i l l y e n , m i ¬ d ő n j ö v e d e l m e alig m e g y e n t ö b b r e 1 2 0 e z e r n é l e s z t e n d ő n k é n t . K a t o n a s á g a n i n t s e n , m i n t h o g y a' R o m a i T s á s z á r n a k o l t a l m a alatt v a g y o n . - T e g n a p U d v a r l á s á r a v a l á n k m i T i s z t e k v a l a m e n n y e n Ő P ü s p ö k i F e l s é g é n e k , és n a g y k e g y e s s é g é t m u t a t á e r á n t u n k . M a p e d i g n á l a e b é d e l é n k , - és H e r t z e g i m ó d o n m e g v e n d é g e l e b e n ¬ n ü n k e t . A ' Bétsi Óriás U d v a r n á l szolgáltt G á r d a , elgondolhatod, m e n n y i t nevethe¬ tett a' B r i x e n i törpe U d v a r n a k . M a g a k ü l ö m b e n l e e r e s z k e d ő F e j e d e l e m , j á m b o r P a p , és t u d ó s F é r j f i ú . A ' T á b l á n á l a l k a l m a t o s s á g u n k v a l a s o k o r s z á g - n a g y j a i v a l is meg ismérkednünk. Q u a n t u m est in r e b u s i n a n e ! A z i d e v a l ó U r a l k o d á s b a n D e s p o t i s m u s t s e j t e t t e m rövid itt t a r t ó z k o d á s o m b a n ; m e r t a' J o b b á g y o k n a k P a p i K o r m á n y j o k eránt v a l ó tisztelete n e m h á l a d ó szivbő'l, h a n e m f é l e l e m b ő l s z á r m o z ó . - E b é d felett, a' t ö b b i k ö z ö t t n e m k e v e s s é h í z t u n k , m i d ő n a' fiatal K a n o n o k o k a z előre r e p ű l t t hir s z e r é n t a z z a l p i r i t á k p o f á i n k a t , h o g y a' K l a n g e n f u r t i D á m á k m i n d b e l é n k szerettek. - -

Kollman. 28dik Szállás. April 18dikán. M á i ú t a m b a n k ü l ö n ö s e n m a g á r a v o n s z o t t a t e k i n t e t e i m e t Klausen v á r o ¬ sa, m i n d é p ü l e t e i r e , m i n d K ö r n y é k é r e n é z v e . A ' k e r e s z t é n y s é g n e k , és P á p i s t a s á g ¬ n a k s z á m t a l a n j e l e i e g é s z e n e s z e m b e h o z á k a z el f o l y t t , és a ' H i e r a r c h i á n a k l e g t ö b b k i n t s e t , és g a z d a g s á g o t h o z o t t ájtatos s z á z a d o k a t , m e l l y e k b e n T o r q u a t o T a s s ó n a k M u s á j a a n n y i tárgyat s z e d e t t a z éneklésre. É s v a l ó b a n olly jó k e r e s z t é n y a z ide való n é p , h o g y s e m m i s z a b a d l e l k e t v a g y E r e t n e k e t m e g n e m s z e n v e d k e b e l é b e n ; - ső'tt a z i l l y e n P o k o l - b a r á t j á n a k m é g é l e t e is v e s z e d e l e m b e n f o r o g k ö z t t ö k . - K l a u s e n m é g a' B r i x e n i P a p f e j e d e l e m s é g h e z tartozik. D e a' m i m i n d e n e k felett n e v e z e t e s , a z e g y A p á t z a K l a s t r o m , m e l l y e g y i s z o n y ú , s z i r t o s , a' v á r o s f e l i b e d ő l e d ő ' , v a d h e g y ¬ n e k a ' t e t e j é n , e g y s z i k l a - p a r t o n u g y v a n é p ü l v e , h o g y a z a ' l e v e g ő b e n l á t t a t i k le¬ b e g n i . J ó g o n d o l a t v a l a a z o n i d ő b e n e z t a ' K l a s t r o m o t o d a é p i t e n i : a ' P a p o k , és

56

A p á t z á k o t t b á t o r s á g o s a n , k é n y j e k r e á l d o z h a t t a k P r i a p u s n a k , a ' n é l k ü l , h o g y a z al¬ világ valamit tapasztaljon. M a d é l u t á n s é t á l n i m e n t e m , és e g y b a g l y o t l ő t t e m ; ö r ö m e s t e l k ü l d ö t t e m v o l n a a ' D i l i g e n c e o n B e s s e n y ő b e , h o g y a z A n g y a l , és P a l i f e l ö l t ö z t e s s é k . - E z e k e t t i s z t e l i , t é g e d p e d i g ölel Sándorod mpria.

Botzen. 29dik Szállás. April 19kén. I s z o n y ú K ő ' s z i k l á k a l a t t , f e l e t t , és k ö z ö t t a z o r s z á g - ú t o n , m e l l y n e k m o s t a ¬ ni állapotjába t é t e l é h e z H e r c u l e s i m u n k a kellett, ide d ö b ö r ö g t ü n k . - E z e n a' tájon a' C l i m a ú g y m e g v á l t ó z i k , h o g y i t t n e m t s a k h i r e n i n t s e n m á r a ' t é l n e k , h a n e m m i n ¬ d e n t ö k é l l e t e s v i r i t á s b a n , és v i r á g z á s b a n ö r v e n d a ' f i a t a l T a v a s z n a k . - E z e n m á i szállásunk m i n d fekvésére, m i n d épületeire n é z v e igen d e r é k város; tsak K e r e s k e d ő ' k l a k j á k , d e a ' k i k m i n d d ú s g a z d a g o k , a n n y i v a l is i n k á b b , m i n t h o g y B o t z e n e n , és T r i e s t e n k i v ű l t ö b b kereskedés n a g y b a n sehol sintsen az egész M o n a r c h i á b a n . -

Neumarckt 30dik Szállás. April21dikén. A ' C l i m á n a k o l l y h i r t e l e n k ü l ö m b ö z é s é n v a l ó t s u d á l k o z á s o m a t el n e m h a l l g a t h a t o m . - I t t e n o l l y a n l á g y a' L e v e g ő ' , h o g y a ' r e k k e n ő ' h é v s é g m i a t t m á r a z ár­ n y é k o k a t b u j k á l j u k ; s z ó v a l m á r b e n n e v a g y u n k a z O l a s z L e v e g ő i b e n . - K i n e m fe¬ j e z h e t e m néked az érzeményeket, mellyek támadnak b e n n e m annak m e g gondolásánál, h o g y a' régi R ó m a i a k n a k - e z e n a' v i l á g o n első N e m z e t n e k - a n n y i ditső d o l g o k t ó l h i r e s h o n n y á t l á t n i , és l a k n i is f o g o m . O l a s z o r s z á g b ó l b ő v e b b e n f o g o k irni.

Welsch-Michel. 3 1 d i k Szállás. April22dikén. E g y o l l y a n , a ' k i a z h a l á l t ó l s z e r f e l e t t f é l , a z ú t b a n , m e l l y e t m a t e t t e m , sok g y ö t r e l m e k e t s z e n v e d h e t e t t ; m e r t az h e g y e k ' alljában tsavargó O r s z á g u t felibe d ő l l e d ő k ő o r m o k , a z i s z o n y ú , e l e g e n d ő alap n é l k ü l s z ü k ö l k ö d ő szirtfalak, a' m á r le o m l o t t , és a z ú t - f é l e n f e k v ő h á z - m a g a s s á g n y i s z i k l a d a r a b o k s z ü n t e l e n r é m í t i k . E z e k , és a ' m a g a s s z i r t f a l a k b ó l s z i v á r g ó , és l e h u l l ó v í z f o r r á s o k , és e g y k ő o r m o n e p ü l t t m o h o s v á r o m l a d é k , m e l l y h e z a z u t a z ó s e m m i ú t a t se lát - v a l á n a k f ő b b tár¬ g y a i g o n d o l a t i m n a k . - I t t v a n a z o l a s z T y r o l n a k k e z d e t e , és i t t m á r m i n d e n o l a s z ú l m e g y e n . N a g y g y ö n y ö r ű s é g e m e t , és h a s z n o m a t l e l e m a z o l a s z n y e l v b e n , m e l l y n e k m e g t a n ú l á s á r a V i g a n ó n é s z e r e l m e b i r t e g y i d ő b e n ; 's m i n d é g m e g ú j j ú l b e n n e m

57

e z e n ritka A s z s z o n y n a k e m l é k e z e t e . - T e v a g y áldott a z A s z s z o n y o k k ö z ö t t ! M a r i a Medina.

Trient. 3 2 d i k Szállás. April23dikán. I t t v a g y o k m o s t e z e n r é g i , a' h a j d a n i P a p i T a n á t s o k r ó l n e v e z e t e s v á r o s ¬ b a n ; m e l l y b ő l a n n y i rosz áradott a z e g é s z e m b e r i N e m r e . A ' város m a g á b a n szép, n a g y , és t e l i r o p p a n t t , a' r é g i s é g m i a t t m á r m e g b a r n ú l t t é p ü l e t e k k e l , s z ó v a l M o d e l l ­ j e a' l e g n a g y o b b E u r ó p a i v á r o s o k n a k ; és a' L a k o s o k k ö z ö t t is a' n a g y v i l á g n a k h a n g ¬ j a u r a l k o d i k , a n n y i v a l is i n k á b b , m i n t h o g y a ' k ö r ü l b e l ő l l é v ő U r a s á g o k m i n d i d e v e s z i k m a g o k a t . - M á s f é l napi i t t e n t a r t ó z k o d á s u n k b a n igen jól m ú l a t á n k m a g u n ¬ kat, mert a z o n k i v ü l , h o g y vala mit látni, m é g két Bétsből isméretes G a v a l l é r n a k k ö z b e n j á r á s a által n é m e l l y h á z o k b a n m e g is e s m e r k e d t ü n k . - A ' l á t o t t d o l g o k k ö ¬ z ü l e m l i t é s t é r d e m e l n e k : a' Trienti Püspöknek Residentiája a z a z : a z U d v a r i , r o p p a n t t , m á r s o k s z á z a d o k által k e v é l y e n álló é p ü l e t , b á s t j á k k a l k ö r n y ü l v é v e ; - e g y é b b r o p p a n t t é p ü l e t e k is i d e 's t o v a a ' v á r o s b a n , h a j d a n t a z i d e g y ü l t t P ü s p ö k ö k n e k , K a r d i n á l o k n a k , és S z e r z e t e k ' G e n e r á l j a i k n a k s z á l l á s o k , m o s t a z U r a s á g o k l a k á s a i k ; - A' nagy piatz' közepén lévő'szép kút, a ' h o l N e p t u n n a k e g é s z o r s z á g a V e r e s m á r v á n y ¬ ból s z é p e n k i faragva: a' tengeri t s u d á k o n ü l ő S i r e n e k n e k S z á j á b ó l magasra ugró v i z e k , és e z e k k ö z ö t t m a g a N e p t u n h á r o m á g u t z i g o n y j á v a l e g y o s z l o p t e t e j é n áll¬ v á n , s z é p e n m u l a t j a a ' s z e m e t , és a ' k é p z e l ő ' - e r ő ' t . - Az Öreg templom. - Azután meg az a' templom, h o l a ' C o n c i l i u m o k t a r t a t t a k : I t t e g y m e s t e r p e n z e l által le v a g y o n f e s t ­ v e a' m á r ülő', és a z e m b e r i n e m n e k i d v e s s é g é t d o l g o z ó C o n c i l i u m , és p é n z é r t m e g m u t a t t a t i k , és m e g is m a g y a r á z t a t i k a ' S e k r e s t y é s által a z i d e g e n n e k . L á t t a m - n e m t s a k l á t t a m , h a n e m h a l l o t t a m is m a g a m b a n e z e n S z e n t Ö r d ö g ö k n e k b e s z é d j e k e t ; d e a ' m i n e m t s a k T r i e n t b e n l e g n e v e z e t e s s e b b , h a n e m e g é s z E u r o p á b a n is j e l e s , és u g y a n e z e n T e m p l o m b a n v a n , a z a z Orgona, m e l l y n e k R ó m á b a n v a g y o n t s a k e g y párja. M i n d a' k e t t ő e g y M e s t e r n e k R e m e k j e , d e a z ide v a l ó t ö k é l l e t e s ' b b a' R ó m a i ¬ nál, m i n t h o g y e z m á s o d i k m u n k á j a . A z t m o n d j á k : e z e n o r g o n á n a k m e g k é s z ü l é s e u t á n k i s z ú r a t o t t a ' M e s t e r n e k m i n d a ' k é t s z e m e a z i r i g y p a p s á g által, n e h o g y t ö b ¬ b e t is t s i n á l h a s s o n , és k e g y e l e m p é n z a d a t o t t n é k i e . - G y ö n y ö r ü t é t e m é n y ! Ö s z v e t e v é n k valami tsekély ajándékot a z ide való O r g o n i s t á n a k , a' k i n e k e z jöve¬ d e l m e , és j á t s z a t á n k e z t a ' r i t k a s z e r t ; és v a l ó b a n e l á l m é l k o d t a m , a ' m i d ő n hallot¬ t a m : a' h a n g o k n a k számtalan változásain k i v ü l m é g e z e k ritka tulajdonságai: h o g y m a j d v a l a m e n n y i m u z s i k a i szer; u g y m i n t az O b o a , F a g o t t , trombita, F l a u t a , V i o l o n m i n d b e n n e t a l á l t a t i k a' v e r t t H a r m o n i á b a n ; és k ö v e t n i t u d j a a z é n e k l ő ' m a d a r a k n a k s z a v á t , h o l m a g á n , h o l p e d i g t ö b b e t is ö s z v e v é v e a ' l e g s z e b b H á r m o n i á v a l , u g y h o g y a' hallgató a' l e g s z e b b t a v a s z i ligetbe i g é z t e t i k e z e n o l l y t e r m é s z e t e s s e n kö¬ v e t e t t , és e g y b e o l v a d ó m a d á r - é n e k á l t a l . A ' K a k u k n a k s z o l l á s á t , f ü r j n e k p i t y p a lattyolását, f ü l e m i l é n e k melodiáját, A r a n y m á r i n g ó n a k fityelését, s á r m á n y n a k s z o m o r g á s á t , t e n g e l i t z n e k t z i k o r n y á s h a n g j a i t , t z i n e g é n e k s z i s z e g é s é t , és e g y é b e k n e k s z a v a i t m i n d t e r m é s z e t e s e n f e j e z i k i . - P e d á l j á n a k m é l j h a n g j a b á m ú l a n d ó - és

58

E c h ó j á n a k tsalása g y ö n y ö r k ö d t e t ő . I l l y e n R e m e k e k b e n tsudálására r a g a d t a t i k a z e m b e r n e k a z e m b e r , és a ' l é l e k f e l s é g e s é r z e m é n y e k b e m e r ü l .

Roveredo. 33dik Szállás. April25dikén. S z é p , n é p e s , és v i g v á r o s ; és f e k v é s e k i e s , r o m á n t o s . I t t is m ó d u n k a k a d o t t i s m é r e t s é g e k e t t e n n i , és i g y i g e n j ó l t ö l t é n k n y u g a l o m n a p u n k a t , a n n y i v a l is in¬ k á b b , m i n t h o g y a z i t t v a l ó s z é p T h e á t r o m b a n é p p e n O p e r a is a d a t o t t ; - m á r is k e z ¬ d e m t a p a s z t a l n i h o g y a ' m u z s i k á n a k h a z á j a t s a k O l a s z o r s z á g ; m o s t is, a ' m i d ő n e z t i r o m , o l l y k e l l e m e s e n é n e k e l t t n é g y s z a v ú m e l o d i a ö m l i k a ' s z o b á m n a k által elle¬ n é b e n l é v ő k o r t s m á b o l f ü l e i m b e , h o g y a b l a k o m r a k ö n y ö k ö l v e a z H o l d n a k s z e l i d vi¬ l á g á n á l , és d o h á n y o z v a m á r k é t ó r á t ó l f o g v a g y ö n y ö r k ö d v e h a l l g a t o m a z t . - V a g y o n R o v e r e d ó n a k s z é p d e r é k F e l l e g v á r a is, a ' h o l a z i d e v a l ó G a r n i s o n l a k n i s z o k o t t , és e n n e k aljában m a n é z ő j e v o l t a m a' B a l l o n j á t é k n a k , a z O l a s z o k t ó l annyira k e d v e l t t j á t é k n a k , h o g y v a n n a k s o k a n , a ' k i k p r o f e s s i ó t is t s i n á l n a k b e l ő l l e , v a l a m i n t s z i n t é n a ' m á i J á t s z ó k is. A z e g y i k p á r t V e l e n t z e i , a ' m á s i k p e d i g i d e v a l ó . S z á z a r a n y a ' fel¬ tett p é n z , m e l l y é r t j á t s z a n a k , h á r o m n a p , m i n d é g k é t óráig. E g y b e g y ü l v e látám itt a z i d e v a l ó N é p e t , és s z e m e i m g y ö n y ö r k ö d v e l e g e l t e k a ' s z á m t a l a n s z é p O l a s z L e ¬ ány á b r á z o t o k o n . K ü l ö n ö s valamit találok é n a z O l a s z aszszony á b r á z a t o k b a n , a' m i kellemesen tsiklandozza érzőimet.

Borghetto. 3 4 d i k Szállás. April. 26dikán. E z a ' r o n d a o l a s z f é s z e k a z u t ó l s ó h e l y T i r o l b a n , és m i n t h o g y t s a k f é l órányira v a n a' V e l e n t z e i s z é l e k t ő l , tehát itt k e l l e m e g s z á l l a n u n k . A ' m e l l y kel¬ l e m e s e n t á p l á l t a t o t t s z e m e m , és k é p z e l ő e r ő m a ' v i d é k n e k s z i l a j t e k i n t e t e á l t a l , olly m é r t é k b e n koplalt hasam, mert Polentánál egyebet n e m lehetett kapni; ú g y h o g y u t ó b b a' sótalan K a t o n a k e n y é r r e s z o r ú l v á n , k e s e r v e s e n - l a k t a m jól. A z A n ¬ g y a l n a k , és P a l i n a k k e z e i b ő l j ö v ő B e s s e n y e i t z i p ó k a t A m b r ó s i a g y a n á n t k ö l t ö t ¬ t e m v o l n a i t t el.

Campara. 35dik Szállás. April27dikén. O t t a ' h o l a' k ő b ő l f a r a g o t t k é t f e j ü S a s , és a ' S z á r n y a s O r o s z l e á n y U r o k n a k h a t á r j á t ö r z i k , e g y t s a p a t V e l e n t z e i L o v a s s á g f o g a d a b e n n ü n k e t , és n e h o g y K a ¬ t o n á i n k által v a l a m i e s s é k f ö l d j ö k ö n , m i g l e n a z o k o n k e r e s z t ü l m e n n e k , e g é s z e n a ' S z á l l á s i g kisére. C a m p a r a a' T s á s z á r u n k n a k e g y K a z á r m á j a a' V e l e n t z e i f ö l d ö n , m e l l y t ő l e s z t e n d ő n k é n t 6 0 e z e r f o r i n t A r e n d á t f i z e t a' V e l e n t z e i K ö z ö n s é g e s T á r ­ saságnak S e r e g é n e k bele szállíthatásáért. - A z i s z o n y ú T i r o l i H a v a s o k a t m é g iszo-

59

n y ú b b k o p á r H e g y e k választják itten a' V e l e n t z e i földtől. E z e n n a g y h e g y e k kö¬ z ö t t l é v ő szirtfalaknak e g y i k é b e v a g y o n k e g y e t l e n mesterséggel v á g v a a' V e l e n t z e i k ö z ö n s é g e s T á r s a s á g n a k a z o n n a g y T ö m l ö t z e , a' h o v á a' halálra k á r h o z t a t o t t r a b o k v e t t e t n i s z o k t a k , és a ' h o v á a ' n a p n a k v i l á g a s o h a se j u t . - E r r e t s a v a r o g a z o r s z á g ú t ; - e z a' s z o m o r ú t ö m l ö t z , a ' K ő ' s z i k l á k n a k v e r e s - f e k e t e s z i n e , a' v é r n e k , és h a l á l n a k b o r z a s z t ó s z i n e i , a ' k ö v e s ö b l é b e n d ö r ö g v e s z a l a d ó E t s v i z e , a z h e g y e k te¬ t e j é n s o h a m e g n e m s z ü n ő S z e l e k által alá h u l l ó , és alatt i j e s z t ő r o b a j j a l p o r r á z ú z ó k ö v e k - m i n d e z öszve v é v e ollyan tekintet, melly fellázzasztja az emberiséget; b o r z a d a z e r r e m e n ő V á n d o r , - b o r z a d t a m é n is, és k o m o l y g o n d o l k o d á s b a m e r ü l ¬ t e m . E s n i k e z d e i t t e n , és ú g y t e t s z e t t , m i n t h a a ' T e r m é s z e t , a ' k e g y e s N a g y A n y a k ö n n y e z n e e z e n s z o m o r ú tekintet felett. É n annyira m e g i n d ú l t a m , h o g y n é m á n ü l v é n a' k o t s i b a n , g y a k o r s o h a j t á s o k t o l ó d á n a k fel m e l j e m b ő ' l . D e , a' m e l l y s z o m o r ú v a l a e z a ' t e k i n t e t , o l l y v i d á m v a l a a z e z t k ö v e t ő ; és é n is a ' m i n t s z o m o r ú v a l é k , ú g y f e l - d e r ü l t e m , a' m i d ő n egyszerre ki é r v é n a' T i r o l i r e n g e t e g e k k ö z ü l , m e l l y e k n e k v ö l g y e i b e n o l l y r é g e n , és a n n y i t t s a v a r g á n k , m i n d e g y r e t e r j e d n i k e z ¬ d e t t a ' l á t h a t á r , és a ' k i e s o l a s z f ö l d r e j ú t á n k , a ' h o v á a ' R ó m a i t ö r t é n e t e k n e k hallᬠsa u t á n a n n y i t s o v á r o g t a m , - m e l l y a' h a j d a n i k o r n a k t i s z t e l e n d ő ' n y o m a i v a l s z é p , és n a g y k é p e k b e n a n n y i s z o r j e l e n e m e g n é k e m , és b e n n e m m i n d é g a ' k i v á n s á g o t g e r jeszté, e z e n szent helyeket valaha m e g látogathatni, m e l l y e k b e n egykor az e m b e ¬ r i s é g n e m e s e r ö l k ö d é s e által m a g á t k i f e j t é , - a ' h o l m i n d e n s z é p e m b e r i l e l e m é n y ¬ n e k t s i r á j i t a z a r a n y i d ő k v i r á g g á , és g y ü m ö l t t s é é r l e l t é k , és a ' h o l s z i n t e m i n d e n d a r a b f ö l d v a l a m e l l y s z é p , és d i t s ő t é t e m é n y , v a g y n a g y t ö r t é n e t által n e v e z e t e s s é l ö n . - M o s t t e h á t m á r itt v a g y o k . I t t l é t e m e g y á l o m n a k t e t s z i k . - E z t e h á t E u r o p á n a k P a r a d i t s o m a ? - e z a' k e l l e m e s l a n g y o s o l a s z l e v e g ő ? - e z a' s z e l i d e n k é k e l l ő olasz É g ? M a d é l u t á n k i m e n t e m a' s z é p v i d é k e t ö s z v e k a l a n d o z n i . F e j e m e t e z e r f é l e g o n ­ dolatok, szivemet ezerféle é r z e m é n y e k ostromlák. - A ' nap tsudálandó Felségében é p p e n n y u g o d n i k e z d e t t , a' m i d ő n e g y a' t ö b b i e k n é l m a g a s b r a e m e l k e d ő d o m b r a j u t o t t a m , és - g y ö n y ö r ű t e k i n t e t ! b á r t s a k t e v e l e m l e t t é l v o l n a - v a g y S z e g e d y R o z i ! - Veronát az O tornyaival n e m igen meszsze, előttem látám fekünni. Elragad¬ t a t v a n é z t e m p i p á m n a k d o h á n y k ö d j e k ö z ü l a ' g y ö n y ö r ü m e z z ő k e t , és L u g o s o k a t , m e l l y e k b e n a' s z e r e l m e s K a t u l l

(gaudet Verona Catullo) g y e r m e k k o r á b a n j á t s z o d o z o t t , és l e l k é t a z ő t e t k ö r n y ü l v e v ő s z é p t e r m é s z e t t e l táplálá - a' hol a z u t á n L e g é n y k o r á b a n olly g y ö n y ö r ü e n énekelt a' S z e r e l e m r ő l . M e n n y i s o h a j t á s t n e m k ü l d ö t t e m é n is i n n e n R o z i f e l é ! - M o s t el k e l l m u l a t n o m V e r o n á t m e g l á t n i , d e h a é l e k , és m é g v i s z s z a t é r e k , m é g m e g l á t o m . - V a l a m i l l y e n g y ö n y ö r ű e z a z e l s ő O l a s z o r s z á g b a n t ö l t ö t t E s t v é m , o l l y t i s z t a e r á n t o d v a l ó barát¬ sága Sándorodnak mpria.

60

Goito. 36dik Szállás. April. 28dikán. E z a ' r é g e n t e n n a g y erő'sség, m o s t t s a k f a l ú , a z első' h e l y L o m b a r d i á b a n . Camparatól fogva m aismét a' szélekig kisére b e n n ü n k e t a' V e l e n t z e i L o v a s s á g . E g y i k a' többi k ö z ö t t elválván tő'llünk, n e m szégyenlett borra valóért (per u n b i c c h i e r e d i v i n o ) m e g s z ó l l i t a n i , és é n s z e g é n y m a g y a r L e g é n y m e g a j á n d é k o z á m benne a'gazdag Velentzei Köz:Társaságot.

Mantua. 3 7 d i k Szállás. April29dikén. G y ö n y ö r ű v o l t m á i ú t a m , - és a ' m i g é l e k , e m l é k e z n i f o g o k a ' m á i reg¬ gelről. É l e t e m n e k sok napjait örömest oda a d t a m v o l n a értte, ha V i z k e l e t y helyett te, s z i v e m n e k édes fele, ültél volna m e l l e t t e m a' kotsiban; h o g y ö m l e d e z ő szivem¬ n e k é r z e m é n y j e i t v e l e d o s z t h a t t a m v o l n a m e g . - S z e r e n t s é m r e n e m l o v a k a t , ha¬ n e m ökröket k a p t u n k s z e k e r e i n k n e k vonására, hogy é n a' halhatatlan Virgilnek p á s z t o r i d a l a i t k é n y e m r e u g y a n a z o n v i d é k b e n o l v a s h a t t a m , a ' h o l O a z o k a t irá haj¬ d a n , u g y a n a z o n h e l y e k e n é r e z h e t t e m , a ' h o l O a z o k a t é r e z é , és é n e k l é h a j d a n , i t t a ' sásos M i n c i ó n a k p á z s i n t o s , v i r á g o s p a r t j á n ; m e r t

Hic viridis tenera praetexit arundine ripas Mincius. A l i g v o n ó d o t t fel a z é j n e k sátora, A l i g t ü n t el a z É g ' ragyogó tábora, A u r ó r a rózsáji T y r o l ' H a v a s á n a k K é k e l l ő o r m a i n alig p i r ú l á n a k , 'S E z e n éjjel h u l l o t t s z e m é r m e s k ö n n y e i , A ' virágos rétnek most annyi g y ö n g y e i , A ' füvek' hegyein m é g sürün fénylettek, M a d a r a k , állatok tsak akkor ébredtek, M i d ő ' n ú t n a k i n d ú l á n k . - A z é g ' a z ú r j a f e l l e g n é l k ü l , és a z e g é s z n y ú g v ó T e r m é s z e t t s e n d e s v a l a ; t s a k a ' Z e p h y r e k l e n g e d e z t e k , és a ' F ü l e m i l é k é n e k e l t e k i m i t t a m o t t a ' s o r f á k k a l , és s z ő l l ő b o k r o k k a l s ü r ü e n b e ü l t e t e t t o l a s z F ö l d e k e n ; és é n a ' h a l k k a l ballagó f a k ó ö k r ö k u t á n alig alig forgó k o t s i b a n ü l v é n - el k e z d é m :

Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi Silvestrem tenui Musam meditaris avena; L á t á m a ' b i k f á k a t , m e l l y e k talán u g y a n a z o k n a k g y ö k e r e i b ő l n ö v é n e k fel.

Nos patriae fines, et dulcia linquimus arva; Nospatriamfugimus!-

O h é n b a l g a t a g ! m é r t h a g y á m e l h a z á m a t , a ' h o l n é k e m is

61

v a n e g y k e d v e s M e l i b e u s o m , a ' h o l t a l á n é n is t a l á l t a m v o l n a e g y k e l l e m e s A m a ryllist? - d e h a s o r s o m i g y a k a r á :

Quidfacerem? neque servitio me exire licebat Me tamen urit amor! S z i n t e k i e s e t t i t t V i r g i l a ' k e z e m b ő l - s o k á i g g o n d o l k o d t a m Z a l á r ó l ; és s z i v e m a z t j ö v e n d ö l é , h o g y ottan fog valaha tsírázni b o l d o g s á g o m , h a tsak a' P á r k a itt el n e m m e t s z i é l e t e m ' f o n a l á t . U g y v a g y o n , - é g e k , és v a l a m e d d i g H y m e n n e m b o l d o g i t , égni fogok. -

Vitis ut arboribus decori est, ut vitibus uvae. Ut gregibus tauri, segetes utpinguibus arvis; Tu decus omne tuis — S z é p e n f e k ü v é k a z e l ő t t e m a ' v a l ó s á g o s t e r m é s z e t b e n , a ' m i t e z á l t a l V i r g i l m o n d a , és a ' m i a ' R ó m a i i d ő k t ő l f o g v a e g é s z m á i g m e g m a r a d a egész olasz országban; tudniillik: h o g y a' k ö v é r olasz földek teli v a n n a k ültetve a' g a b o n á n k i v ü l f á k k a l is, é s s z ő l ő t ő k é k k e l is: m i n d e n h á r o m n é g y l é p é s n y i r e e g y b a r á z d a m e g y v é g i g a ' f ö l d ö n , m e l l y b e v a n ü l t e t v e s z ő l l ő v e l , és m i n d e n m á s o d i k b a r á z d a sor f á k k a l , m e l l y r e a' s z ő l l ő f e l f u t . E z e k m o s t l e g i n k á b b S z e d e r j f á k , m i n t ¬ h o g y annyi selyem k é s z ü l O l a s z országban. T s a k az ide való g y e n g e K l í m a engedi a z t m e g , h o g y a ' g a b o n a a ' f á k n a k á r n y á b a n is m e g é r j é k . - M e n n y i g y ö n y ö r ü s é g e k k e l v a n e z e n h e l y e k e n ö s z v e k ö t v e a z aratás; - a ' C o r y d o n o k , és G a l a t h é á k m e l l y k e d v t e l v e j á t s z h a t n a k a' z ö l d G a l y o k o n , a' hives á r n y é k b a n a' S z i l f á k n a k z ö l d ho¬ m á l y á b a n , m e l l y e k n e k ágain a' h a m v a s v a d g a l a m b o k szerelmesen bulikolnak,

Nec gemere aéria cessabit turtur ab ulmo Credimus? an, qui amant, ipsi sibi somnia fingunt? I t t e z e n h e l y e k e n , a ' h o l V i r g i l e z t h a j d a n é n e k l é , é n v a g y o k m o s t a z E c h o , és a z t

f e l e l e m : fingunt. Hic ver purpureum: varios hicflumina circum Fundit humus flores: hic Candida populus antro Imminet, et lentae texunt umbracula vites. Itt k e l l lenni O l a s z o r s z á g b a n , h o g y a z e m b e r a z éltető T a v a s z n a k g y ö n y ö r ü s é g e i t t ö k é l l e t e s m é r t é k b e n é r e z z e ; itt v a n a z , h o g y a ' S z i v e p e d v e , l e h e l e g v e , s z a k a d v a k i v á n j a a ' S z e r e l m e t , - i t t t u d n á n a k a z é r t z s z i v e k m e g l á g y ú l n i , és s z e r e l e m r e ol¬ vadni a' bibor szinü T a v a s z n a k édes örömei között. - Itt, a' h o l H a j d a n Virgil' idejében A ' lágy f ü n e k h e g y e t t e Tityr égvén szerelmében Amarylt emlegette. H o g y a z e r d ő 's b e r e k A m a r y l t h a n g z o t t a , T á r g y á t b ú s ' s z i v e m is é g v e o h a j t o t t a :

62

R o z i nevét sohajtottam 'S írám a' b i k ' kérgére; A z erdőt m e g tanítottam 'S a z e g é s z tájt n e v é r e . -

H á n y s z o r n e m e m l e g e t é m I m r é m e t is e ' s z é p v i d é k b e n ! - I m r é m e t ,

Cujus amor tantum mihi crescit in horas, Quantum vere novo viridis se subjicit alnus. M á r a l k a l m a s i n t e l o l v a s á m V i r g i l ' E k l o g á i t ; 's k é p z e l ő ' d é s e m b e n m á r jól m e g j á r ­ t a m a ' m é g v i r á g z ó R ó m a i b i r o d a l m a t a ' V i r g i l e k , H o r á t z o k ' , és O v i d o k ' i d e j é b e n , m e l l y n e k most dőledékjeibe v e z e t a' Sors; sokszor m e g fordúltam k e d v e s Z a l á m ¬ b a n is; és a ' n a p m á r a ' T y r o l i H a v a s o k n a k k o p á r b é r t z e i n f e l l y ü l e m e l é m a g á t , m i ¬ d ő n a ' roppantt M a n t u a a z ő tornyaival, a ' S z e n t A n d r á s ' t e m p l o m á n a k magas ke¬ r é k - b o l t j á v a l ( K u p p e l ) , és b á s t j á i v a l , és n a g y t a v á v a l e l ő t t e m f e k ü v é k . - S z é p t e k i n ¬ t e t v a l a e z v a l ó b a n , m a g á r a a ' v á r o s r a n é z v e is, d e m é g s z e b b a ' R é g i s é g r e n é z v e . E z e r féle g o n d o l a t o k k a l a' f e j e m b e n , vizsgálva n é z t e m e z t a ' helyet, m e l l y r ő l Vir¬

gil, e z a ' CaraDeum soboles, magnum Jovis incrementum, a ' k i n e k e m l é k e z e t e ö r ö k k ö n örökké tartandó, azt m o n d á :

Mantua me genuit - - M e g é r k e z é s ü n k u t á n n e m k e v é s s é b á m ú l á n k , m i d ő n az e g é s z város vizsgálva, s u t t o g v a , és t s u d á l k o z v a s z e m l é l e b e n n ü n k e t . H a n e m a z u t á n t s a k h a m a r k i s ü l t , h o g y a' m á s o d i k G a r n i s o n R e g e m e n t j é n e k O b e s t e r e e g y Battalionjával itt l é v é n ( K ö r ö s y , és B o d a m á r i t t v a n n a k r e n d e l t t h e l y e k e n ) m á r e x o f f i c i o t u d t a t ö r t é n e t ü n ¬ k e t ; és itt l é v ő H a d n a g y fija, M a n t u á n a k e l s ő B e t y á r j a m i n d e n ü t t k i t e r j e s z t é ese¬

t ü n k e t . Questi sono quelli Officiali della Gvardia nobile ongarese - m i n d e n ü n n e n e z h a l l a t o t t , és s o k s z é p o l a s z a j a k o l l y k e g y e s is v o l t , h o g y h o z z á t é v é a z t is. Che belli giovani! - D é l u t á n el j á r v á n a ' k ö z ö n s é g e s h e l y e k e t , t s a k h a m a r m e g e s m é r k e d é n k M a n t u á n a k F ő b b R e n d j é v e l , a ' k i k a z é r t is h o g y M a g y a r o k v a g y u n k , a z é r t is h o g y a ' T s á s z á r által ( a ' k i n e k ő k , a ' m i n t s e j t e m , é p p e n n e m barátjai.) b ü n t e t v e v a g y u n k , n e m t s a k k ü l ö n ö s s z i v e s s é g g e l , h a n e m t i s z t e l e t t e l v i s e l t e t t e k e r á n t u n k . É n a' t ö b ¬ b i k ö z ö t t m e g i s m é r k e d t e m e g y b i z o n y o s Marchese Castiglionival; a ' k i n a g y h a j l a n ¬ d ó s á g á t j e l e n t v é n e r á n t a m , b a r á t s á g o m a t k é r t e , és m i n d e n b e n s z o l g á l a t j á t ajánlot¬ ta O l a s z - o r s z á g b a n m u l a t o z á s o m b a n . A z első H á z o k k ö z ü l való, v a g y o n o s G a v a l l é r , a ' L i t t e r a t ú r á b a n n e m t s a k j á r t o s , h a n e m m a g a is P o é t a , s z ó v a l s z é p l é l e k , d e l i férj¬ fiú (most m i n t e g y 30 e s z t e n d ő s , e z e k előtt a z ide való D á m á k ' s z i v é n e k k ö z ö n s é ¬ ges tárgya) j ó s z i v ü , betsületes e m b e r ő ; e l g o n d o l h a t o d tehát m e n n y i t n y e r t e m i s m é r e t s é g e által. E z e n ú j b a r á t o m , és m é g e g y n e h á n y m á s G a v a l l é r o k e s t v e f e l é a z u t á n e l v e z e t é n e k b e n n ü n k e t e g y P a l o t á b a , a' hol a z ide való Ifjúságból a' M u z s i k a - k e d v e l l ő k C o n c e r t e t adának. - E g y b e g y ű l v e találánk itt M a n t u á n a k m i n d e n G a v a l l é r j a i t , és D á m á i t , a ' k i k n e k é n C a s t i g l i o n i által, és p a j t á s a i m a z O I s m é r ő s ö k á l t a l r e n d r e f e l v e z e t t e t t ü n k , és a ' k i k t ő l m i n d k ü l ö n ö s s z i v e s s é g g e l f o g a d t a t t u n k . M e d i n á n a k n e m e g y s z e r k ü l d ö t t e m Béts felé n é m a hálákat az olasz nyelvért,

63

m e l l y e t e g y e d ü l t s a k n é k i e k ö s z ö n h e t e k , és a ' m e l l y n e k i t t m o s t a n n y i h a s z n á t v e ­ s z e m . - A ' D á m á k k ö z ü l , a' k i k n e k itt fel v e z e t t e t é n k , k ü l ö n ö s e m l i t é s t é r d e m e l a' H e r t z e g n é Gonzága, e g y f i a t a l , s z é p , t s e n d e s , e p e d ő k é k s z e m ű , s z ő k e D á m a , ( a ' k i n e k C a s t i g l i o n i s o k i d e i g v a l a G a n y m e d j e ( G a v a l i e r e S e r v e n t e o l a s z u l ) , és G r ó f ­ n é C o l l o r e d o e g y f e k e t e hajú, t ü z e s s z e m ű , v i d á m , m é g v i r á g z ó A s z s z o n y , a' k i a z idevalóknak közönséges itéletek szerént lelkére n é z v e , M a n t u á n a k Aspásiája, e g y T ü n d é r , e g y h o l l ó h a j ú A r m i d a a' t ö b b i e k k ö z ö t t ; és a z , a ' k i m e l l e t t m e g álla­ p o d t a m , a' k i n e k t ü z e s s z e m e i g y a k r a n r e á m v i l l á m l á n a k , és a' k i s z e m ü n k b e a ' M a ­ g y a r N e m z e t e t leg i n k á b b m a g a s z t a l t a , g y a l á z v á n e g y s z e r 's m i n d a' M a g y a r n a k , v a l a m i n t a z O l a s z n a k is e l l e n s é g é t a' L o b o n t z o t (a P a t á n t , o l a s z u l ) . - I t t t a l á l á m a' t ö b b i k ö z ö t t M a r q u i s S t r ó z z i t is, a ' k i a' F ő ' H e r t z e g F e r d i n á n d ' g y a l o g E z r e d é b e n k a p i t á n y lévén P o s o n y b a n vala, akkor, m i d ő n barátságunk m é g első z ö l d j é b e n volt u g y a n ott; és a' k i t a k k o r l á t á s b ó l m i n d a ' k e t t e n u g y i s m e r é n k , m i n t a' s z é p S t r ó z z i t . A z ó l t a ő, a' m i n t m a g a b e s z é l l é n é k ü n k , le m o n d a s z o l g á l a t j á r ó l , és h a z a j ö t t . M e g ¬ h á z a s o d o t t , e g y n e h á n y h ó n a p o k e l ő t t , és s z é p f i a t a l f e l e s é g é t m o s t e l e j b é n k á l l í t o t ­ t a . B a l o g h p a j t á s o m m á r a z e l ő t t is s z e m m e l t a r t á Ő t ' , m e r t O t e t s z e n é k i e a z A s z s z o n y o k k ö z ö t t leg i n k á b b . - A ' m u z s i k a n e m lehetett n e m kellemes a z Ő hazájᬠb a n , O l a s z o r s z á g b a n , a ' h o l a z o n k i v ü l is a' k ö z ö n s é g e s i z l é s s z e r é n t a ' M u z s i k á n a k e g y ü g y ű , és k e l l e m e s , és a z é n i t é l e t e m s z e r é n t , l e g s z e b b n e m e u r a l k o d i k . T s a k m a é r k e z é n k i d e , 's n é z z e d , m i k é n t i t t h o n v a g y u n k m á r is. - H a i t t m a r a d n é k , a ' k e l l e m e s C a s t i g l i o n i n a k társaságában jó n a p o k a t é l h e t n é k ; m i n d a z o n á l t a l , v a l a m i n t s a j n á l o m Ő t e t i t t h a g y n i , u g y n e m i r i g y l e m a z i t t e n m a r a d ó k é t p a j t á s o m n a k sorsát; m e r t B a l o g h C r e m o n á b a n m a r a d , é n és V i z k e l e t y p e d i g C r e m ó n á n k e r e s z t ü l M a y l a n d b a m e g y ü n k , és o t t m a r a d u n k ; m e d d i g a z t n e m t u d o m , m e r t i t t o l l y h í r e k jár¬ n a k , h o g y B e a [ u ] l i e u t s z ö r n y e n m e g v e r é k a' F r a n t z i á k , és h a n y a t t h o m l o k i p a r k o d ¬ n a k e l é b b r e n y o m ú l n i , és b e ü t n i a ' S z é p L o m b a r d i á b a . - D e h a g y j u k m o s t e z t a b b a : - h a o d a j ö n n e k a ' F r a n t z i á k , h i s z e n o t t l e s z e k é n is, és l e g a l á b b m o n d h a t n i f o g o m i d ő ' v e l , h o g y é n is o t t v a l é k a z o n h á b o r ú b a n , m e l l y o l l y n a g y E p o c h á j á t f o g j a t e n n i a z e g é s z e m b e r i N e m z e t n e k ; ha tsak v a l a m e l l y golyóbis halálos t s ó k o t n e m ád. - A k k o r a z u t á n jó éjtszakát örökre! - d e mára m é g n e m m o n d o k jó éjtszakát, n o h a m á r é j f é l v a n , és s z e m e i m n e h e z e k , m i g e l n e m v é g z e m , a ' m i t a k a r t a m , a ' Gavaliere Servente e r á n t , a ' m i f ő ' k é p p e n O l a s z o r s z á g n a k e s m é r e t é h e z t a r t o z i k . K e r e s z t é n y h a l g a t ó k f i g y e l m e z z e t e k : I t t a ' L e á n y o k á l t a l l y á b a n v é v e n a g y , és s z o ­ ros z a b o l á b a n t a r t a t n a k ; Á m o r t ő'k t s a k n e v é r ő l i s m é r i k , h a t s a k v a l a m e l l y k ü l ö n ö s , és r i t k a f u r t s a s á g által h o z z á j o k n e m o r o z k o d i k ő k i s I s t e n s é g e , v a l a m e d d i g H y m e n őket m e g n e m köti. - H a egyszer A s z s z o n y o k , akkor azután egy közönséges szokás á l t a l , m e l l y m á r e g é s z t ö r v é n n y é l e t t , és a ' m i t a z O l a s z A s z s z o n y o k s z o r g a l m a t o s san f e n n - t a r t a n a k , S z i v e k , l e l k e k , t e s t e k olly s z a b a d , a' m i n t akarják, k e z e k e n k i v ü l , m e l l y e t f é r j e k n e k adának, azért, h o g y s z a b a d s á g o k b a n születő g y e r m e k e i k jószᬠg á t , és n e v é t f e l o s z s z á k . S z a b a d o n , és k é n y j e k s z e r é n t v á l a s z t h a t n a k ő k m a g o k n a k e g y f é r j f i a t , a' k i m á r j ó r e g g e l I s t e n n é j é h e z , B e l l á j á h o z m e g y e n , és a' m é g á g y á b a n h e v e r ő n e k v a g y t ö r t é n e t e k e t beszéll, v a g y olvas, - a z u t á n őtet öltöztetni segiti a z u t á n a ' P a m l a g r a v a g y D i v á n r a le ü l n e k , m e l l y e z e r f é l e f u r t s a s á g o k a t b e s z é l l h e t ne i m m á r kettőjökről; azután, ha tetszik e d g y ü t t e s z n e k , - a z u t á n e d g y ü t t m e n n e k

64

látogatni, d e a ' h o l a ' f é r j f i ú n a k u g y k e l l m a g á t viselni, m i n t h a soha se lett v ó l n a D o n n á j á v a l n é g y s z e m k ö z ö t t - a z u t á n e d g y ü t t m e n n e k v a g y k o t s i z n i , v a g y lova¬ g o l n i - a z u t á n a ' T h e á t r o m b a , - a z u t á n i s m é t h a z a , és a ' férjfiú n é m e l l y k o r h a z a m e g y , n é h a p e d i g , ( h a a z A s z s z o n y a ' l e l k e k t ő l f é l ) n á l l a is m a r a d e g é s z é j j e l , és v e l e e d g y ü t t e g y p a p l a n alá rejti m a g á t . - ' S e z a ' választott férjfiú a z ú g y n e v e z e t t GavaliereServente, n é h a r a b j a , n é h a b a r á t j a , n é h a D e s p o t á j a a z A s z s z o n y n a k , a ' m i n t a ' d o l o g , és a z a l k u h o z z a m a g á v a l . A z A s z s z o n y n a k f é r j e ő t e t s z i v e s e n látja, barát¬ j á n a k (Amico di Casa) n e v e z i , és u t j á b ó l k i t é r , t s a k l o p p a l j ö n ö s z v e f e l e s é g é v e l . D e t u d n i k e l l a z t is, h o g y e z m e g h a s o n l ó k é p p e n m á s f e l e s é g é n e k S z o l g á l ó G a v a l l é r j a . A ' s z e r e l e m n e k b o l o n d s á g a i i t t r i t k á n t ö r t é n n e k a ' F é r j és f e l e s é g k ö z ö t t , h a n e m a z A s z s z o n y , és M á r s , v a g y A d ó n k ö z ö t t , V e n u s ' p é l d á j a s z e r é n t . - I t t a ' férjfiú n e m imádja ú g y a z A s z s z o n y o k a t , m i n t m i nállunk, h a n e m tsak e m b e r i e n szolgálja őket, mint a' halandó szolga halandó Aszszonyát. - M i t m o n d a s z te ehhez? - én azt mon¬ d o m , h o g y l e g é n y k e d n i ide j ö j j ü n k , m e r t itt k e l l e m e s élet a ' l e g é n y k e d é s , d e háza¬ s o d n i - M a g y a r o r s z á g b a n m a r a d j u n k . A ' m i e n g e m e t illet, é n itt ( a ' m e n n y i r e e m ¬ beri gyarlóságom m e g engedi) legénykedni n e m fogok - h a n e m házasodni hazám¬ b a n - i g e n is, h a a ' S o r s m e g e n g e d i . M é g e g y e t : - m a t u d a k o l ó d t a m , h o l l é g y e n Andes, a ' f a l ú m e l l y b e n V i r g i l l e g elő¬ s z ö r látá a ' N a p v i l á g o t , és a ' lagrotta di Virgilio, a ' h e l y a' h o l e z a' ditső' h a l a n d ó ú g y szeretett m u l a t o z n i , mert a ' világért s e m m u l a t t a m volna el ezt m e g n é z n i ; h a n e m m i n d e n e m b e r a z t m o n d á , h o g y a ' h e l y u g y a n ide t s a k k é t o l a s z m é r f ö l d n y i r e va¬ g y o n , d e o t t m á r s e m m i t se látni e g y e b e t f ö l d n é l , m e l l y m e g v a n s z á n t v a , a ' m á i i d ő b e n ; a' grottának e z előtt n é h á n y e s z t e n d ő k k e l m é g láttatott árnyéka, d e most m á r e n n e k is t s a k a' n e v e v a n m e g , v a l a m i n t s z i n t é n A n d e s n e k . É s i g y k i n e m m e n ¬ t e m . B o s z s z o n k o d v a , h o g y a z i d ő a z i l l y n e v e z e t e s e m l é k e z e t e k e t is m e g e m é s z t i , és t é g e d f o r r ó n s z e r e t v e m e g y e k - f e k ü d n i .

Dispeream, si te fuerit mihi Carior alter. Virg.

Aprii. 30dikán. C a s t i g l i ó n i n a k a ' k e n g y e l f u t ó j a m a R e g g e l e z t a ' B i l l é t e t h o z á a ' s z á l ­ lásomra:

„Caro amico! Bon giorno! Io vi significo con piacere una cosa veramente piacevole: Ieri dòpo il Concerto avendo Condotta la Contessa Colloredo al suo palazzo, io facevo una bella Scoperta. Il cuore, lo spirito, e tutto l'Essere della Contessa sopradetta viene molto interessato per voi. Amico, Caro Alcibiade Ongarese! profitate del vostro triomfo, e dei favori d'una Aspasia Italiana. Troppo fortunato, s'arrivando daglifrancesi, potrete dire, Come à Mantua: veni, vidi, vici." Castiglioni, m. p. H á t n e m v a g y o k é n s z e r e n t s é s ? - a l i g l é p t e m O l a s z o r s z á g b a , m á r is e g y s z i v r e p ü l e l e j b é m . É n l e g o t t a n f e l e l t e m n é k i e : i d e i r o m f e l e l e t e m e t is:

65

„Dolce, amabile, Caro Marchese! Bon giorno! - Non senza ragione èpinto cieco il Signor nostro Amore: questo è vero: perche voi, Amore dei Cuori delle Donne, in me povero Servo di Marte cercate i vezzi d'un' Alcibiade. Io vi ringrazio del vostro avviso amichevole. Perprofitare del' Essere della vostra Aspasia il mio merito è piccolo, ed anche il tempo è troppo Curto di procurarmi del merito, perchè dopo domani partiremo. Io mi stimero fortunato d'aver profitato della sua amicizia. Vostra amicizia, amabil Marchese, mi rende gia Contento di guisa, che partirò felice, ricco, ed ambizioso da Mantua. Crederemi: Semper honos, nomenque tuum laudesque manebunt; Quo me cunque vocant terrae. " A z u t á n el m e n é n k a z e m b e r e i n k h e z , és n y á j u n k a t , m e l l y e t d i t s é r e t e s e n e g é s z e d d i g v e z é r l é n k B é t s t ó ' l f o g v a , s z e r e n t s é s e n által a d á n k a z i d e v a l ó v á r k o r m á n y n a k , m e l l y Ő k e t a z A r m a d á h o z f o g j a k ü l d e n i ; és e b b e n m ú l t e l a ' m á i r e g g e l . M á r m o s t t e h á t s z a b a d o k v a g y u n k , és k é n y ü n k s z e r é n t f o g u n k ú t a z n i M a y l a n d i g . D é l u t á n l á t o g a t n i v a l á n k t ö b b h e l y e k e n is, d e t s a k a ' G r ó f n é C o l o r é d ó t h o z o m n e k e d i t t e l ő : - T s a k é n , és C a s t i g l i o n i e g y e d ü l m e n é n k h o z z á . N e m k e v e s s é b á ¬ m u l t a m , m i d ó n M a n t u á n a k hoszszú útszáin sokáig járkálván végtére egy fekete, az i d ő n e k hatalmát k e v é l y e n f e n y e g e t ő régi, r o p p a n t t , felséges p a l o t á h o z j u t o t t u n k ; m e g á l l a p o d t a m é n i t t , és n a g y s z e m e k k e l n é z t e m a ' h a j d a n i é p i t ő M e s t e r s é g n e k , m e l l y olasz o r s z á g b a n m i n d é g leg t ö k é l l e t e s b b vala, e z e n m á r s z á z a d o k ólta k e v é ¬ l y e n itt álló R e m e k j é t ; k ő b ő l faragott óriási e m b e r - t e r m e t e k tartják e z t v á l l a i k o n o s z l o p o k h e l y e t t , a ' m i a z e m b e r n e k s z o k a t l a n s c é n á t állit e l e j b e ; - m i n t h a e z m é g f e n n álló m a r a d é k j a v o l n a a' h a j d a n i R ó m a i l u x u s n a k , ú g y t e t s z i k a z e m b e r n e k , m e r t a' k a p ú n belől m i n d j á r t k ü l ö m b f é l e régi m y t h o l o g i a - b é l i rajzolatok m u t a t j á k m a g o k a t . H a itt m a r a d n á l , u g y m o n d h o z z á m C a s t i g l i o n i , itt s o k s z é p S c é n á t m e g lehetne eleveniteni. H o g y hogy? - Itt lakik G r ó f n é C o l o r e d o - e z a z Ő palotája. É n el m o s o l y o d t a m , és s z e m e i m e t m e r e s z t e t t e m . F e l m e n é n k , és a z A s z s z o n y t , ( a ' k i ­ n e k F é r j e talán é p p e n s z é p é n é l szolgálatban vala) e g y e d ü l találánk p o m p á s szobᬠj á b a n , b u j á n le d ö l v e e g y r ó z s a s z i n p a m l a g r a , holló-haja h ó - m e l j é r e g ö n d ö r ö d v e , M e t a s t á s i o ' e g y i k k ö n y v e a ' k e z é b e n . S z i v e s e n láta b e n n ü n k e t , - m e l l é j e ü l t e t é a z idegent, - m i d ő n palotájának szépségét, felségét festegettem, fekete s z e m e i ke¬ g y e s e n v i l l á m l á n a k ; - e g y k ö n y v e t is t a l á l é k a s z t a l á n , m e l l y a z o n S o n n é t e k n e k g y ü j t e m é n y j e v a l a , m e l l y e k s z á m t a l a n s z e r z ő k által k ü l ö m b f é l e a l k a l m a t o s s á g o k ¬ b a n n é k i e t s i n á l t a t t a k . - V i d á m , és e l e v e n , és t e r m é s z e t e s e n s z a b a d v a l a t á r s a l k o d á s u n k , n e m m i n t e g y B é t s i o s t o b a , 's m é g is b ü s z k e J ú n o - A s z s z o n y n á l . - I g a z n a k t a l á l á m a z t , a ' m i t m a r e g g e l C a s t i g l i o n i irt A s p a s i a ' r é s z é r ő l ; d e a z é n i n d ú l a t a i m b é k é v e l m a r a d v á n , tsak ú g y h ó d o l é k n é k i e , m i n t e g y jeles A s z s z o n y n a k tisztelete h o z á m a g á v a l , e l n e m m u l a t v á n m i n d a z o n á l t a l t ö b b m i n t k ö z ö n s é g e s t i s z t e l ő j e len¬ ni e g y t ö b b m i n t k ö z ö n s é g e s D á m á n a k . A z e s t v é t a' T h e á t r o m b a n t ö l t é n k , a' hol e g y T r a g é d i a játszatott. R e n d r e látogat á n k itt e l é b b v a l a m e n n y i D á m á k a t a' m a g o k L o g é j o k b a n , a z u t á n é n a' C o l o r e d ó n á l , B a l o g h a ' S t r ó z z i n á l , és V i z k e l e t y T a x i s n á l m a r a d á n k . K ü l ö n ö s t e k i n t e t v a l a a ' h á r o m tsak t e g n a p é r k e z e t t m a g y a r legényt m a m á r m i n d e n ü t t o t t h o n látni az A s z -

66

s z o n y o k n á l . Ö r ö m e s t k ü l d ö t t é k v o l n a e l K ö r ö s y t , és B o d á t e z e k , t s a k h o g y m i hár¬ m a n itt m a r a d j u n k . M a n t u a s z é p v á r o s , s z á m o s a k b e n n e a' n a g y P a l o t á k , a z é p i t ő M e s t e r s é g n e k a n y nyi remekjei; fekvése nagy téren vagyon; nagy, mert többet számlál öt ezer h á z o k ­ n á l , d e i g e n n é p t e l e n a ' r o s z l e v e g ő m i a t t , m e l l y e t a ' k ö r ü l ö t t e l é v ő n a g y t ó , és m o tsárok o k o z n a k , el annyira, h o g y n y á r o n a ' l a k o s o k m i n d a ' falukra, j ó s z á g o k r a k é n t e l e n e k költözni; d e é p p e n e za' t ó az, a' m i M a n t u á t b é v e h e t l e n erösséggé teszi (a' f r a n t z i á k n a k n e m k e v é s d o l g o k leszen, h a ide találnak jönni, a' m i most é p p e n n e m l e h e t e t l e n ) , b á s t j á i erő'ssek, és m i n d é g j ó á l l a p o t b a n t a r t a t n a k . A ' S z e n t A n d ­ rás t e m p l o m a s z é p , és r o p p a n t t - a ' p i a t z o k f e l s é g e s e k . A ' M a n t u a i I f j ú s á g i g e n s z é p ; d e l i t e r m e t ű e k , és v i r á g z ó k é p ű e k a' F é r j f i a k , d e a z A s z s z o n y o k , és L e á n y o k , a' k i k n e k n e m z e t i v i s e l e t e k e g y fél t e t e m e k e t b e - f e d ő fejér, v a g y f e k e t e lepel, h a laványok; a' levegő m o n d a t i k oka lenni. B é t s b ő l S o m s i c h t ó l , és G ö r ö g t ö l l e v e l e k e t v á r t a m M a n t u á b a , 's n é z z e d e g y i k s e m irt. - I g y t a r t j a m e g a z e m b e r f o g a d á s á t ! - A z é n I m r é m n é k e m n é h a t a l á n m é g is f o g i r n i ; h a s z ü k s é g e l e s z e n s z i v é t k i - ö n t e n i , t a l á n é n l e s z e k a z , a ' k i n e k k e b e l é ¬ be folynak érzeményjei? -

Májusnak 1 napján. M a r e g g e l i s m é t m e g l á t o g a t á m a ' G r ó f n é t ; m é g p o n g y o l á n t a l á lám O t e t . Jól mulatám magamat véle — d e n e m akarván téged, kegyes O l v a s ó m , talán h i j á b a v a l ó kettő's b e s z é l l g e t é s e i n k k e l ú n t a t n i , tsak a z t i r o m m e g m é g : - h o g y e l v e z e t v é n O r o p p a n t t é p ű l e t é n e k m i n d e n s z o b á i b a , m e l l y a l k a l m a s i n t f e l l y ü l ha¬ ladja a' n y o l t z v a n t , é n n e m g y ő z t e m n é z n i , a ' s z á m t a l a n régi, d e r e m e k rajzolatokat a' f a l a k o n . A ' l e g n e v e z e t e s b b olasz M e s t e r e k n e k m u n k á i k e z e k , m e l l y e k b e n a ' m e s t e r s é g k i l á t t a t i k f o g n i m a g á n a ' T e r m é s z e t e n . J o b b á r a a ' G ö r ö g , és R ó m a i I s ­ t e n e k ' , F é l i s t e n e k ' , és H é r o s o k ' t ö r t é n e t e i e z e k l e g i n k á b b a ' s z e r e l m e s O v i d n a k t o l l a s z e r é n t f e s t v e . - E g y k e r t is v a g y o n a ' h á z n á l , m e l l y n e m n a g y u g y a n , d e s z é p , és a ' k é p f a r a g á s n a k j e l e s m i v e i v e l b ö v e l k e d ő . ss!

Impromtu Egy fejér köbölfaragott Niobe' Szobrára. E g y k e g y e t l e n Isten kő'vé váltóztatta, 'S egy é r z é k e n y e m b e r éltét viszsza adta. D é l u t á n a ' k e l l e m e s C a s t i g l i o n i n a k t á r s a s á g á b a n v a l a m e n n y e n k i m e n é n k a' F e ­ j e d e l m i P a l o t á b a , m e l l y a ' v á r o s o n k i v ű l s z é p h e l y e n f e k s z i k , és e g y s z e r 's m i n d a ' v á r o s n a k s é t á l ó h e l y e ( I l c o r s o ) , a ' h o l s o k h i n t ó k a t , és s z á m o s n é p e t t a l á l á n k . N e m a k a r o m i t t le i r n i a z é p i t ő m e s t e r s é g n e k s z é p m i v e i t , m e l l y e k e t itt, és e g é s z o l a s z or¬ s z á g b a n m i n d e n ü t t b ö v e n l á t h a t n i , a z o s z l o p z a t o k a t , f e l s é g e s b o l t o z a t o k a t , és e z e k ¬ ből a' m e g l e p ő kilátásokat a' zöld T e r m é s z e t r e , m e l l y n e k e g y ü g y ű szépségei az épitő mesterségnek e z e n miveivel olly kellemesen e l l e n k e z n e k . T s a k a' Képirásn a k e g y felséges r e m e k j é v e l akarlak m e g i s m é r k e d t e t n i , m e l l y e t e z e n F e j e d e l m i P a l o t á b a n t a l á l t a m , és a ' m e l l y n e k t e k i n t e t e u g y m e g l e p e t t , h o g y v a l a m e n n y i é r -

67

z ő ' i m m e g d ö b b e n t e k , és - t s a k b á m u l t a k . E z a z o n i s m é r e t e s M y t h o l o g i a i m e s é n e k lefestése, m i d ő n tudniillik a' m a g o k m e g hitt Ó r i á s o k C a u c a s u s n a k tetejéről J u p i ­ tert ostromlák O l y m p u s b a n . E g y n a g y tsutsosan boltozott S z o b a , m e l l y n e k oldalai a' C a u c a s u s , felső tsutsa p e d i g a z O l y m p u s . A ' C a u c a s u s n a k szirtos, sivatag bértzeiről m i n t v i j j á k e z e n d ü h ö s s z ö r n y e t e g e k a' ragyogó O l y m p u s t , az egyedül lévő Istenek' Istene menydörögve, sürüen miként s z ó r j a r e á j o k e m é s z t ő v i l l á m a i t , m e l l y e k e t a' S a s s z o l g á l k e z e i b e , a ' h a l h a t a t l a n F e s ¬ t ő n e k m i n d e n h a t ó k e z e u g y r a j z o l á a ' S i k e t falra, h o g y a z e l k á b ú l t t n é z ő n e k f ü l e i a ' m e n y k ö v e k n e k d ö r g é s é t , a ' k ő s z i r t o k n a k r o p o g á s á t , és a z ó r i á s o k n a k a z e g é s z T e r m é s z e t e t m e g r á z ó o r d i t á s á t h a l l a n i l á t t a t n a k ; m i n d e g y i k óriás m á s m á s test¬ h e l y z e t b e n : e g y i k m i k é n t h a g y i t j a a ' n a g y k ő o r m o t a' D ö r g ő e l l e n , a ' m á s i k m i n t t ö r e g y s z i r t o t a ' h e g y o l d a l á b ó l , a m o t t e g y m á s i k m e g ü t t e t v é n a ' v i l l á m által, m i n t ro¬ h a n alá f e l é , i t t e g y m á s i k m i n t o k á d j a k i d ü h ö s l e l k é t , h o g y h ö r g é s é b e n a z e g é s z si¬ vatag m e g rendül, a m o t t e g y i k m e g d e r m e d v e , öszve-rontsolva, a' halálnak kinjai rettenetes ábrázatjában ijesztőképpen lefestve, mint fetreng dühös vérében, ugy v a n a ' falra r a j z o l v a , h o g y m i n d e n v a l ó s á g n a k t e t s z i k ; é l n i , m o z o g n i l á t s z i k m i n d e n . - M e l l y i g a z e z e n oriási t e r m e t e k n e k k e l e t e , m i k é n t m e g e g y e z m i n d e n t a g n a k nagysága a z i s z o n y ú testtel, az ő dagadtt e r e i k b e n a' p a t a k k é n t folyó vér m i n t mo¬ z o g , a z i d e g e k m i n t m e r e d n e k a' v a s t a g h u s a l a t t , a ' s z i k r á z ó s z e m e k m i n t f o r o g n a k l y u k j o k b a n , m i n t e g y b a r l a n g b a n , a z i s z o n y ú t z o m b o k m i n t e m e l i k a ' s z ö r n y ü tes¬ t e t - l e i r n i l e h e t e t l e n . A ' v i l á g o s s á g , és á r n y é k m e l l y i g a z — T i t i á n n a k r e m e k j e e z . A ' P a l o t a a z U d v a r é . É r z é k e n n y e n b u t s ú z t a m e l a' T h e á t r o m b a n ( m e r t h o l n a p m á r t o v á b b m e g y ü n k ) a ' G r ó f n é t ó l , és C a s t i g l i o n i t ó l , a' k i k n e k s z i v e s b a r á t s á g o k a t n a g y m é r t é k b e n tapasztalám. - Castiglioni e g y ajánló levelet ada n é k e m M a y l a n d b a , m e l l y a ' l e g n a g y o b b h á z o k b a b e f o g e n g e m v e z e t n i o t t l é t e m b e n . A ' G r ó f n é is, a ' k i n e k e g é s z n e m z e t s é g e M a y l a n d b a n v a g y o n irni f o g m e l l e t t e m . I d e i r o m C a s t i g l i o n i ' l e v e l é t , h o g y m e g i s m é r j e d b e n n e a ' s z é p l e l k e t , és h o z z á m v a l ó h a j l a n d ó ¬ ságát:

„ A Sua Eccelenza Il Sig. Conte Massimiliano Stampa di Soncino - à Milano. „Amico Carissimo! Qual rapido passaggio da Venere à Marte ho fatto Castiglioni, Voi di­ rete Sicuramente. Ma amico caro: Omnia tempus habent. Io credo di dimostrarmivi amico vero, se nelle attuali Circostanze vi faccio conoscere un bon guerriero. Cosi è: l'esibitor della presente è il Sig. Tenente Kisfaludy nobile ongarese, che per una Combinazione, che vi farà dire, è fors'anco ridere passa dalla Gvardia Nobile di quella Nazione presso S. M. J. à gvardar il grandioso Milano. Lo troverete di talento, estimatore dell' Italia, e buon discernitore. Io lo raccomando à Voi, perche conoscendo vi fornito di merito reale, mi sarete grato della conoscenza, che vi procuro, ed essendomi poi amico non lascierete di praticargli tutte quelle gentilezze, delle quali Siete Capace. Vi Saprò buon grado d'ogni attenzione, che gli userete a mio riguardo. Passate i miei doveri alla degn. vostra Consorte, onoratemi de vostri Commandi, è Credetemi a tutte prove Vostro obl. Servitore, amico vero Giuseppe de Casti[g]lioni m. p. "

68

Margaria. Maj. 2dikán. B o z z o l ó n k e r e s z t ü l i d e é r k e z é n k m a , e b b e a ' k i s f a l u b a . A ' f ö b b g y ö n y ö rüségek k ö z z é tartozik valóban a' L o m b a r d i á n a k szépen miveltt m e z z e i között, a' S i n o r s z e r é n t ü l t e t e t t sorfák' z ö l d h o m á l l y á b a n , a ' m a g a s a n töltött, széles, sik, ke¬ m é n y , n é h a m e s z s z e előre n y ú l ó , n é h a k e r e n g ő , felséges ú t a k o n kotsizni. - S z i n t e n e h e z e n esik most n é k ü n k , h o g y eddig olly számosan lévén, most e g y e d ü l , árván m a r a d t u n k . - E s t v e felé a' falún k i v ü l t s e n d e s e n folyó A d a ' partján végig sétálva k é t b a j - t á r s o m m a l , a ' m ú l t t a k r ó l e m l é k e z v é n , b a r á t s á g o s b e s z é l l g e t é s e k k ö z ö t t töl¬ t é n k a z időt. - M i lesz m é g belőlünk? -

Cremóna. Maj. 3dikán. M a r g a r i á t ó l S a n t - L o r e n z o i g t e t t u t ú n k b a n a z ú t f é l é n t a l á l á n k M a r c h e s e M á g i n a k e g y m e z z e i K a s t é l y j á t , m e l l y e t m e g n é z t ü n k , m i is k e l l e m e s e n l e p e t v é n m e g m o s o l y g ó t e k i n t e t e által. A z t v é l é m , h o g y a ' R ó m a i M e c é n á s n a k e g y i k m e z z e i h á z á b a n találom m a g a m a t , a' k i n e k a' s z é p m e s t e r e k m i n d v e t é l k e d v e d o l g o z á n a k , a n n y i s z é p s é g e i r e a k a d t a m i t t a ' k é p f a r a g ó - , é p i t ő - , és k e r t é s z - M e s t e r s é g e k n e k .

Impromtu. Venus' köbölfaragott képe. M á r s , és A d ó n m e z i t e l e n G y a k r a n láttak e n g e m e t ; M á s o k elől m i n d s z ü n t e l e n F e l h ő rejté testemet. A n c h i s e s is e g y s z e r é l t e k e g y e l m e m e t D e Praxiteles, h o l látott O e n g e m e t ? S a n t - L o r e n z ó b ó l , a' hol e b é d e l é n k , k i i n d ú l v á n sebesen d ö b ö r ö g é n k C r e m o n a felé.

Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae! Virg. M i n t e g y két olasz mérföldnyire az út, (egy g y ö n y ö r ű Sikátor) olly egyenesen van v á g v a , és v o n v a a ' v á r o s f e l é , h o g y a ' n a g y T e m p l o m n a k m a g a s T o r n y a m o z d ú l a t l a n áll a n n a k k ö z e p é n a ' m e s z s z e s é g b e n , ú g y é p i t v e , m i n t a ' B é t s i I s t v á n - T o r o n y . A l i g é r k e z é n k ide, h o g y a z e g é s z v á r o s b a n n a g y lárma esett. A z a' hir f u t a m o d o t t , h o g y B e a u l i e u ' H a d a m e g v e r e t v é n a ' g y ő z e d e l m e s k e d ő F r a n t z i á k által, a ' F ő H a d i K v á r t é l y Páviából viszsza vonja magát ide C r e m o n á b a . V a l ó b a n számtalan hadi T á r ¬ s z e k é r is é r k e z e t t m á r i d e , a ' s e b e s T i s z t e k m i n d i d e h o z a t j á k m a g o k a t , és M a y landból sok U r a s á g ' S z e k e r e k , m e g terhelve ládákkal, T y r o l felé ballagnak. I s m é r e m m á r a' s z é p R e g e m e n t e t , m e l l y b e n s z o l g á l n i f o g u n k ; i t t e g y C o m p á n i a f e k s z i k : tsupa ősz, r e s z k e t ő , v a k , sánta, b é n n a v i t é z e k e z e k . B a l o g h pajtásom itt m a r a d . - -

69

Maj. 4dikén. C r e m o n a , a ' h o l h a j d a n V i r g i l é l e t é n e k első' z s e n g é j é t t ö l t ö t t e , és a ' m i ak¬ k o r tsak n y o m o r ú l t t h e l y lehetett, most nagy, népes, szép e g y város. V a n n a k roppantt Palotái, m e l l y e k k ö z ü l a' M a r c h e s e M á g i ' p o m p á s é p ü l e t e első helyet érde¬ m e l . E z a ' g a z d a g O l a s z G a v a l l é r , a' k i r ő l a z m o n d a t i k , h o g y O M a n t u á b ó l e g é s z R ó ¬ m á i g m i n d é g a ' m a g a j ó s z á g á n m e h e t , és a ' k i s z á m t a l a n e g y é b b U r a s á g o k k a l i t t l a k i k . A ' N a g y T e m p l o m , f e l s é g e s M i v e a ' r é g i s é g n e k ; s z é p o s z l o p o k é k é t i k , és raj¬ zolatai m i n d ritka m u n k á i k a' leg n e v e z e t e s s ' b b olasz k é p i r ó k n a k . - T h e á t r o m a s z é p ; m a e g y O p e r á j a a d a t o t t C i m a r ó s á n a k , m e l l y b e n a ' j ó j á t é k , e g y s z é p , és k e l l e ¬ m e s e n é n e k l ő O l a s z S y r é n , a' jó m u z s i k a g y ö n y ö r ü e n é r e z t e t é v é l e m , h o g y a' M u ¬ z s i k á n a k , o p e r á k n a k , és b u j a é n e k l ő ' n é k n e k h a z á j á b a n v a g y o k . - A ' v á r o s n a k f e k v é ­ se k i e s , a' C o r s o s z é p , n é p e s , és m ú l a t s á g o s . H a M a y l a n d b a n h o s z s z a b b m a r a d á s o m l é s z e n , h á t b ő v e b b e n f o g o k i r h a t n i O l a s z o r s z á g r ó l , és a n n a k J e l e s s é g e i r ő l . - A ' h o l j á r u n k m i n d e n ü t t e l b e s z é l l ü k t ö r t é n e t ü n k e t , és m i n d e n e m b e r b á m ú l , n e v e t , és fejét tsóválja; dupla szivességgel viseltetnek h o z z á n k az olaszok, mihelyt tudják, hogy magyarok vagyunk. - Holnap útnak indúlunk.

Lodi. Maj 5dikén. K ö n n y e z ő s z e m e k k e l v á l á n k e l B a l o g h b a j t á r s u n k t o l C r e m o n á b a n , és Pizzighetone, Casale-Pusterlengo t s i n o s m e z z ő v á r o s o k o n k e r e s z t ü l i d e r e p ü l é n k . M o z g o t t a z e g é s z út a' merre j ö t t ü n k ; m i n d e n viszsza hordja magát az A r m á d á t o l . S z é p , és n a g y v á r o s e z is, m e l l y b e n m o s t e g y N á p o l y i L o v a s R e g e m e n t k v á r t é l y o z . M a e s t v e h o g y itt k i m e n é n k a ' C o r s ó r a , P i e m o n t f e l ő l , a ' h o l a ' h á b o r ú v a g y o n , n a g y m o r g á s h a l l a t o t t i d e a ' t s e n d e s i d ő b e n ; v a g y a z é g n e k , v a g y a ' t ü z e l ő á g y ú k n a k dör¬ gése e z . - R e t t e g a' L o m b a r d i a , m i n t h a j d a n a' R ó m a i b i r o d a l o m , m i d ő n H a n n i b a l a' H a v a s o k r ó l f e n y e g e t é azt. - A ' Sors ú g y láttatik v é l ü n k b á n n i m o s t , m i n t hajdan D á v i d Ú r i á s s a l , a' s z é p B e t h s a b é n e k f é r j é v e l . - E h l é g y e n , a ' m i n t l é s z e n ! - T s a k t e s z e r e s s e d m i n d é g , és el n e f e l e j t s d Sándorodat mpr.

70

Mayland. Maj. 8dikán 796 Imrém! T e g n a p előtt é r k e z é n k i d e a' szép L o m b a r d i á n a k e z e n roppantt F ő Városába. A ' K a p i t á n y G r ó f D ' a u t h i e r , a' k i n e k C o m p a g n i á j á h o z o s z t v a v a g y u n k , e g y i g e n j ó , szelid, betsületes, tiszteletre méltó öreg e m b e r , ábrázatban szakasztott J ó s e f T s á szár; n e m k e v é s s é t s u d á l k o z á n k , a' midő'n e n n e k fiatal feleségét, a' k i férjét m ó d n é l k ü l l á t t a t i k s z e r e t n i , v a l a m i n t s o k m á s o k a t is, sirás rivás k ö z ö t t t a l á l á n k : T u d n i ­ i l l i k a ' S p a n y o l o k o n m á r g y ő z e d e l m e t v e t t , és v é l e k m á r m e g is b é k é l t t F r a n t z i a S e r e g i d e f o r d u l v á n , és a z i t t e n h a r t z o l ó t á b o r r a l e g y e s í t v é n m a g á t , a z o n k i v ü l a ' S a r d i n i a i K i r á l y is, m i n e k u t á n n a m á r B i r o d a l m á n a k f e l é t e l v e s z t e t t e , e l v o n v á n tő'llünk segitségét, a' m i e g y e d ü l maradott g y e n g e t á b o r u n k annyira m e g veretett, h o g y k é n t e l e n vala magát n e m tsak viszsza v o n n i , h a n e m a' F r a n t z i á k n a k szabad utat h a g y n i a' L o m b a r d i á b a ; m i n t e g y 1 4 ezerre m e g y e n r é s z s z e r é n t el esett, rész­ szerént fogollyá lett e m b e r e i n k n e k száma. O F r a n t z i a S z a b a d s á g ! tehát ú g y v é g e z é a' S o r s , h o g y t e l e g y é l a z e m b e r i n e m n e k ö l d ö k l ő ' A n g y a l a ? - h o g y a n n y i e z e r n y i e z e r h o l t t t e t e m e k e n é p i t s e d t h r o n u s o d a t ? - F e n n áll i m m á r v é r e s s z é k e d , m i k o r s z ü n s z m e g t e h á t g y i l k o l n i ? - m i k o r l e s z i m m á r elég? T e g n a p jelenténk magunkat kötelességünk szerént G r ó f Stain Feldzeugmeister M a y l a n d i F ő K o r m á n y ó z ó n á l , és t ö r t é n e t ü n k n e k h a l l á s a u t á n n e v e t e t t , és o l l y j ó re¬ m é n y s é g g e l b i z t a t o t t b e n n ü n k e t , h o g y s z i n t e m á r m a g u n k is h i n n i k e z d j ü k , h o g y s z á m k i v e t t e t é s ü n k m é g valahára szerentsénkre váland. H o z z á n k való hajlandósᬠg á n a k m a a' parolánál m i n t e g y ö t v e n T i s z t n e k jelenlétében annyi jeleit adá, h o g y n e m t s a k k ü l ö n ö s b e t s b e n t a r t a t u n k m i n d e n e k t ő l , h a n e m m é g E l ö l j á r ó i n k is k e d ¬ v ü n k e t keresik, pajtásaink pedig barátságunkra sovárognak. S z e m b e t ü n ő m e g k ü l ö m b ö z t e t é s vala az k i v á l t k é p p e n m a a' T h e á t r o m b a n , m i d ő n O a' L o g é b ő l hoz¬ z á n k alá s o k á i g b e s z é l l g e t e t t , u t ó b b a z u t á n m a g á h o z f e l h i v o t t , és s o k n a g y u r a s á g o k k a l m e g i s m é r k e d t e t e t t , a z o n f e l h a g y á s s a l , h o g y a z o k a t m e g is l á t o g a s s u k , m a g á r a v o n á itt a' k é t k a t z é r m a g y a r l e g é n y s z i n t e a z e g é s z k ö z ö n s é g n e k tekinte¬ t é t , és f i g y e l m é t . B e s z é d j e i b ő l a z t i t é l h e t é m , h o g y m i n d e n g e m m i n d V i z k e l e t i t a ' m a g a R e g e m e n t j é h e z k i v á n ; „ v i s e l l y é k a z U r a k jól m a g o k a t , u g y m o n d , é n s o k s z o r f o g o k t u d a k o l ó d n i , és é n m e g f o g o m S p l é n y i n e k t s e l e k e d e t é t t z á f o l n i , h a e g y s z e r b i z o n y o s l e h e t e k arról, h o g y i g a z s á g t a l a n u l b á n t a k a z U r a k k a l . " M a d é l u t á n ö s z v e j á r á n k e z t a z oriási v á r o s t , és s o k f é l e t e k i n t e t b e n e l e j b e t é s z e m é n M a y l a n d o t B é t s n e k . - B á m ú l v a s z e m l é l t e m a ' h a j d a n i K ö m i v e s e k n e k , és K ő f a ¬ r a g ó k n a k a' mostaniakat f e l l y ü l m u l ó felséges m u n k á j o k a t . A z ujjabb é p ü l e t e k kö¬ z ö t t is s z é p k é t r e m e k j é t t a l á l á m a z é p i t ő m e s t e r s é g n e k H e r t z e g S e r b e l o n i , é s B e l g i o j o s o ' r o p p a n t t P a l o t á j o k b a n . E s t v e felé a z u t á n a' k ö z ö n s é g e s m u l a t ó h e l y e k ­ re m e n é n k , m e l l y e k k ö z ö t t e l s ő n e v e t é r d e m e l a z u g y n e v e z e t t Corso, a ' m i m i n d e n O l a s z v á r o s o k b a n t a l á l t a t i k , és a ' h o v á a z e g é s z s z é p v i l á g ö s z v e s z o k o t t g y ü l n i , k i ¬ vált i n n e p n a p o k o n ; e z e g y kies, s z é p sorfákkal k ö r ü l ültetett h o s z s z ú sikátor, b ő v e n f e l o s z t v a a ' K o t s i z ó k r a , L o v a g l ó k r a , és g y a l o g j á r ó k r a . S o k k a l k e l l e m e s e b b m u l a t ó ¬ hely e z a' Bétsi Praternál. - I t t találánk a' p o m p á s népes M a y l a n d n a k s z é p világát, és - e l b á m ú l á n k ; d e v a l ó b a n m é l t á n is; m e r t a ' s o k t z i f r a h i n t ó k , d é l t z e g l o v a k - a '

71

s z é p f é r j f i ú i , és a s z s z o n y i v é r , - a ' g y ö n y ö r ű L e á n y á b r á z a t o k , d e l i t e r m e t e k o l l y k e l l e m e s m u l a t s á g o t s z e r e z é n e k s z e m e i n k n e k , és m i n d e n é r z ő i n k e t ú g y e l f o g l a ¬ l á k , h o g y n e m e g y s z e r m o n d á n k : B é t s n i n t s e n i l l y e n ! - és h a a' S o r s m e g n e m g á ­ t o l j a , i t t m é g a r a n y n a p o k a t é l ü n k . - I n n e n a z u t á n a ' k ö z ö n s é g e s k e r t b e ( i l giardino publico) m e n é n k , - k é s ő b b a z u t á n a ' T h e á t r o m b a : i l l y s z é p , és n a g y T h e á t r o m o t m é g s o h a se l á t t a m . É p p e n a z o l a s z T r a g é d i a : Berenice a d a t o t t . A z o l a s z T h e á t r o m o k r ó l , v a l a m i n t e g y é b b d o l g o k r ó l is m á s k o r f o g o k i r n i , h a t u d n i i l l i k t ö b b E s m é r e teket szereztem már magamnak mindenről. L a k á s u n k a' F e l l e g v á r b a n v a g y o n , m e l l y a' v á r o s n a k v é g é n é p ű l t : a ' B á s t j á k , m e l l y e k k e l k ö r n y ü l v é t e t i k , a ' S á n t z o k , m e l l y e k k e l k ö r n y ü l v a n á r k o l v a , és a z e z t k ö r n y ü l folyó v i z e k alkalmas erősséggé teszik e z e n Fellegvárat. M o s t , m i n t h o g y m á r t s a k u g y a n k ö z e l g e t n i m o n d a t i k a z ellenség, n y a k r a főre eleséggel rakatik teli, s z ó v a l olly állapotba h e l y h e z t e t i k , h o g y m a g á t a' v í v ó ellenség ellen oltalmazhassa. H o l n a p é r k e z i k m e g a ' G a r n i s o n R e g e m e n t n e k O b e s t e r B a t a l l i o n j a , m e l l y a ' hite¬ s z e g e t t S a r d i n i a i K i r á l y n a k v a l a ö r i z e t é r e T u r i n b a n , és i t t m a r a d a n d a ' v á r n a k oltal¬ mára.

Maj: 9dikén. A ' F r a n t z i á k által e l s z é l l e s z t e t t , és m o s t m i n t e g y e z e r f ő i g ö s z v e g y ü j t ö t t F r e y C o r p s is m a é r k e z e t t i d e , és i t t m a r a d a' v á r n a k o l t a l m á r a . É s e z e n i n k a b b tol¬ v a j , m i n t k a t o n a , és a ' f e l l y e b b e m l i t e t t t s o n k a b é n n a ö r e g e m b e r e k n é l t ö b b s e m ¬ m i sem. - E z hallatlan várbéli G a r n i s o n ! - I g y m e g y e n m i n d e n most m i n á l l u n k f e l f o r d ú l v a ! - K é t e z e r k a t o n a t e h á t ( a n n a k is n e g y e d r é s z e a z I s t á p o l y b a n ) oltal¬ m a z n i f o g j a a ' M a y l a n d i v á r a t a ' t e m é r d e k F r a n t z i a e l l e n . M a j d el v á l i k , h a el j ö n a z idő. V é l e t l e n m e g l e p é s v a l a a z m a , m i d ő n s z o b á m b a n f e l 's alá s é t á l g a t v á n d o h á n y o z ¬ va, - mélj gondolatokba merűlve, egyszerre három k é k H u s z á r T i s z t toppan be: Svadronyos K a p i t á n y Báró Splényi (kár h o g y e z e n gyilkos n e m z e t s é g b ő l való!) Ka¬ p i t á n y B á r ó B á n f f y , és F ő H a d n a g y B o r b é l y v o l t a k e z e k , a ' k i k e t t a l á n m á r t e is ismérsz E r d é l y i leveleimből; - k i k m e g hallván n e m tsak történetemet, h a n e m már i t t e n l é t e m e t is, e n g e m l á t o g a t n i , és M a y l a n d o t m e g n é z n i i d e r á n d ú l á n a k C o l i G e n e r á l n a k k i s t á b o r á b ó l , m e l l y P i e m o n t b ó l k é n t e l e n l é v é n e l m e n n i , és e l ő b b r e n y o m ú l n i , h o g y m a g á t ö s z v e k a p t s o l v á n B e a u l i e u ' S e r e g é v e l , a z e l l e n s é g n e k a' P ó v i z é n általjövetelét meggátolhassa, é p p e n k ö z e l vala ide. - M i n e k u t á n n a egy két órát b a r á t s á g o s a n t ö l t ö t t ü n k v o l n a n á l l a m , b é m e n é n k a' v á r o s b a a' M a y l a n d i N a g y T e m p l o m o t m e g n é z n i , m e l l y o l l y n e v e z e t e s E u r o p á b a n , és a ' m e l l y v a l ó b a n m e g é r d e m l i , h o g y a' V i l á g n a k tsudái k ö z é számláltassék. A z u t á n p e d i g h o z z á j o k ; - itten a l i g ü l é n k le a z e b é d h e z , h á t b é r o h a n e g y O r d i n á n t z - h o g y b a r á t i m C o l i G e n e r á l ¬ n a k parantsolatjára n y a k r a főre v i s z s z a s i e s s e n e k o s z t á l y o k h o z , m e l l y m á r ú t b a n va¬ g y o n e l e j b e m e n n i a z e l l e n s é g n e k , m e l l y P i a c e n z a t á j á n által j ö v é n a' P ó n B e a u l i e u ' s e r e g é t i s m é t m e g v e r t e , m a g á t k é t f e l é o s z t o t t a , és e g y r é s z e M a n t u á n a k , m á s i k p e d i g M a y l a n d n a k v e t t e u t j á t , - 's m á r k ö z e l g e t is M a y l a n d h o z . - E z e k el n y a r g a lának, é n p e d i g a' v á r b a h a z a f u t o t t a m . -

72

Maj: 10dikén. T e g n a p a l i g é r k e z t e m a ' v á r b a , l e g o t t a n S t r á z s á t k e l l e b é v e z e t n e m a z U d v a r h o z felváltani a z ott lévő' Jordis Battallionjából való Strázsát, m e l l y hasonló¬ k é p p e n parantsolatot v ő n az ellenség elejbe való menetelre. S z o m o r ú szemlélője v o l t a m a ' F ő H e r t z e g F e r d i n á n d ' , és F ő K o r m á n y o z ó G e n e r á l S t a i n ' e l i l l a n t á s o k n a k , a ' k i k n e k F a m i l i á j o k , és J ó s z á g o k m á r e z e l ő t t e g y n é h á n y n a p p a l e l k ü l d e t t e k i n n e n . - K ü l ö n ö s Scénát é l t e m é n itt m e g : L á t t a m a' M a y l a n d i n é p n e k zavarját e g y r é s z e ö r ü l n i l á t t a t o t t a ' F r a n t z i á k ' , és t a l á n a ' S z a b a d s á g , és e g y e n l ő s é g ' b e j ö v e ¬ t e l é n e k annyira, h o g y talán tsak okos m a g a m viselésének k ö s z ö n h e t e m , h o g y az U d v a r i Strázsát m e g n e m t á m a d t a ; - v o l t a k s o k a n , a' k i k b ú s u l n i láttattak; - a z U d ¬ variak zokogtak; - láttam mint bitangoltattak sok H e r t z e g i portékák, de n é k e m par a n t s o l a t o m n e m l é v é n e z t m e g g á t o l n i , t s a k n é z ő l e h e t t e m ; l e h e t e t l e n , és v e s z e d e l ¬ m e s is l e t t v o l n a i t t e n a ' t ű z e s , és i l l y e n k o r g a r á z d a o l a s z k ö z n é p n e k e l l e n t á l l a n i . E z e n s z o m o r ú tapasztalásoknak k ö z e p e t t e gyakor sohajtásokat k ü l d ö t t e m te feléd, é d e s I m r é m ! - K i h i t t e v o l n a , h o g y e z t é l n i , és t a l á n i t t e n is h a l n i j ö j j e k O l a s z or¬ s z á g b a ? - A ' S t r á z s á n n é k e d e g y l e v e l e t is i r t a m ; el k ü l d é m e g y ú t t a l L i e n z t ő ' l fog¬ v a M a n t u á i g t e t t ú t a m n a k le irását is, és m i n d e n e s e t r e b ú t s u z t a m t ő l l e d ; n e m t u ¬ d o m , k e z e d h e z j ö v e n d e e z e n levelem. - S o h a sem f o g o m ezt elfelejteni: É n voltam az U d v a r n a k itten legutólsó Strázsája, mert e n g e m m a m á r n e m a' T s á s z á r i K a t o n a ¬ ság, h a n e m a ' f e g y v e r b e ö l t ö z ö t t v á r o s i P o l g á r s á g v á l t o t t f e l . N é g y e z e r P o l g á r n a k t u d n i i l l i k f e g y v e r t k e l l e fogni a' v á r o s n a k r e n d e l é s é b ő l , h o g y a' F r a n t z i á k eljövete¬ l é i g a ' n é p t s e n d e s s é g b e n , és a ' z e n d ű l é s e l l e n z a b o l á b a n t a r t a s s é k .

Maj. 12dikén. H a n y a t h o m l o k k é s z ü l a ' v á r a z e l l e n s é g n e k e l f o g a d á s á r a . V a n m á r e l e ­ g e n d ő ' e l e s é g ü n k , b o r u n k . K é t e z e r k a t o n á n k , 1 5 0 á g y u n k , és e l e g e n d ő ' m u n í t i ó n k , de nints több m i n t e g y 18 pattantyúsnál. A ' várnak K o r m á n y o z ó j a L a m y Oberstlieu¬ t e n a n t a z I n g e n i e u r C o r p s t o l , a' v á r ö r i z e t é p e d i g H o l t m a n a ' G a r n i s o n R e g e m e n t ¬ n e k Ó b e s t e r e . H a tsak segitségünk n e m é r k e z e n d , hát ollyan C i r c u m d e d e r u n t m e lesz, h o g y v a g y h a l n u n k , v a g y f o g l y o k k á kell l e n n ü n k ; n e m h i s z e m pedig, h o g y Beaulieu t ö b b é segithessen rajtunk, mert m a r o k n y i táborát M a n t u á n a k , (melly F ő ' erő'ssége L o m b á r d i á n a k ) o l t a l m á r a k e l l n é k i e f o r d i t a n i , v a g y h a a k a r n a is, a z e l ­ l e n s é g , t u d o m , e l é g o k o s l e s z e n arra, h o g y a z ú t a t elállja. É p p e n m o s t , a ' m i d ő ' n e z t i r o m , j ö n n y a r g a l v a a ' k i r e n d e l t t v i g y á z a t ( p i q u e t ) v i s z s z a a' h i r r e l , h o g y M e l a g n a n ó b a n ( m e l l y M a y l a n d h o z e g y p o s t a ) v a n i m m á r e g y 1 0 0 0 0 f ő b ő l álló F r a n t z i a S e ¬ reg. - I s t e n v e l e d t e h á t k e d v e s I m r é m ! n e m t u d o m , m e r t m á r z á r j á k a' k a p ú k a t , a' föld' g y o m r á b a m e g y e k e i n n e n , v a g y F r a n t z i a országba? P o r t é k á m n a k nagyobb részét C r e m o n á b a n maradott Balogh Pajtásomnál hag y á m , t s a k a ' m i n d e n n a p i s z ü k s é g e m r e v a l ó t h o z v á n el m a g a m m a l . E z m á r e d d i g a z e l l e n s é g n e k z s á k m á n y j a lett, ha tsak B a l o g h M a n t u á b a n e m k ü l d ö t t e ládámat. K e s e r ü e n t s o r d ú l k i i t t e n a' k ö n y s z e m e i m b ő l - l e g d r á g á b b k i n t s e m , a' t e l e v e l e i d is, t a l á n - o d a i m m á r ! -

Estve felé. F e l m e n t e m a ' v á r n a k e g y i k b á s t j a - t o r n y á r a , és l e d ő l v é n a' z ö l d p á z s i n t r a , ott sokáig a n d a l o g t a m ; felséges s z é p t e k i n t e t e k v a l á n a k e z e k : É j s z a k felől a' k o -

73

m o l y a n h e l y z e t t , és a z a l k o n y o d á s m i a t t s z ü r k ü l n i k e z d ő ' H e l v e t i a i m a g a s H a v a s o k , mellyekrő'l a' n é m e t M u s á k n a k K e d v e l t t j e H a l l e r olly s z é p e n éneklett. - N a p n y u gott felől a' P i e m o n t i H e g y e k , m e l l y e k n e k vállakon - most arany szin vállakon a' n a p f e l s é g e s e n e r e s z k e d e t t alá - N a p k e l e t , és d é l f e l é p e d i g a' P a r a d i t s o m L o m b a r ¬ dia alattan tavaszi s z i n é b e n .

Et nunc omnis ager, nunc omnis parturit arbos: Nuncfrondent silvae: nuncformosissimus annus. Virg. E z e n t ú l a ' k é k e l l ő G e n u a i h e g y e k , - és l e g i t t e n a ' v á r n a k t ö v é b e n a ' r o p p a n t t M a y l a n d a z ő k e r t j e i v e l , P a l o t á i v a l , és t o r n y a i v a l . - F á j t a ' s z i v e m e z e n g y ö n y ö r ű T a r t o m á n y é r t , m e l l y e t i m i t t a m o t t m á r d ú l a z e l l e n s é g ; fájt a ' s z i v e m l e g i n k á b b é r e t t e t e k K e d v e s e i m , k i k t ő l illy m ó d o n s z a k a s z t o t t el e l l e n k e z ő sorsom. - - I m ¬ r é m ! - és R o z i ! h á n y s z o r n e m s o h a j t o z t a m u t á n n a t o k . S z e g é n y S á n d o r , g o n d o l á m m a g a m b a n , te m é g sem vagy á m szerentsés! -

Infelix, cui te exitio Fortuna reservat? - Virg. M e r t tsak u g y a n s z o m o r ú b i z o n y o s j ö v e n d ő ' e z : v a g y itt v e s z n i , v a g y fogollyá lenni, és t e l l y e s s é g g e l n e m g y ő z h e t n i . E h ! l é g y e n , a' m i n t l é s z e n ; - ha itt v e s z e k v e s z s z e k . ( T s a k h o g y e z e n m a r o k n y i é l e t e m n e m é r d e m l é m e g igy a' születésemet - A p á m n a k m u n k á j á t - és s z e g é n y A n y á m n a k f á j d a l m i t . ) H a p e d i g f o g o l l y á l e s z e k , hát - hiszen diadalom! mert akkor az ellenségnek költségén m e g látom Frantzia-ors z á g o t , és i n g y e n d r á g a t a p a s z t a l á s o k a t s z e r z e k m a g a m n a k . I g y t e h á t T y r a n n sor¬ s o m ! k i n e m f o g s z rajtam. I g a z tagja l e s z e k é n m a g a m r a n é z v e a' M a g y a r n e m z e t ¬ n e k , m e l l y n e k n e m z e t i K a r a k t e r é t h a j d a n i m i g y h a t á r o z á k : s í r v a t á n t z o l , és t á n t z o l v a h a l . N e m f e s z e g e t e m p e d i g , h a v a n e o k o m e r r e , és é r d e m l e s z e e z . A k á r s z o k á s , a k á r j á t é k - a n n y i v a l is i n k á b b é n f o g o k k i s o r s o m o n . D e b i z o n y m o s t j u t e s z e m b e : k ö t e l e s s é g ; m e r t a ' f e j e d e l e m m i n d e n h ó n a p b a n 2 4 f o r i n t o t 3 3 és % K r a j t z á r t f i z e t H a d n a g y U r a m n a k f e j é é r t . H a h a ! - A ' M a y l a n d i a k m á r f e l t e t t é k a' F r a n t z i a k o k á r ¬ d á t , és i g y v á r j á k a ' V e n d é g e k e t ; a ' v á r o s n a k k u l t s a i t is m á r e l e j b e k v i t t é k .

Maj. 14dikén. I t t i m m á r a' F r a n t z i á k ; m a d é l t á j b a n é r k e z é n e k i d e , és a' v á r o s b a n K v á r t e l y o z á k m a g o k a t . Bertier, e z e n itt l é v ő o s z t á l y n a k v e z é r e , a' t ö b b i F ő t i s z t e k k e l e d g y ü t t a z üressen h a g y o t t U d v a r i P a l o t á b a v e v é lakását. - H o r v á t h v a d á s z a i n k m á r n é h á n y l ö v é s t is b o t s á t á n a k b e a z u t s z á k o n k i k a n d i k á l ó k r a a ' b á s t j á k r ó l . H a h a m a r vini k e z d i k a' várat, hátm e g esik n é k ü n k - mert S á n t z a i n k m é g nagy igazgatást k i v á n n a k . A z é r t j ó n a k is találá a ' v á r k o r m á n y 4 0 0 e m b e r t m u n k á r a r e n d e l n i a z éj¬ j e l r e , a ' v á r n a k m i n d a ' n é g y s z e g e l e t e i r e s z á z s z á z f e j e t és e g y T i s z t e t . I l l y e n alkal¬ m a t o s s á g o k b a n S o r s o t s z o k t a k a ' T i s z t e k h ú z n i , és e n g e m r a n g o m s z e r é n t e z a ' szolgálat i l l e t v é n a' Sors é p p e n a' leg v e s z e d e l m e s e b b h e l y r e talált, hol a' város tsak ö t v e n l é p é s n y i r e a ' v á r t ó l , és k ö z ö t t e m , és a z e l l e n s é g k ö z ö t t t s a k e g y á r o k , és e g y sor p a l á n k v a g y o n . B r a v o S o r s o m ! - J ó l k e z d e d . - - - - H o l n a p é p p e n P ü n k ö s d v a ¬ sárnap.

74

May. 15dikén. K i i n d ú l á n k é j f é l u t á n m i n d j á r t d o l g o z n i r e n d e l t t h e l y e i n k r e , és a ' setét¬ b e n s e n k i se h á b o r i t o t t b e n n ü n k e t . H a n e m m i h e l y t h a j n a l l a n i k e z d e t t ; - a l i g p i t m a l l o t t , h o g y s z é k e l y e s e n b e s z é l l j e k , m i n d j á r t el k e z d e t t e k a ' m i e i n k a ' b á s t j á k r ó l , a' F r a n t z i á k p e d i g a z u t z á k b ó l e g y m á s r a l ö v ö l d ö z n i apró fegyverrel; - m i n t fityer é s z t e k f e l e t t e m a' g o l y ó b i s o k , e z e n k e l l e m e t e s p i l u l á k , m e l l y e k a z e m b e r n e k testébő'l a' l e l k e t k i s z o k t á k láxálni! - S z i n t e h á r o m óráig tartott e z a z e g y g y e s pus¬ kázás, m i g a z u t á n e g y városbeli Comissarius e g y levelet h o z a h o z z á n k , m e l l y b e n a' város azt jelenté, h o g y a' v á r o s n a k kimellésére azt a' kötést tette a' F r a n t z i a Kor¬ m á n n y a l , h o g y v á r u n k a ' v á r o s n a k r é s z é r ő l m e g n e t á m a d t a s s é k , és a z e l l e n s é g e s k e ¬ d é s m i n d a' k é t r é s z r ő l m e g s z ü n t . - E z a ' k ö t é s m a d é l u t á n f u r t s a t ö r t é n e t r e a d o t t a l k a l m a t o s s á g o t : E g y F r a n t z i a k a t o n a ( r é s z e g n e k k e l l e t t l e n n i e ) t u d v á n a ' k ö t é s t , és azért n e m t a r t v á n a' lövéstől, k i j ö n a z u t s z á b o l a' v á r u n k a t k ö r n y ü l v e v ő p á z s i n t r a , és o t t k á r o m o l j a k a t o n á i n k a t ; ( é p p e n m a g y a r , és H o r v á t h l e g é n y e k v a l á n a k v i g y á ¬ z a t o n a ' S z a b a d S e r e g b ő l a ' b á s t j á n ) ; a z u t á n k i v o n t t k a r d j á v a l v a g d a l ó z v á n a z t kiált¬ ja fel: F o u t r e ! n e m k a r d d a l , h a n e m b o t t a l h a j t u n k k i b e n n e t e k e t a' v á r b ó l . F á j t e z t a ' v á r o s r é s z é r ő l v a l ó l ö v é s t t i l a l m a z ó p a r a n t s o l a t n a k á l t a l h ágására s z a b o t t 5 0 p á l t z a miatt lőni n e m m e r ő K a t o n á i n k n a k . E l e g e t kiáltá n é k i viszsza a' H o r v á t : J e b e m ti m a i k u ! és a ' M a g y a r : B a s z o m a ' f r a n t z i a t e r e m t é s e d e t ! b a s z o m a ' f r a n t z i a l e l k e d ' g y ö k e r é t ! - A ' f r a n t z i a m é g t o v á b b m e n t : le t o l v á n n a d r á g j á t m e z i t e l e n h á t ú l j á t m u t a t á fel, e z n é k t e k való, u g y m o n d , ti T s á s z á r rabjai. E z t m á r n e m á l l h a t v á n a ' v é r e s s z á j ú m a g y a r , és h o r v á t h l e g é n y , k e t t e n s z i n t e e g y s z e r r e ú g y l ö v é k s e g g b e , h o g y leg o t t a n a' földre t e r ű l e - alig t u d o t t b e m á s z n i a z u t s z á b a , a' h o n n a n a z u t á n el v i v é k p a j t á s a i . A ' l ö v é s r e n a g y t a p s o l á s h a n g z o t t b á s t j á i n k o n .

May. lődikán. D é l u t á n e g y T i s z t j é t k ü l d é h o z z á n k a' F r a n t z i a G e n e r á l a z o n i z e n e t t e l , h o g y a d j u k f e l a ' v á r a t , m e r t a z u t á n s e m m i C a p i t u l a t i ó r a s e m áll. D e m i a z t f e l e l é n k : N e m . - M o s t m é g k ö n n y e n beszéllhetünk vélek, tudván hogy nintsen ágyújok. S z é p f i a t a l l e g é n y v a l a e z a ' T i s z t , és m i n d b e s z é d j é b e n , m i n d t e k i n t e t e i b e n v a l a ¬ m i k ü l ö n ö s v o l t . B e s z é d k ö z b e n e l ő f o r d ú l a a ' t e g n a p i t ö r t é n e t is, a ' m i r e ő' k e v é l y e n azt m o n d á : „ S z é g y e n valóban, h o g y egy C i t o y e n Francais annyira m e g felejtkezett m a g á r o l , d e t s a k a' b o r n a k m i v e v a l a e z . " - A ' k ö t é s i s m é t m e g e r ő ' s i t t e t e t t , h o g y a ' v á r o s n a k f e l é r ő l s e m m i t se t a r t s u n k a ' m e g t á m a d á s t ó l . - A ' F r a n t z i a S t r á z s á k alatt a' p á z s i n t o n a' p a l á n k o k m e l l e t t , a' m i v i g y a z a t u n k p e d i g f e n n a' b á s t j á k o n olly kö¬ zel vannak egymáshoz, hogy szinte beszéllgethetnek edgyütt.

May 22dikén. A ' F r a n t z i á k n a g y t s e n d e s s é g b e n v a n n a k k ö r ü l ö t t ü n k ; m á i g s e m m i lö¬ v é s t se t e t t e k , n o h a e g y n a p se m ú l i k , h o g y m i a ' v á r n a k é j s z a k i , és n a p n y u g o t i ré¬ s z e i n f e k v ő ' t á b o r o k b a s z á m o s á g y ú g o l y o b i s o k a t n e k ü l d e n é n k , h o g y ő'ket t i s z t e l e t ¬ b e n tartsuk erántunk. M a mindazáltal estve felé alkalmas hadi n é z ő j á t é k o t a d á n k M a y l a n d n a k : k i k ü l d e t v é n t u d n i i l l i k k é t s z a b a d s e r e g b é l i o s z t á l y s z é n á é r t , m e l l y a' m e z z ő n apró b o g l y á k b a vala takaritva ö k r e i n k n e k s z á m á r a ; a' F r a n t z i a v i g y á z a t , m e l l y a' f á k k ö z ö t t v a l a r e j t v e , a' m i e i n k r e t ü z e l n i k e z d e t t ; - p a t t o g o t t a z a p r ó f e g y ¬ v e r m i n d a ' k é t r é s z r ő l - á g y ú i n k d u r r o g t a k b á s t j á i n k o n , és a ' m i r i g y g o m b ó t z o k

75

s ü v ö l t v e r e p ü l t e k a z ellenség k ö z é , m i g a z estvéli h o m á l y , és a z e l l e n s é g n e k l e g o t t a n ö s z v e f u t o t t s o k a s á g a a ' t s a t á t f é l b e n e m s z a k a s z t á k . - E g y e l e s e t t , és hᬠrom megsebesedett a' m i e i n k közül. Szemlélője voltam annak, mint kergetett egy h o r v á t h l e g é n y hat frantziát, k i k f e g y v e r e k e t m á r el s ü t ö t t é k volt.

Maj 28dikán. A z u n a l o m s o h a se e m é s z t é i g y l e l k e m e t , t e s t e m e t , m i n t e ' m o s t a n i f o g ­ ságomban. H a h e g e d ű m itt n e m volna, mellyet szerentsémre nállam tartottam m e l l y n e k h a n g j a i által v e l e t e k b e s z é l l e k , h á t e g é s z s z e n e l k e l l e n e s e n y v e d n e m . S e a s z s z o n y - se k ö n y v ! - a z e g y V i r g i l e n k í v ü l , a ' k i z s e b f o r m á b a n b o l d o g s á g o m r a ru¬ h á m k ö z é k e v e r e d e t t , és l e l k e m e t n é m e l l y o r á k b a n f e l s é g e s e l e d e l l e l t á p l á l j a . A z egész várörizetbéli T i s z t i K a r b a n tsak k e t t ő sintsen, a' k i n e k társaságában s z i v e m s z e r é n t v a l ó időtöltést, h a l g a t o k arról, h o g y g y ö n y ö r ű s é g e t t a l á l n é k . E n n e k p e d i g e g y e d ű l t e v a g y a z o k a : m e r t a ' k i n e k I m r e barátja, a n n a k ritka e m b e r v a n inyére. A ' k i a' T o k a i n e c t á r h o z s z o k o t t , a z a' B e t z k o i bort n e m igen k e d v e l l i . - H a kelle¬ m e s L e v e l e i d n e k g y ü j t e m é n y j e m o s t n á l l a m v o l n a , és a z o k n a k r e n d j e i n l e e r e s z k e d h e t n é m a' m ú l t t i d ő ' k n e k ö r v é n y j é b e - b e b o l d o g v o l n é k ! - Z a l a v á r m e g y e n a p ­ j á b a n e z e r s z e r is m e g f o r d ú l f e j e m b e n . E l e v e n k é p z e l ő ' e r ő ' m ! t e k i v á l t m o s t l e g n a ¬ g y o b b j ó l t é v ő m , tsak te n e hagyj-el, hát - jól lesz: m e r t ú g y , a' m i k o r s z i v e m k i v á n j a , m i n d é g I m r é m ' , és R o z i ' , a ' s z é p R o z i ' t á r s a s á g á b a g o n d o l h a t o m m a g a m a t . - E z a z u n a l o m v i t t e t a l á n arra a ' k ö z e m b e r e k e t is, h o g y által s z ö k j e n e k a ' f r a n t z i á k h o z , a ' mint történt.

Maj. 31dikén. Saggi sopra il Carattere, i Costumi, e lo Spirito delle Donne dei varii secoli. E z a' k ö n y v j u t o t t a' n a p o k b a n k e z e m b e , m e l l y n e k olvasása s z é p e n m u l a t o t t . A ' s z e r ­ ző' m i n d e n s z á z a d b e l i jeles A s z s z o n y o k n a k példáival világositván m u n k á j á t s z é p e n , és e r ő s s e n v i t a t j a a z A s z s z o n y i n e m n e k a ' f é r j f i ú n e m f e l e t t e l s ő s é g é t . E s z e m b e j u t a itt S z e g e d y R o z i , a ' k i n e k h a e z a ' k ö n y v k e z é b e a k a d n a , m é g j o b b a n e l b i z n á m a ­ g á t . D e i g a z a z is, h o g y O is m é l t á n h e l y e t é r d e m l e n e a z e z e n k ö n y v b e n e l ő h o z o t ­ tak között - soknak megmutatására.

Juniusnak l.sőjén. Reggel. M o s t , m i d ő n a' S z e r e l e m m i n d e n h a t ó h a t a l m á v a l é r e z t e t i v e ¬ l e m a z t , a ' m i t s z i v e m o l l y f o r r ó n k i v á n , és a ' m i m n i n t s e n , - m i d ő n a ' b i z o n y t a l a n j ö v e n d ő n e k s ü r ű h o m á l y á n k e r e s z t ü l a z á m b á r t s a l á r d , d e m é g is b o l d o g i t ó R e ¬ m é n y n e k l e g k i s s e b b S u g á r a se b i z t a t a z z a l , h o g y a ' m i m n i n t s e n , v a l a h a m e g l e s z s z o m o r ú , kegyetlen az állapotom! - - A z ellenségnek hallom trombitáját? bizonyo¬ san ismét k ö v e t é r k e z i k a ' várba. K ö s z ö n ö m akár k i v a g y , h o g y e p e d ő magánossᬠg o m b ó l e m b e r e k k ö z é szóllitottál! -

Délután. A z t i z e n é a ' F r a n t z i a G e n e r á l , h o g y m i n e k u t á n n a M a n t u á n á l i s m é t s z ö r n y e n megveretett volna Beaulieu, k ö v e t k e z e n d ő k é p p e n már n e m lehet, mire támasz¬ k o d n u n k ; m i n t h o g y a ' F r a n t z i a K ö z : T á r s a s á g a z o n k i v ü l a ' S a r d i n i a i K i r á l l y a l is b é -

76

kességet kötött, téhát adjuk m e g m a g u n k a t , mert k ü l ö n b e n n é h á n y nap m ú l v á n vé¬ g ü n k lesz. M i azt f e l e l é n k ismét: N e m . V i g y á z z reá, h o g y a z e g é s z d o l o g tsak F r a n t z i a r a v a s z s á g . - A z é r t b é k é v e l a l s z o m m a is, m i n t e g y é b k o r . S ö t t i n k á b b a z t t a r t o m , h o g y a ' f r a n t z i á k v a l a m e l l y z e n d ü l é s t ő l f é l n e k a ' M a y l a n d i a k t o l , k i k a z ú j igát t a l á n n e m találják n y a k o k b a illőnek.

Junius. 4dikén. U g y v a g y o n , a ' m i n t m o n d á m , és a ' m i n t v a l a m e n n y e n v é l e k e d é n k : a z o l a s z o k n e m s z e r e t i k a' f r a n t z i á k a t . A ' m ú l t é j j e l e g y M a y l a n d i l a k o s t e l f o g a t v á n e z t t u d á n k m e g tőlle: H o g y a' L o m b a r d i á n a k s o k h e l y e i n m o z o g n i k e z d é n e k a' l a k ó s o k a ' F r a n t z i á k e l l e n , n e v e z e t e s e n P a v i á b a n , a ' h o l n a g y v é r o n t á s v o l t , és B i n a s c o n e ­ v e z e t ű f a l u b a n , m e l l y a z u t á n h a m ú v á é g e t t e t e t t . - I t t M a y l a n d b a n is p r e d i k á l l a n i k e z d é k a' Frantzia Biztosok a' Szabadságot a' t e m p l o m o k b a n , d e a' lakosok m i n d o t t h a g y á k ő'ket; h á r o m s z o r á l l i t t a t o t t f e l a ' S z a b a d s á g ' fája, és m i n d a ' h á r o m s z o r l e d ö n t e t e t t a' l a k o s o k által, k i k k ö z ü l e z e n a l k a l m a t o s s á g g a l n é h á n y a n f e l is k o n t z o l t a t t a k - m o s t is g y a k r a n e s n e k l ö v é s e k a ' v á r o s b a n . M a a ' t ö b b i k ö z ö t t k e z ü n k b e j ö t t a z a' H i r d e t m é n y is, m e l l y e t B o n a p a r t e , a ' F ő ' F r a n t z i a G e n e r á l b o t s á t o t t k i a z o l a s z n é p n e k . I d e irom e n n e k k e z d e t é t , tsak halljad, m e l l y k e v é l y e n szól:

„Libertá. Eguaglianza! Il Generale in Capite Bonaparte à Popoli del Milanese! — I nobili, gli ecclesiastici, ed alcuni Agenti dell' Austria traviano i Popoli di queste belle Contrade: - L'armata Francese generosa delpari, cheforte trattera comefratelli gli abitanti pacifici, e tranquilli; e sarà terribile come ilfuoco del Cielo verso i rebelli, ed i villaggi che gli proteggeranno" és a ' t ö b b i . B e n n e v a l á n a k a z o n g y a l á z a t o s B é k e s s é g n e k t z i k k e l y e i is, m e l l y e t O k a ' S a r d i n i a i K i r á l y t ó l k i - t s i k a r t a k . — A ' T ö r t é n e t e k a z t m o n d j á k , h o g y e d d i g v a l a h á n y s z o r b e ü t ö t t e k a ' F r a n t z i á k a' L o m b á r d i á b a , m i n d é g i t t t a l á l á k s i r j o k a t ; t s a k M a n t u á n á l 3 0 0 0 0 h a l a m e g e g y s z e r . - T s a k e g y s z e r l e g y e n a' m i t á b o ¬ r u n k s z e r e n t s é s m o s t is, h á t - k ö n n y e b b v a l a n é k i k b e j ö n n i , m i n t k i m e n n i . M e r t ha egyszer Kalapáttsal v e r e t n e k a' harangok, a' m i itten a' z e n d ű l é s n e k jele, hát a k k o r J a j a n n a k , a ' k i t a z o l a s z d ü h ö s s é g k i j e g y z e m a g á n a k . - H a m é g is m a g o k a z o l a s z - F r a n t z i á k is s z á m o s a n n e m v o l n á n a k !

Jun. 7dikén. A ' v á r b é l i t e r h e s s z o l g á l a t , m e l l y m i n t h o g y a ' v á r ö r i z e t k i t s i n y , i g e n g y a k o r is; a ' v á r t k ö r n y ü l v e v ő p o s v á n y m i a t t d ö g l e l e t e s L e v e g ő , m e r t v i z ü n k n e k n a g y o b b részét m á r e l v e v é a z ellenség; a ' rosz, s o v á n y élet, m e r t m a r h a h u s n á l , és k e n y é r ¬ n é l e g y e b e t n e m k a p h a t u n k ; a ' l e h e t e t l e n s é g , h o g y t s a k v a g y e g y j ó órára s z e r t te¬ h e s s e n a ' s z e n v e d ő K a t o n a ; a ' s z o m o r ú j ö v e n d ő , m e r t m i n t e g y b i z o n y o s v a g y a ' sa¬ n y a r ú fogság, v a g y a' kinos halál; - m i n d e z ö s z v e v é v e ú g y m u n k á l e m b e r e i n k r e , h o g y a z I s p o t á l y o k a t t ö l t i k , és m á r h a l n i k e z d e n e k . M i n d e z ö s z v e v é v e , a z o n k i v ü l a z u n a l m a k , b ú , b o s z s z ú s á g ( H a l á l , és P o k o l ! h o g y n e b o s z s z o n k o d n á m , l á t v á n m i n ő e m b e r e k n e k - m i n ő K o r m á n y n a k a' k e z é b e n van ugy szollván v a l a m e n n y ü n k n e k é l e t e ! ) a ' k e d v e t l e n s é g u g y m u n k á l á n a k é n r e á m is, h o g y t e s t e m t ö r ö d i k , f o n n y a d - 's l e l k e m b á n k o d i k . A z t n y e r e m e z á l t a l m é g is, h o g y , h a s z e r e n t s é s e n m e g s z a b a d ú l o k , és a ' m i n t erös f e l t é t e l e m , l e m o n d o k a ' k a t o n a s á g r ó l , - s o h a s e m f o g o m m e g bánni.

77

Jun. Ildikén. I t t v a n v é l ü n k e d g y ü t t b é z á r v a Seoveaud K a p i t á n y , a ' k i N é m e t A l f ö l d i , j ó F a m i l i á b ó l s z á r m o z ó F r a n t z i a , e g y k o r n a g y b a r á t j a a' W i r t e m b e r g i h á z n a k ; J ó z s e f T s á s z á r által a' G a r n i s o n R e g e m e n t h e z k ü l d e t e t t ö r ö k ö s K a p i t á n y n a k , m i n t h o g y e g y k e d v e s M i n i s t e r é t a' d u e l l u m b a n m e g ö l t e . T i z e n k é t e s z t e n d ő s korátol fogva m á r 2 8 e s z t e n d ő ' s K a p i t á n y . N a g y t a p a s z t a l á s s a l b i r ó , a' L i t t e r a t u r á b a n j á r t o s , n a g y v i l á g , és e m b e r i s m é r ő - d e r é k e m b e r ő; - a ' k i n e k m i n d F e j e , m i n d S z i v e h e l y é n v a n ; a' k i hasonlítás n é l k ü l a z e g é s z őrizetből leg a l k a l m a t o s b b v o l n a a' V á r ' K o r m á nyozására. E z a' S e o v e a u d a z , a' ki, k ü l ö n ö s , indúlattal viseltetvén a z itt l é v ő k é t S z á m k i v e t e t t h e z , n é k ü n k n é m e l l y jó órákat k é p e s s z e r e z n i k e l l e m e s társaságával. - M a a ' t ö b b i k ö z t e z t a' d e r é k k i s a n e k d o t á t b e s z é l l é V o l t a i r r ő ' l : E z a' F r a n t z i a D á m á k n á l e l a n n y i r a k e l l e m e s , és a z O t á r s a s á g o k b a m a g á t e l a n n y i r a a l k a l m a z t a t n i t u d ó F r a n t z i a országnak e g y i k T s u d á j a , életének 9 2 d i k e s z t e n d e j é b e n , egy reggel e g y szép A s z s z o n y t m é n e látogatni: M e g j e l e n t e t v é n O a' D á m á n a k , e z leg ottan elejbe j ö v e éjjeli p o n g y o l a ruhájában: „ A z Ú r n a k k e d v é é r t - igy szóll h o z z á , V o l t a i r n e k K e d v é é r t n e m s a j n á l l a a ' D á m a f é l b e s z a k a s z t a n i á l m á t , és f e l k e l n i . " U g y v a g y o n , felel az öreg, ösz, rántzos, d e m é g m i n d é g elmés Voltaire, az én ked¬ v e m é r t fel k e l e : - d e m á s n a k k e d v é é r t f e k ü v é k le, é p p e n e z a z , a' m i e n g e m b o s z szont."

Jun.

1ődikán. M o s t o l l y t s e n d e s s é g b e n v a g y u n k m i n d m i , m i n d a ' F r a n t z i á k , h o g y h á b o r i t t a t á s n é l k ü l k é s z i t e t t e m el e g y k i s k ö l t e m é n y t , p r ó s á b a n , a ' M a y l a n d i V á r o s t r o m o l t a t á s á n a k , a ' h o l é n is o t t v o l t a m , ö r ö k e m l é k e z e t é r e . - Marsnak dühössége. t a ­

l á n a z t g o n d o l o d ? - n e m - Vénus' Temploma Gnidosban. K é t é n e k b e n :

Jun.

20dikán. T e g n a p d o l g o z n i k e z d é n e k a ' v á r k ö r ü l a ' f r a n t z i á k , és m a m á r k ö r n y ü l v a g y u n k v é v e az ellenségnek sántzaival; m e g kellett már á g y u i k n a k érkezni. Haj¬ naltól f o g v a s z ü n e t n é l k ü l m o r o g n a k á g y u i n k a' bástjákról a' d o l g o z ó k ellen, ú g y h o g y a' m i d ő n itt m o s t n é k e d irok, a' p a d l a t alattam, f e l e t t e m reng. - O s t r o m o l t a t ­ n i f o g u n k t e h á t b i z o n y o s a n ! - k é t n a p m u l v á n m á r t ö b b e t f o g o k i r h a t n i - h a m é g is f o g o k irhatni. - -

Jun.

25 - S z ü n e t n é l k ü l á g y ú z á n k m i n d e d d i g a ' d o l g o z ó e l l e n s é g r e , d e m i n d e z z e l O s e m m i t se g o n d o l v á n , n o h a m á r S z á z o k n a k k e l l e t ű z ü n k által el e s n i , n y a k r a f ő r e d o l g o z i k ; - a ' m i t n a p p a l el r o n t u n k , a z t é j j e l f e l é p i t i , á m b á r e k k o r is g á t o l j á k m i ¬ rigy golyobisaink. I s z o n y ú ostrom f e n y e g e t b e n n ü n k e t . - - dikén

Lodi. Jun. 29dikén. M e g v a n ; - é p e n , é l e t b e n m a r a d t a m V i z k e l e t y v e l e d g y ü t t , d e f o ­ goly vagyok, véle edgyütt. E z e n f o l y ó n a k 26 é p p e n v a s á r n a p , a ' t s e n d e s , és k e l l e m e s é j j e l t a l i g k e z d é a ' f ö l d r ő l el m o s o l y o g n i a ' p i r ú l v a f e l k e l ő H a j n a l , m i d ő n m á r a ' v á r b ó l k i f e l é , és a z e l l e n s é g ' á g y u - á l l á s a i b ó l b e f e l é p a t t o g n i h a l l a t t a k a ' p u s ¬ k á k ; álmos s z e m e k k e l h u z o d ó z v a d ö l l ö g t e m k i s z o b á m b ó l a' folyosóra - t u d a k o l n i , dikán

78

m i d o l o g , és n é z z d - z u h o g v a e s e t t e g y f r a n t z i a b o m b a le h o z z á m n e m m e s z s z e , és r é m i t ő r o b a j j a l el p a t t a n t , h o g y s z e m e m s z i n t e s z i k r á z o t t b e l e ; és s ü v ö l t v e r e p ű l t el f e l e t t e m e g y e l l e n s é g e s g o l y ó b i s , és l e g o t t a n m i n d e n f e l ő l m e g d ö r d ű l é n e k a ' m i b á s t j á i n k is. O s t r o m , o s t r o m ! - n o s z a t a l p r a , f e g y v e r h e z é n és a z e g é s z v á r - ö r i z e t , és ki ki a' bástjákra rendeltt helyére. M i n d a' k é t részről állandóan, s z ü n e t n é l k ü l ú g y folytattatott a' sürü t ű z , h o g y s o k a n , a' k i k ott v a l á n a k , azt m o n d á k : I g y vala, m i d ő n L o u d o n N á n d o r f e j é r v á r a t ostromlá: - R e t t e n e t e s , i s z o n y ú , s z ö r n y ű Scéna vala ez: d u r r o g t a k , m o r o g t a k a z á g y u k , m i n t a ' m i k o r m e n y d ö r ö g , és a ' v i l l á m o k e g y m á s t ü z v e s ü r ü e n h u l l a n a k alá; t s a t t o g t a k a ' b o m b á k m i n t h a m i n d a n n y i s z o r a ' M e n y h o r ¬ d ó n a k e g y e g y abrontsa p a t t a n t v o l n a el; - s ü v ö l t ö t t e k m i n d e n felől a' g o l y ó b i s o k , m i n t m i k o r a' d ü h ö s s z e l e k z ú g v a , ü v ö l t v e e g y mást hasogatják, u g y h o g y e z e k h e z k é p p e s t a ' n y a f o g ó a p r ó g o l y ó b i s o k t s a k o r r p ö t z k ö l é s e k n e k t e t s z é n e k , és s z á m b a se v é t e t t e k ; itt r o b a j j a l o m l o t t a ' f a l , p o r o z v a z ú z o t t d a r a b o k r a a ' t é g l a , o t t r e t s e g v e t ö r d e l t e t e t t a' d e s z k a , h o g y a z apró forgátsok széjjel r e p ü l é n e k a' L e v e g ő b e n ; m i n t h a a ' T e r m é s z e t m e g d ü h ö d v é n m a g a m a g á t e m é s z t e n é , és t ü z e s g é g é k b ő l e z e r f é l e h a l á l t o k á d n a : - itt e g y p a t t a n t y ú s n a k f e j é t v i v é m a g á v a l a ' m i r i g y g o l y ó ¬ bis, ott a' halált szóró e s z k ö z n e k m a g á n a k k e r e k é t töré ö s z v e e g y m á s i k - a m o t t ( b o r z a s z t ó , és a z e m b e r i s é g e t f e l l á z z a s z t ó t e k i n t e t ! ) e g y s z e g é n y n e k , a' k i férj és atya volt testét ú g y szakasztá ketté, h o g y béle a z ágyura vért f e t s k e n d v e ö m l e ki, t ü d e j e p e d i g a ' l e v e g ő i b e n s z a g g a t t a t o t t i z r e p o r r á ; - itt e g y j a j g a t o t t , és l á b á t ó l m e g f o s z t a t v á n a' p o r b a n fetrengett; ott e g y m á s i k n a k sebjét m á r k ö t ö z t e a z O r v o s ; a m o t t e g y h a r m a d i k a ' v e s z e d e l m e t m i n t e g y i n g e r l é b á t o r m a g a v i s e l e t e által; - a ' föld rengett alattunk, mintha annak g y o m r á b a n az e l e m e n t o m o k v e s z e k e d n é n e k : - a ' s o k F ü s t m á r e g é s z t e r h e s f e l l e g e k e t f o r m á l t , ú g y h o g y f e l l y ü l r ő l is f e r g e t e g l á t t a t o t t i j e s z t g e t n i ; - itt e g y h a l á l o s a n S e b e z e t t e t t o l t a k t a l i t s k á n ; - o t t a ' b o m b a t ü z e t t á m a s z t o t t ; m i n t h a a z e z e r k a r ú halál a' halálos v e s z e d e l m e k n e k irgalmatlan társaságában d o m b é r o z n a - m é g egyszer m o n d o m : rettenetes, iszonyú, s z ö r n y ű S c é n a v a l a e z ! - és v a s á r n a p , h é t f ő n , k e d d e n é j j e l n a p p a l m i n d é g u g y t a r t o t t , h o g y n e m h o g y g y e n g ű l n e , h a n e m m i n d é g inkább erősödött. K e d d e n már azt g o n d o l á m , h o g y J u p i t e r a' M a y l a n d i V á r b ó l szórja villámait a z ellene a g y a r k o d o t t O r i á s o k r a . T s a k éjjelenként k e z d e n e m szünni, h a n e m ritkúlni az Ö r ö k tűz, m i d ő n tudniillik a z e g é s z napi t ű z t ő l é g ő á g y u k a t h ű t e n i akará m i n d a' k é t rész, - e k k o r m e g a' H e l v e t i a i h a v a s o k m o r g á k h a t h a t o s s a b b a n , és n a g y o b b r o b a j j a l v i s z s z a a ' d ö r g é s t . E z e n m i n d e n ü t t d ú l ó f ú l ó s ü r ü v e s z e d e l m e k n e k k ö z e p e t t e v a l é k é n is m i n d a ' h á r o m n a p , - m e l l e t t e m , a l a t t a m , f e l e t t e m , m i n d e n ü t t a ' h a l á l és a n n a k b o r z a s z t o k i n a i v o l t a k : s o k s z o r itt á l l o t t a m , a l i g m e n t e m el i n n e n , és n é z d , e g y b o m b a e s e t t h e l y e m r e ; - n e m v o l t , a h o v á k a t o n a i k ö t e l e s s é g e m r e n d e l t , e g y s z e g e l e t is m e n t t a ' v e s z e d e l m e k t ő l , és a ' k ü l ö m b f é l e h a l á l t ó l , és m é g is s o r s o m o l l y k e g y e s v o l t , h o g y é p e n é l e t b e n m a r a d t a m , - h o g y t é g e d e t m é g u g y a n a z o n forró s z i v e m h e z é p karok¬ kal szorithatlak, ha m é g e g y s z e r i s m é t Z a l á b a v e t e m e d h e t e m ; a' h o v á ú g y a k a r o k o d a g y ö k e r e z n i , h o g y t s a k v a l a m e l l y b a l e r ő s z a k s z a k a s z t h a t k i i s m é t , és v e t h e t ide¬ g e n földre. A k a r n á d talán t u d n i m i n ő állapotban találta l é g y e n magát s z i v e m e z e n r e t t e n e t e s h á r o m n a p o k b a n ? - O l l y i g a z b a r á t o m l é g y a' m i n t i g a z á n s z ó l l o k : - a z e l s ő n a p , m e g v a l l o m s o k s z o r s z o r ú l n i é r z é m s z i v e m e t , r á z á m f e j e m e t , és b o s z s z o n k o d v a f e s z e g e t é m itt l é t e m n e k o k á t , b á n t a m , h o g y a ' m i r e m é g is k é n t e l e n n e m

79

v o l t a m , 2 4 f o r i n t é r t el a d t a m s z e g é n y f e j e m e t , S p l é n y i ' S z i v é b e e z e r F ú r i á k a t k i v á n t a m , m e r t a z t g o n d o l á m , h o g y l e h e t e t l e n itt n e m v e s z n e m , és t s a k K e d v e s i m után sohajtoztam k é p z e l t t utólsó o r á m b a n (más az ha H a z á m é r t kellett volna el-fog a d n o m a' m i n d e n f e l ő l r e á m o r d í t ó h a l á l t . ) d e m á s o d i k n a p f e l se v e t t e m a' d o l g o t t a p a s z t a l v á n , h o g y n e m m i n d e n g o l y ó b i s talál. - H a r m a d i k n a p e l é g v a k m e r ő vol¬ t a m a' S o r s o t v é l e m k ü z d é s r e k i n á l n i - és e l é g h i d e g v é r ű n é h á n y á l o m t a l a n k i v o n t t fáradságos n a p o k u t á n a' m i n d e n részről s ü r ü e n o m l ó halál k ö z ö t t estve felé é d e s e n s z u n n y a d o z n i . - E k k o r éjjel o s z t á n látván a' V á r k o r m á n y , h o g y m á r e g y ép h e l y s i n t s e n a' v á r b a n , h o g y m á r á g y ú i n k j o b b á r a m i n d s e b e s e k , h o g y m á r m i n t e g y 4 0 e m b e r e l e s e t t , és m e g s e b e z t e t e t t , h o g y a ' f r a n t z i a b o m b á k m i n d a ' p u s k a p o r n a k m e g gyújtására t z é l o z n a k ( e g y s z e r s z e m e m láttára k e v é s b e n m ú l t , h o g y a z e g é s z fellegvár M a y l a n d n a k leg alább f e l é v e l e d g y ü t t a' l e v e g ő b e n e m u g r o t t ) a z ellen¬ s é g g e l C a p i t u l á l t . - S z e r d á n r e g g e l m á r l o b o g t a k a ' f e j é r Z á s z l ó k a ' v á r ' t o r n y a i n , és 8 óra t á j b a n h a d i b e t s ü l e t t e l d o b és s í p s z ó v a l a z e l l e n s é g k ö z ö t t k i m e n t ü n k a ' vár¬ b ó l , és k i n n le t é v é n a ' f e g y v e r t f o g v a a d á n k m a g u n k a t . D u g v a v a l a m i n d e n a ' te¬ m é r d e k n é z ő n é p p e l ; m e l l y n e k n a g y része örűlni, n a g y része s z o m o r k o d n i láttatott a z o n , a' m i történt. A ' F r a n t z i á k ö n n ö n vallások s z e r é n t t ö b b e t v e s z t e t t e k e z e r embernél. - M a y l a n d b a n e v é n k ebédet; dél után osztán ide h o z á n a k b e n n ü n k e t L o d i b a ; n é k ü n k T i s z t e k n e k S z e k e r e k e t adtak. - E n n é l gyalázatosabb Capitulátiót s o h a se h a l l o t t a m . - D e i g y m e g y e n m o s t m i n d e n a z t A u s t r i a i h á z n á l . A ' m i t m o s t m e g n e m i r h a t o k , el f o g o m v a l a h a b e s z é l l e n i . I s t e n v e l e t e k K e d v e s i m ! és l e l k e a vándorló Sándornak mpr.

80

F R A N T Z I A FOGSÁGOM.

Lodi Júliusnak3dikán. N i n t s u g y a n r e m é n y s é g e m , h o g y m o s t f o g s á g o m b ó l k e z e d b e j u t h a s ¬ sanak leveleim, mert a' környülállások gátolják a z o k n a k szabad járásokat, mind¬ azonáltal el n e m f o g o m m u l a t n i n é k e d m i n d é g irni; n e m annyira azért, h o g y a' B a ¬ rátságnak szent oltárához áldozatokat v i g y e k - Sorsom kedvetlenűl veté magát a' k é t barát k ö z é ! - m i n d azért, h o g y s z o m o r ú á l l a p o t o m b a n e n y h ü l é s t s z e r e z z e k ma¬ g a m n a k . E n y h ü l ö k p e d i g v a l a h á n y s z o r n é k e d irván, v é l e d m u l a t o z o m , v é l e d be¬ s z é l l e k , és l e l k e m e t a ' t i e d d e l e g y e s ű l n i é r z e m , t e e g y e t l e n B a r á t o m , k e d v e s I m ¬ rém! - M á r n e g y e d napja, hogy itten várjuk sorsunknak elrendelését. Bonaparte F r a n t z i a F ő ' H a d i v e z é r t ő ' l f ü g g , v a g y F r a n t z i a o r s z á g b a m e n n i experiálni; v a g y h a z a e r e s z t e t n i parolánkra. - T ő l l e f ü g g a' barátságnak karjai k ö z é r e p ü l h e t n e m i n n e n egye¬ n e s e n ! - T s u d á l k o z v a , i s z o n y o d v a , és e g y s z e r 's m i n d b o s z s z o n k o d v a h a l l o m m o s t m i n d a z o k a t , a ' m i k a ' L o m b a r d i á b a n a' F r a n t z i á k n a k b é ü t é s e k ó l t a t ö r t é n t e n e k : a'

mi Hadi vezéreinknek gondatlanságokat, ostobaságokat - t s a k u g y v a n a z , m i d ő ' n m i n á l l u n k a ' G e n e r á l o k n a k v a g y s z ü l e t n i k e l l e t i k , v a g y a ' v a l ó s á g o s n a g y l e l k ű , és te¬ h e t s é g ű K a t o n á k n a k t s a k a k k o r a d a t i k által a ' H a d i K o r m á n y , m i n e k u t á n n a m á r a ' v é n s é g n y o m j a l e l k e k e t , és K a t o n a i t ü z ö k m á r k i a l u d t t ; m i d ő n m i n á l l u n k a ' Bétstől elannyira távollévő H a d a t Bétsből k o r m á n y o z z á k . - N e m úgy vagyon a' F r a n t z i á k n á l , a ' k i k m o s t a z e g é s z V i l á g n a k b á m u l á s á t , és f i g y e l m é t m a g o k r a v o n ¬ j á k : a z ő e g é s z H a d o k n y i l t t s z e m ű , t ű z e s , friss, n y e r s , v i d á m f i a t a l s á g b ó l á l l ó , és a ' F ő v e z é r n á l l a k , a ' m e l l é j e r e n d e l t t n é h á n y B i z t o s o k k a l e d g y ü t t h a t á r o z a t l a n hata¬ l o m m a l b i r . - A'Frantziáknak, ( a z I s t e n ' ostorának)győzedelmeskedő garázdaságokat: E l veszték ő k előttem minden betsületeket - tsalatkoztam itéletemben, mert s z e b b n e k , n a g y o b b n a k , és i g a z a b b n a k k é p z e l é m m a g a m n a k a ' l e l k e t , m e l l y ő k e t éleszti, mint a' m i l l y e n n e k találom azt, m i n e k u t á n n a közelebbről m e g e s m e r k e d é n k ; - s z é p e k , és t s á b í t ó k a z ő i r á s a i k , d e n e h i d j e t e k n é k i e k t ű z e s I f j a k , m e r t t é t e m é n y e i k m e g n e m e g y e z n e k , s ö t t e l l e n k e z n e k e z e k k e l . N e m s z a b a d s á g , és i g a z e g y e n l ő s é g a z , a ' m i t O k h o z n a k , h a n e m n y o m o r ú s á g , i n s é g és s z o m o r ú e g y e n l ő s é g a ' s a n y a r ú i n s é g b e n . F e l d ú l n a k , e l p u s z t i t a n a k , és k i r a b o l n a k ő k m i n d e n t , a ' m i t találnak. P é l d a e b b e n a' s z e r e n t s é t l e n L o m b a r d i a , a' hol a' s z e g é n y n e k g a z d a g n a k , P a r a s z t n a k , P o l g á r n a k , és N e m e s n e k e g y e n l ő k é p p e n el v e v é k m i n d e n é t . - D e v i t s o r í t j á k is f o g o k a t r e á j o k a ' P a r a s z t o k , és t s a k a z t v á r j á k , h o g y a ' s z e r e n t s e t s a k egy kevessé vonja magát viszsza tőllök. - O d a a' g y ö n y ö r ű , a' téjjel m é z z e l folyó gazdag P a r a d i t s o m - L o m b a r d i a talán örökre! Kárát, mellyet a' F r a n t z i a háború oko¬ z o t t n é k i e , s o k á i g f o g j a s í n l e n i , m e r t l e g a l á b b e g y s z á z a d k i v á n t a t i k arra, h o g y a ' l e g n a g y o b b i p a r k o d á s , és f á r a d s á g által i s m é t h e l y r e á l j o n . - H a é n T s á s z á r v o l n é k , és f e l s é g e m b ő l a ' s z e r e n t s é t l e n L o m b a r d i á r a alá t e k i n t e n é k - v é r t s i r n é k ! m i n t a ' m i ¬ d ő n a z I d v e z i t ő a ' v e s z n i i n d ú l t t J e r u z s a l e m e t e g y d o m b r ó l s z e m l é l t e , és k ö n n y e z ­ v e m o n d á : Jaj n é k e d J e r u s á l e m ! - D e á m a' L o m b a r d i a e z t m e g n e m é r d e m l é . M é l t ó haragra f o r t y a n o k é n itten a' Bétsi g a z M i n i s t e r i u m ellen - m i n d e n é r z ő m

81

háborog: E s m é r e m é n e z e k e t a' T s u k á k a t ; B é t s b e n az U d v a r n á l töltött n e g y e d fél e s z t e n d ő b e n e l é g m ó d o m v a l a ő k e t v i z s g á l n i , és - ő k e t m e g i s m é r n i . H e r t z e g Stahrenberg ez a' gonoszságokban szerentsésen m e g vénhedett szörnyeteg, ez a' t e h e t ő s e l l e n s é g e a ' M a g y a r N e m z e t n e k , P á r t f o g ó j a S p l é n y i n e k , és o k a a z é n s z e r e n t s é t l e n s é g e m n e k is, m e l l y n a g y n a g y v e s z e d e l m e l é g y e n a z e g é s z M o n a r c h i á ¬ nak, a z Austriai H á z n a k , a ' m i t ö b b az e m b e r i N e m z e t n e k - a z i d ő m e g fogja m u ¬ tatni. - - E p p e n m o s t j e l e n t e t i k n é k e m , h o g y m á r m e g é r k e z e t t B o n a p a r t e ' r e n d e l é s e , és Frantzia Országba m e g y ü n k . - M e g y ü n k tehát!

Incerti, quo fata ferant, vbi sistere detur. M e g y e k t e h á t , n e m t é g e d ö l e l n i s z e r e t e t t I m r é m , s e m t é g e d l á t n i , s z é p R o z i ; - ha¬ n e m a ' b i z o n y o s inségbe, mert u g y a n lapos a z e r s z é n y e m . - E h ! L é g y e n , a ' m i n t lészen; v a g y o n b e n n e m egy olly lélek, m e l l y a' Sorsnak viszontagságaival s z e m b e m e r állani, tsak egésség, t e m e n n y e i a j á n d é k , n e hagyj el e n g e m e t ! - ' S k i tudja?

- Forsan, et haec olim meminissejuvabit.

Sant Angelo. Jul. 6dikán. K o m o l y m e l á n k o l i á b a m e r ü l v e , a z e g é s z ú t o n t ö b b e t g o n d o l k o d v á n , m i n t s e m b e s z é l l v é n , ide j ö t t e m V i z k e l e t y n e k , baj-társomnak n é m a társaságában e b b e a' t s i n o s k i s m e z z ő ' v á r o s b a . E d g y ü t t f o g u n k m i m a r a d n i m i n d e n ü t t , és t s a k a k k o r v á ¬ l u n k e l e g y m á s t ó l , m i d ő n m a j d i d ő v e l t a l á n O t is, e n g e m e t is k e d v e s e b b t á r g y o k v o n s z a n a k m a g o k h o z . - A ' m e r r e j ö v é n k , m i n d e n ü t t m o s o l y g ó , és s z á n a k o d ó t e k i n ­ tettel k ö s z ö n t é n e k b e n n ü n k e t a' P a r a s z t o k . - E g y öreg Paraszt sajnosan p a n a s z o l k o d o t t n é k e m a ' T s á s z á r n a k g o n d a t l a n s á g a , és a ' S a r d i n i a i K i r á l y n a k h i t e t l e n s é g e e l l e n . - F e n n áll i m m á r m i n d e n h e l y e k e n a ' f r a n t z i a s z a b a d s á g n a k fája.

Pavia. Jul: 7dikén. E z a ' s z é p , n a g y v á r o s , m i n e k e l ő t t e a ' r e t t e n e t e s M a r s i d e é r k e z e t t , A p o l ¬ l ó n a k és a ' M u s á k n a k v a l a s z e n t e l v e ; - s z á m o s v o l t i t t a ' L o m b á r d i I f j ú s á g a z o s k o ¬ l á k b a n - m o s t p u s z t a , n y o m o r ú l t t . M i d ő n a' F r a n t z i á k b e ü t é n e k a ' L o m b a r d i á b a i t t m e g t á m a d á k ő k e t a ' P a r a s z t o k , és n a g y v é r o n t á s t ö r t é n t k ö z ö t t ö k , ú g y h o g y 7 s z á z P a r a s z t , és 4 s z á z F r a n t z i a e s e t t el; m e g a d á e z e n t ö r t é n e t n e k árát a ' s z e g é n y v á r o s , m e r t 24 órákig adatott árúl a ' leg k e g y e t l e n e b b rablásnak. - K e s e r e g n e k a' m i n d e n v a g y o n j o k t ó l m e g fosztatott s z e r e n t s é t l e n L a k o s o k ; - s z o m o r ú a n t a p a s z t a l á k sze¬ g é n y e k , m e l l y é d e s , és b a t o r s á g o s a ' n y u g o d a l o m a ' k é t f e j ű S a s n a k h a t a l m a s szár¬ n y a i alatt, - h o g y e g y B é t s i n é m e t v e r s e z ő n e k s z a v a i v a l szóljak. - A z i t t e n e m e l t t S z a b a d s á g ' fáját a ' város p i a t z á n m a s o k á i g e l m é l k e d v e s z e m l é l t e m ; teli v a g y o n s z é p , é s a ' l e l k e t e l r a g a d ó f e l i r á s o k k a l , u g y m i n t : O viver liberi, o morir. és a ' t ö b b i . - - N y u g a l o m n é l k ü l h a j t a n a k b e n n ü n k e t a ' F r a n t z i á k , talán e g é s z a ' r e n d e l t t he¬ lyig. N e m l é v é n K ö n y v nállam m a g á n o s o r á i m n a k töltésére, itten (talán h a s a m n a k

82

e g y napi v e s z e d e l m é r e ) m e g s z e r z é m m a g a m n a k Petrárkát, a' s z e r e l e m n e k érzé¬ k e n y E n e k l ő j é t - ezt a' k e l l e m e s A n d a l g ó t .

Voghera. Jul. 8dikán. M i n e k e l ő t t e m é g i d e j ö j j e k , e g y K e t t ő s b e s z é l l g e t é s t a k a r o k v é l e d k ö z ­ l e n i : - P a v i á b a n é n t ö b b t i s z t e k k e l e d g y ü t t i n Convento del Papa v a l é k s z á l l v a , m e l l y e g y r o p p a n t t r é g i é p ü l e t , és a ' h o l v é l ü n k e l e g y e n F r a n t z i á k is K v á r t é l y o z t a k . E s t v e felé h a z a v e t e m e d v é n a' v á r o s b ó l , a' hol t é v e l y g e t t e m , k i m e n t e m a' h o s z s z ú , osz¬ l o p o k k a l t á m o g a t o t t F o l y o s ó r a , m e l l y r e s z o b á m n y i l l o t t , d o h á n y o z n i ; és a ' m e l l y e n v é g i g sétálván, e g y a b l a k h o z j u t o t t a m , a' h o n n a n e g y pázsintos piatzra s z é p a' k i látás. E r t z b ő l ö n t v e , é l e t i t e r m e t é b e n áll i t t e n P á l P á p a , a ' m i k é n t O , m i n t A t y j a a z A n y a s z e n t e g y h á z n a k , és a z I s t e n n e k a ' F ö l d ö n H e l y t a r t ó j a a z e m b e r e k r e á l d á s á t a d j a , és m o n d j a . G y ö n y ö r k ö d v e n é z t e m a z ö n t ő m e s t e r s é g n e k e z e n s z é p m i v é t , a ' m i d ő n e g y F r a n t z i a T i s z t , fiatal m i n t é n , h a s o n l ó k é p p e n d o h á n y o z v a m e l l é m d ő l l e s z k e d i k : Bon soir Camarad! u g y m o n d , és v e l e m b e s z é d b e e r e d , m e r t t u d j a d h o g y m á r t ö r ö m é n is a ' f r a n t z i a n y e l v e t . H o l m i k é r d é s e k u t á n én 0 hozzá: T s u d á l o m , h o g y e z a' P á p a m é g i t t áll. 0 h o g y h o g y . Én T s u d á l o m , h o g y t i o l l y s z e m e s e k , és o k o s a k l é v é n , m i n d e n t a' m i lehetséges h a s z n o t o k r a forditani, e z e n é r t z - e m b e r n e k b é k é t hagyátok; - egy jó darab ágyú tellett v o l n a ki belőle. 0 (illetődve) Igaz, de mi a ' s z é p m e s t e r s é g e k n e k r e m e k j e i t k í m é l n i s z o k t u k ; - és a z u t á n , a ' T e r m é s z e t n e k , e z e n k ö z ö n s é g e s , jó N a g y A n y á n a k , a' kit K ö z ö n s é g e s T á r s a s á g u n k n a k fondálásáb a n h i v e n k ö v e t n i akarunk, igaz szemre-hányását n e m akaránk m a g u n k r a vállalni. Én h o g y h o g y ? 0 E z a z e m b e r , e z a z ú g y n e v e z e t t s z o l g á k n a k s z o l g á j a , és a z o n b a n olly régtől fogva uralkodó T y r á n j a az egész k e r e s z t é n y világnak, E l e j i u g y m i n t O , és U t ó i h a s o n l ó k é p p e n m i n t O , k i v á l t e z e n t s á b i t ó h e l y z e t , és s z a v a k által éle¬ t é b e n már annyi roszszat okozott az e m b e r e k n e k , hogy megbotsáthatatlan V é t e k v o l n a a ' T e r m é s z e t , és a z e g é s z e m b e r i n e m e l l e n , h a l á l a u t á n is O t e t e m b e r - g y i l k o l ó e s z k ö z z é t s i n á l n i . - S z i k r á z t a k e k k o r h a r a g o s s z e m e i , és n y e l v e k á r o m k o d o t t . - Én. E z a ' k é p i t t e n : m i l l y e n i g a z n a k l á t t a t i k a z E g e k b e k ü l d ö t t s o h a j t á s a , m i n t h a a' leg i g a z a b b atyai s z i v b ő l j ö n n e a z ; m i n ő b o l d o g í t ó n a k t e t s z i k áldása - e z a' k é p i t t e n v a l ó b a n t s á b i t ó , 's m é g is m i n ő t s a l á s , m i n ő s z e m f é n y v e s z t é s ? - m e n n y i roszszat, m e n n y i kárt, m i n ő ö n n haszonkeresést, szóval m e n n y i b ü n t fedez? - I l l y e n a ' F r a n t z i a S z a b a d s á g . 0 (itt r á m m e r e s z t é s z e m e i t . ) Én I g y f e d e z i e z is s z é p s z a v a i ¬ val, szineivel, palástjával t e m é r d e k v e s z e d e l m e i t a z e m b e r e k n e k - tsak s z e m f é n y ¬ v e s z t é s e z is - m á s b o l d o g s á g o t á l m o d n i , m á s a z t v a l ó b a n e l é r h e t n i . - 0 P a j t á s t e m e n y k ö n é m e t v a g y , és m e g s z o r i t v á n k e z e m e t , m e g r á z o t t . Én. K ö v e t l e k , é n M a ¬ g y a r v a g y o k . 0 e k k o r n y a k a m r a u g r o t t , ö s z v e t s ó k o l t , - és el v á l á n k . P a v i á n á l a' T y c i n o , v a g y Tesino v i z é n , m e l l y e n e g y r o p p a n t t k ő h i d é p ü l t , k e r e s z ¬ tül j ö v é n , k i é r é n k n e m tsak a' L o m b a r d i á b ó l , h a n e m az e g é s z M o n á r k i á b o l . Itt jöv é n k a ' h a t á r n á l által a' P ó n ( P a d u s . ) is, m e l l y e g y i k E u r o p á n a k l e g n a g y o b b F o l y ó i k ö z z ü l , és m e l l y a' s z e r e l m e s P e t r á r c á n a k é n e k e i b e n a n n y i s z o r e l ő f o r d ú l . - I t t e n o l l y s z é l e s e z , m i n t P e s t , és B u d a k ö z ö t t a ' D u n a , és e g y h a j ó k o n á l l ó h o s z s z ú h i d v e z e t i a z e m b e r t által - b e P i e m o n t b a . D é l u t á n , a ' l e g n a g y o b b m e l e g b e n t i k k a d -

83

v a , és l a n k a d v a j ö t t e m i d e V o g h e r á b a . - E g y s z o m o r ú s z ü r k e B a r á t K l a s t r o m b a v a ¬ g y o k szállitva, V i z k e l e t i v e l edgyütt. - K e d v e s I m r é m ! m i k é n t m e g v á l t o z i k min¬ d e n : - N é h á n y h ó n a p o k előtt, m i d ő n a ' k é t k a t z é r H a d n a g y k e d v t e l v e sétálgatott a ' G r a b e n e n B é t s b e n ; se ő k , se m á s o k n e m h i t t é k v o l n a , h o g y m o s t i t t e n e g y s z e ¬ g é n y K l a s t r o m b a n leg n a g y o b b b o l d o g s á g o k n a k tartják a' szalma-párnát, m e l l y e n az úttól el t i k k a d t t tagjokat h o l n a p i g k i n y u g o s z t a l h a t j á k . A ' m i p e d i g l e g - i n k á b b b o s z o n t a z , h o g y h o l e g y i k , h o l a ' m á s i k B a r á t j ö n h o z z á m p u f f a d t t h a s s a l , és a ' P i e ¬ m o n t i v e r e s b o r t ó l é g ő ' p o f á k k a l C o n d o l e á l n i : Ahi Signore, mi rincresce tanto, di veder¬

la in questo Stato!

Tortona. Jul. 9dikén. A ' v á r , m e l l y n e m i g e n n a g y , h a n e m e r ő s , e g y h e g y e n , a ' v á r o s p e d i g a ' h e g y n e k t ö v é b e n f e k s z i k ; e z k i t s i n y , és r o n d a . T o r t o n a , v a l a m i n t v a l a m e n n y i P i e ­ m o n t i V á r a i a' S a r d i n i a i K i r á l y n a k , a ' F r a n t z i á k n a k k e z é b e n v a g y o n , és m a r a d e g é s z a' k ö z ö n s é g e s b é k e s s é g i g . - I l l y e n g y a l á z a t o s B é k e s s é g m é g talán sohase k ö t t e t e t t , m i n t a ' m i l l y e n r e e z a ' s z e g é n y v é n K i r á l y K é n s z e r i t e t e t t a ' F r a n t z i á k által; n é p e n e m a k a r j a m é g e g é s z e n h i n n i , m e r t m é g n e m t é t e t e t t k ö z ö n s e g e s s é , és s z é g y e n l i t s a k e l ő h o z n i is e z t a ' g y a l á z a t o t ; h a n e m e l n e m m ú l a t j a k i g y ó t b é k á t k i á l t a n i a z Austriai H á z ellen, a' k i n e k tulajdonitja romlását. - S z á l l á s o m n a k ablakai e g y e n e ­ sen a' várnak bástyáira nyilnak; - szörnyűséggel újjúl-meg e m l é k e z e t e m b e n a' Maylandi Scéna. -

- animus meminisse horret, luctuque refugit.

Alexandria. Jul. 10dikén. I d e é r k e z é s ü n k i g s o k f a l ú n j ö v é n k k e r e s z t ű l , és m a v a s á r n a p l é v é n , m ó ¬ d o m v a l a a ' P i e m o n t i k ö z n é p e t l á t n i ; és t a p a s z t a l n i , h o g y a ' L o m b a r d i á n a k m i n d n é p e , m i n d f ö l d j e s z e b b , és j o b b e n n é l : N i n t s e n e k i t t o l l y j ó , b a r á t s á g o s e m b e r e k , o l l y s z é p t e r m e t ű , á b r á z a t ú L e á n y o k , o l l y s z é p r é t e k , j ó f ö l d e k , h i v e s s i k á t o r o k , fel¬ s é g e s ú t a k m i n t a ' s z é p , és g a z d a g L o m b a r d i á b a n . - T u r i n u t á n e z a ' f ö b b v á r o s a i k ö z ü l v a l ó P i e m o n t n a k . S z é p , és n a g y F e l l e g v á r a a ' F r a n t z i á k n a k k e z é b e n v a g y o n . - A z e g é s z délutánt a ' K á v é h á z b a n töltöttem. S z á m o s a n v a l á n a k itt F r a n t z i á k , Pie¬ m o n t i T i s z t e k , és m i T s á s z á r i f o g l y o k . A ' F r a n t z i á k a t i s m e r i e g é s z E u r o p a . - A ' P i e ¬ m o n t i T i s z t e k , s z é p , n y a l k a , k a t z é r , d e e l p u h ú l t t , és a s z s z o n y o d o t t I f j ú s á g . E z e k e t m i n d e n a l k a l m a t o s s á g o k b a n g ú n y o l j a 's p e d i g é l e s e n a' f r a n t z i a e l m é s s é g , v a l a m i n t a ' T s á s z á r i a k n a k é r d e m e i e r á n t m i n d e n k i t e l h e t ő b e t s ü l e t t e l v i s e l t e t i k m i n d e n al¬ kalmatosságokban. -

84

Feliciano. Jul. Ildikén. E j f é l u t á n i n d ú l á n k e l A l e x a n d r i á b ó l ; a ' f e r t á l y h o l d n a k b á d j a d t t v i l á g á ¬ n á l , t á v o l l é v ő K e d v e s i m n e k b o l d o g i t ó n é m a t á r s a s á g á b a n t s e n d e s e n ú t a z t a m , és a ' n a p n a k h á t u n k m e g e t t f e l k ö l t t é v e l m á r i d e é r k e z é n k e z e n kis m e z z ő ' - v á r o s b a . R ó n a eddig Piemont, h a n e m itten immár szeliden dombosodni kezd. - Szállásomnak a b l a k á b ó l , i t t a ' h o l i d e k ö n y ö k ö l v e d o h á n y z o m , s z é p k i látás t e r j e d v i z s g á l ó s z e m e ¬ i m e l e j b e : E z a' h e g y , e z a' d o m b , e z a' v ö l g y h a s o n l ó v á t e s z i a ' h e l y e t [...]' k i e s vi¬ d é k é h e z ; - a ' g o n d o l a t o k n a k sebes szárnyain v i s z e n e n g e m o d a m o s t e l e v e n k é p ¬ zelő' e r ő m : L á t o m a z oda való G r á c i á k a t felkelni a z A u r o r á v a l :

qui spiritus illi, Qui vultus, vocisve sonus, velgressus eunti! 'S n é z z d tsak m i k é n t boldogit e n g e m k é p z e l ő erőm: e z a' másik d o m b , völgy, e r d ő , k á p o l n a a ' d o m b o n , n e m o l l y a n é e z , m i n t B e s s e n y ő ' s z e r e n t s é s tája? - K e s e ¬ rű boldogság! - L á t o m I m r é m e t mélj g o n d o l a t o k b a n felőlem: „ I s t e n tudja, él-e, v a g y hal-e s z e g é n y " ? - élek k e d v e s barátom, de s z o m o r ú a n , m i n t m i d ő n Orestes az e r d ő k b e n b o l y o n g o t t , és h i j á b a s o h a j t o z o t t P y l a d e s e , és H e r m i o n é j e u t á n . E l e k , és egyedűl tsak a'te barátságodnak bizonyossága boldogit.

Te chiamo, é i boschi rendono Mesti la nuda voce.

Asti. Jul. 12dikén. P i e m o n t n a k s z e b b , és n a g y o b b v á r o s a i k ö z ü l v a l ó e z is. I t t f e k s z i k G a r n i sonban R o y a l A l l e m a n d n e v ű R e g e m e n t j e a'Sardiniai Királynak, melly tsupa Sveit z e r e k b ő l áll. A ' T i s z t e k m i n d f i a t a l , s z é p , q u a l i f i c á l t t I f j a k , és k ü l ö n ö s h a j l a n d ó s á g ¬ g a l v o n s z ó d á n a k h o z z á n k . - E z e r e k t a p a s z t a l á k i m m á r , és t a p a s z t a l o m m o s t é n is, h o g y a ' M a g y a r t m i n d e n i d e g e n n e m z e t s z e r e t i , és b e t s ü l i ; e g y e d ű l a ' n é m e t , n e v e ¬ z e t e s e n Austria a z a' háláadatlan fajzat, m e l l y ellene agyarkodik, őt tépi, szaggatja, és m a r j a m i n d e n a l k a l m a t o s s á g o k b a n . O P a n n o n i a , t e j ó s z i v ű P e l i k á n , a ' k i k e b e ¬ l e d n e k v é r é v e l , és k i n t s e i v e l t á p l á l o d e z t a ' h á l á a d a t l a n n e m z e t e t ! h á t n e m s z ü l e ¬ tik e g y Messiás számodra? - e g y L a j o s , e g y M á t y á s ! - S z e r e n t s é t l e n S á n d o r , szere¬ tett N á d o r Ispányja a' M a g y a r o k n a k ! v é r z i k itt m o s t éretted h a z á m é r t é g ő s z i v e m - s ü r ű e n h u l l a n a k a ' b á n a t n a k k ö n n y e i é r e t t e d ! — A ' P i e m o n t i T i s z t e k , a' k i k a' m i G e n e r á l a i n k n a k k o r m á n y j a alatt h a r t z o l t a k a ' F r a n t z i á k e l l e n , t u d j á k , és e l b e s z é l lék n é k ü n k ennyi v e s z t e s é g ü n k n e k okát, úgy, hogy egészen k i v a n m e n t v e a' Sardiniai K i r á l y . A ' N é m e t G e n e r á l o k m i n d á r ú l ó k v o l t a k . - M é l t ó sajnálni a' T s á s z á r t , a' k i t igy h u r t z o l orránál fogva g a z Arisztocráta M i n i s t e r i u m a . - T s a k e g y s z e r m e g szabadúljak - n e m szolgálok én többé.

85

Rura mihi, et riguiplaceant in vallibus amnes. Flumina amem, silvasque inglorius. O - Virgil.

Canale Jul. 13dikán. H o s z s z ú , u n a l m a s , k o m o r v a l a m á i u t a m a' r e k k e n ő m e l e g s é g b e n . - L e l ­ k e m , t e s t e m s e m m i v é t é v e a ' s ü t ő m e l e g által; m i n d e n k ö t e l é k i m s z é j j e l b o m l a n a k , b e l s ő e r ő ' m , és v i d á m s á g o m a z e n g e d ő ' p ó r u s o k o n p á r o l o g k i ; h i j á b a k ö n y ö r ö g t e m a ' Z e p h y r n e k , hogy szánjon meg. - Szállásunk pedig m é g alkalmatlanabb, mert ez egy szegény, ronda városotska. E b b e n az országban az idő n e m repül sebesen, mint H a z á m b a n néha; h a n e m mász: az u n a l o m el vágá szárnyait. A ' R e g g e l hasonló az e s t v é h e z ; a z e s t v e a ' r e g g e l h e z ; - 's k é p z e l d m a g a d n a k s z o m o r ú á l l a p o t o m a t : h a l e f e k s z e m a' hadi f o g o l y n a k számára készitett szalma párnára, b i z o n y o s v a g y o k ben¬ ne, hogy a' holnapi nap szintén ollyan, han e m roszabb, mint a' mái. - Sorsodat az e n y i m m e l m é r v é n , tanúlj, barátom, élni azzal, a' m i birtokodban v a g y o n .

Heureux donc qui dans vos climats, Maitre de lui, sans embarras, S'amuse des erreurs publiques. Donne à l'amour quelques soupirs. A l'amitié tous ses loisirs, De son toit rarement s'écarte, Et qui, prudemment paresseux, Ne te fait jamais ses adieux, Que pour voyager sur la Carte. M a r a d j o t t h o n b a r á t o m ! - e l e g e t e x p e r i á l o k é n h e l y e t t e d is.

Brá. Jul. 14dikén. A ' H a r a s z t o s d o m b o k k ö z ö t t e g y p a t a k m e l l e t t e z e r f e l é t s a v a r o g v á n k é ­ s ő n é r k e z é n k i d e . E z a l k a l m a s k i s v á r o s o t s k a - m á i ú t a m is v i d á m a b b v a l a a ' t e g n a ­ p i n á l . S e a u v a u d K a p i t á n y t , a ' k i r ő l m á r e m l é k e z t e m l e v e l e i m b e n , és a ' k i v e l m i k é t baj-társok leg i n k á b b ö s z v e - h a n g z u n k , itt m á r nyitott k a r o k k a l v á r á k T u r i n i barátj a i , m i n d G a v a l l é r o k , és d e r é k e m b e r e k . T u r i n i d e n i n t s m e s z s z e - S e a u v a u d K a p i ­ t á n y p e d i g h á r o m e s z t e n d e i g f e k ü v é k ott. E z e k n e k i s m é r e t s é g e k által n e m tsak e g y t ü r h e t ő n a p o t , h a n e m a z t a ' s z e r e n t s é t is n y e r t e m , h o g y e g y T u r i n i B a n q u i e r á l t a l , a ' k i n e k A t y á m ' s z á m á r a l e v e l e t is k ü l d é k , F r a n t z i a o r s z á g b a n p é n z t f o g o k k a p n i . K e l l is, m e r t m á r u g y a n k o r t y o g e r s z é n y e m n e k a ' b é l e ; és e b b e n a z o r s z á g ¬ b a n , m e l l y a n n y i i d e i g T h e á t r o m a vala a ' F r a n t z i a h á b o r ú n a k , n a g y drágaság va¬ g y o n . A ' T u r i n i f e l l e g v á r t is k i t s i k o r t á k m á r a ' F r a n t z i á k a ' S a r d i n i a i K i r á l y k e z é b ő l . - T u r i n F ő v á r o s a P i e m o n t n a k , és L a k ó h e l y e a ' K i r á l y n a k . - E l g o n d o l h a t o d , m i -

86

lyen rabságban n y ö g e z az Austriai H á z n a k segitségére t á m a s z k a d o t t Király. E z t p e d i g azért t s e l e k e v é k az okos F r a n t z i á k , h o g y , a' P i e m o n t i parasztságtól f é l v é n , m e l l y a' h e g y e k k ö z ö t t öldösi őket, ha valami t ö r t é n e n d , magát a' Királyt n y a k o n k a p h a s s á k . - A ' K i r á l y e l l e n ö s z v e e s k ü d t e k , a' k i k a' t ö m l ö t z b e n m á r m á r h a l á l o k a t v á r á k - e z e k is s z a b a d o n b o t s á t t a t t a k a ' F r a n t z i a b é k e s s é g n e k e g y i k t z i k k e l y e s z e ¬ r é n t , és m o s t g u n y o l v a h á n n y á k a ' f i t t y e t a ' K i r á l y n a k o r r a alá - e z m á r t s a k u g y a n nyomorúltt Királyság! -

Fossano. Jul. 15dikén. B r á t ó l f o g v a e g é s z e d d i g s z é p , n y i l t t t é r s é g b e n ú t a z t a m , d e a' m e l l y m é g is i n n e n e g y n e h á n y m é r f ö l d r e k ö r n y ü l v a n k e r i t v e a ' P i e m o n t i , és G e n u a i H a v a s o k ¬ kal. - I s z o n y ú h e g y e k e z e k - h a j d a n falai a' r o p p a n t t R ó m a i B i r o d a l o m n a k ; felsége­ sen f e k ü s z n e k a z U t a z ó n a k s z e m e i előtt, a' k i n e k , ha e z e k e n túl v a n v á n d o r l á s a , lehetetlen előre n e m b o r z a d n i . - N é k e m , a' kit e z e k e n túl h u r t z ó l sorsom, lehetet¬ l e n v a l a n e m s o h a j t a n o m , 's p e d i g e z e r n y i e z e r s z e r : h o g y i s m é t i l l y i r g a l m a t l a n h e ¬ g y e k v e t i k m a g o k a t k ö z i b e m , és K e d v e s e i m k ö z é ! - E z e k k ö z ö t e g y i k é j s z a k f e l é , m i n t e g y a' társaira h á g v á n , v a k m e r ő n e m e l i setét k é k , h ó v a l e l e g y p u p j á t a z É g felé; m i n t h a e n n e k tetejéről a z É g b e tsak e g y ugrással o d a l e h e t n e j u t n i . Itt e n n e k szirtos t e t e j é n ered a' P ó , azt m o n d j á k ; d e á m tsak m o n d j á k , m e r t a' H a l a n d ó k kö¬ z ü l m é g s e n k i se l á t h a t t a , l e h e t e t l e n l é v é n f e l j u t n i , e n n e k e r e d e t é t . E z e n h e g y ¬ n e k i s z o n y ú m a g a s s á g á t o n n a n is k é p z e l h e t n i , h o g y a ' P ó , a ' h o l l e g e l ő s z ö r m u t a t j a m a g á t a z o l d a l á n , m á r m é l j , és s z é l e s . - H á r o m e z e n u t a z ó f i a t a l A n g o l y , m e g akar¬ v á n t r u t t z o l n i a' l e h e t e t l e n s é g e t , fel m e n é n e k a' n a g y P ó t t s e t s e m ő v o l t á b a n látni; m i d ő n annyira jutának, h o g y a' többi h e g y e k n e k tetején végig láthattak, e g y i k kö¬ z ü l ö k , e l ő r e l á t v á n a ' l e h e t e t l e n s é g e t , m é g o t t a n f é l b e s z a k a s z t á u t j á t , és a z t b i z o n y í t á , h o g y a' P ó m á r s z é l e s , és m é l j o t t is. K e t t e j e e l é g v a k m e r ő v o l t m é g f e l l y e b b is m e n n i - f e l m e n é n e k , d e - s o h a se j ö v é n e k t ö b b é v i s z s z a . Á d á z l e l k e k ! b e s z e r e t ­ l e k b e n n e t e k e t ! D i t s ő s é g n é k t e k , 's p e d i g n a g y o b b , m i n t j o b b á r a v a l a m e n n y i m á i V i t é z n e k ! — F o s s a n o ' v i d é k e k i e s ; - a' k e l l e m e s E s t v e e n g e m is k i tsala s é t á l n i , n o h a t i k k a d t t v a l é k . - E z t a ' t s i n o s v á r a s o t s k á t t s i n o s n é p is l a k j a ; és a ' s é t á l ó h e l y e n számosan jelenének meg. D e én egyedűl kivántam lenni; lelkem magánosságra sovárgott. K i m e n t e m tehát a' város k a p u j á n . - L a s s ú l é p é s e k k e l e g y pázsintos dombra jutottam, s N é z z e d ! a' roppantt N a p szelid felségébe' É p p e n m o s t s z á l l alá a ' t e n g e r ' ö b l é b e , A ' láthatáron túl, a' v a d r e n g e t e g e n ; S u g á r i r e s z k e t n e k m é g a' k é k b é r t z e k e n . B i b o r - s z i n b e b o r ú l a' M e n y ' boltozatja, ' S a' F é l h o l d n a k v i d ú l sápadtt ábrázatja. A ' T e r m é s z e t , 's m i n d e n állat t s e n d e s e d i k O felséges Scéna! - l e l k e m e m e l k e d i k .

87

I n n e n m e g l á t o g a t á m H a z á m n a k n é m e l l y k e d v e s e b b v i d é k e i t ; 's a z u t á n a ' t s i l l a g o s é g alatt l e s ü t ö t t f ö v e l b a l l a g t a m s z á l l á s o m r a .

Cuneo. Jul 16dikán. P i e m o n t n a k e z l e g n a g y o b b e r ő ' s s é g e ; m o s t t e l i v a n F r a n t z i á k k a l . A ' v á ¬ ros k i t s i n y , d e s z é p . A l k a l m a t l a n s z á l l á s o m l é v é n a z e g é s z n a p a ' k á v é h á z b a n lak¬ t a m , és a ' F r a n t z i á k k a l m u l a t o z t a m . - K o m o r v a g y o k , m i n t a ' m á i n a p .

Limone. Jul. n.dikén. C u n e ó t ó l e g y ó r á n y i r a m á r b e l e é r k e z é n k a ' h a v a s o k b a . P u s z t a i t t m i n ¬ d e n f e l é a ' h e g y , és m í v e l e t l e n ; t s a k i m i t t a m o t t l á t s z i k a z o l d a l o k o n e g y e g y h ó d rozsot t e r m ő föld. - E z a' mezző-városotska, m e l l y n e k lakosaiban, kivált a' L e á ¬ n y o k n a k v i r á g z ó á b r á z a t j o k b a n a z egésséges H e g y i l e v e g ő n e k m í v é t láthatni, utol¬ só h e l y a ' S a r d i n i a i K i r á l y n a k b i r o d a l m á b a n , a z ú j F r a n t z i a b é k e s s é g s z e r é n t ; hol¬ n a p m á r N i z z a V á r m e g y é b e n (Contado di Nizza) l e s z ü n k , m e l l y e t a ' F r a n t z i á k m o s t el t s i p t e k a' f e l l y e b b e m l i t e t t K i r á l y t ó l , és O t e g é s z e n e l m e l l ő ' z é k a' k ö z é p t e n g e r ¬ t ő l , m e l l y a ' H a v a s o k o n t ú l v a g y o n , és m e l l y a ' k e r e s k e d é s t b i r o d a l m a i b a n v i r á g z ó ¬ vá tevé.

Tenda. Jul. 18dikán. H a j n a l m é g n e m is k e z d e r e p e d e z n i , m i d ő n a ' t e l l ő H o l d n a k t s e n d e s vi¬ l á g á n á l m á r ú t n a k i n d ú l á n k , t u d v á n m e l l y k e m é n y l e s z a ' m á i n a p ; és a ' n a p m á r j ó l m a g a s a n v o l t m i d ő n f e l é r é n k a ' T e n d a i h a v a s r a (Colledi Tenda), m e l l y n e k m e r e d e k o l d a l á n e z e r f e l é t e k e r e d v e m e s t e r s é g e s e n k a n y a r o d i k f e l a ' s z e k é r ú t F r a n t z i a or¬ szág felé. E z a z ú t , m e l l y a z i s z o n y ú h a v a s o k k ö z ö t t b á m u l a n d ó m e s t e r s é g g e l va¬ g y o n k i v á g v a , m e l l y m i l l i o m o k b a telhetett, m e l l y olly r e m e k , h o g y szinte a ' lehe¬ t e t l e n s é g v a n b e n n e m e g t r u t t z o l v a , V i c t o r A m a d é n a k a' m o s t a n u r a l k o d ó Sardiniai K i r á l y n a k m i v e , a ' k i a ' régi ö s z v é r útakat tsudálatos s z e k é r úttá változtatta. S z i n t e h a t óra t e l l e t t b e l e , a ' m i g m á s z k á l v á n , n y u g o d v á n , 's i s m é t m á s z k á l v á n , t i k k a d t t t e t e m ü n k e t nagy n e h e z e n - l e l k e n d e z v e fel v o n t z o l t u k a' s z ö r n y ű magasságra. A ' f e l l e g e k a l a t t u n k l e b e g t e k , 's m i n t v a l a m e l y s ű r ű k ö d , u g y a k a d o z t a k a ' s z i k l á s o l d a l o k o n , 's m é g i s f e l é r v é n , m e g m á s h e g y e k t o r n y o z á n a k f e l e t t ü n k . - I n n e n v i s z s z a t e k i n t v é n b o r z a d a z e m b e r ' l e l k e , 's ö r ü l e g y s z e r 's m i n d , h o g y e z e n f e n e k e t l e n ö r v é n y n e k t e t s z ő m é l j s é g b ő l f e l v e r e k e d e t t , h o l a ' j á r ó e m b e r e k , és ö s z v é r e k t s a k aliglan m o z g ó parányi állatotskáknak láttatnak, - örül, m e r t azt gondolja, h o g y lehe¬ tetlenséget győzött. - Itt, e n n e k a' h e g y n e k tetején táborozott tavaly Coli Austriai G e n e r á l , a z e g y e s ü l t A u s t r i a i , és P i e m o n t i n é p p e l a ' F r a n t z i á k e l l e n ; a ' s á n t z o k , ár¬ k o k , és á g y ú á l l á s o k m é g m i n d é p e k . O l l y a n h e l y e z , a ' h o l n é g y e z e r e m b e r n e g y ¬ v e n e z e r n e k s o k á i g e l l e n t á l l h a t , é s m é g i s , s z é g y e n , g y a l á z a t ! A ' F r a n t z i á k i t t is

88

g y ö z e d e l m e s k e d t e k . - H a l l o m , h a l l o m ! - a z i g a z s á g n a k t r o m b i t á j a a z t h a r s o g j a , és ezer E c h ó bizonyitja: hogy a' F r a n t z i á k vagy m i n d H é r o s o k , a' k i k e z e n h e g y e k e n nagyobb dolgokat v i v é n e k véghez, mint hajdan H a n n i b a l ; vagy az Austriai Generᬠl o k m i n d G a z e m b e r e k ; a' k i k v a g y v a l a m e n n y e n f é l é n k n y ú l a k , v a g y v a l a m e n n y e n J u d á s o k , a' k i k M e s t e r e k e t el árúlják - p é n z é r t .

Quid non mortalia pectora cogis, Auri sacra fames? E l é g az, h o g y é n most s z e m f ü l e s tanúja v a g y o k annak, a' m i t a' k é s ő b b s z á z a d o k a' F r a n t z - H a d b a n magasztalni, tsudálni, az Austriaiban pedig gyalázni fognak. V a l a m i n t a ' j á t é k o s a ' n y e r t t a r a n y n a k , ú g y ö r ü l t e m é n a ' h o s z s z ú , és n e h é z f á r a d ¬ sággal v é g t é r e m e g nyert h e g y n e k . - A ' b é r t z n e k l e g felső p o n t j á n l é v é n - haj! minő' Scéna nyiltt előttem! Imre! - lelkem m e g d ö b b e n t - t e t e m e m oda gyökere­ z e t t . M e l l y n a g y , m e l l y f e l s é g e s , m e l l y v a d , m e l l y v a k m e r ő t e k i n t e t v a l a e z ! - és ú j , m e l l y n é k e m eddig m é g i d e g e n vala. Ö r ö m e s t a' barátságnak szárnyain h o z z á d r e p ü l t e m v o l n a - ide a ' szírtos b é r t z r e h o z t a l a k v o l n a : I m r é m , v e l e m m i n d e n b e n r é s z t v e v ő b a r á t o m , segits é r e z n i , segits n é z n i ! : - N é z z ' d e z e k e t a ' s z ö r n y ű h a v a s o ¬ k a t , m i n t e m e l i k f e l ő s z f e j e k e t a ' L e v e g ő n e k m a g a s s á g á b a n - a ' f e l l e g e k e t haso¬ gatják; -

Hinc atque hinc vastae rupes, geminique minantur In coelum scopuli: - a m o t t e g y n a g y S z i r t - t e s t a z é g n e k S a r k á t l á t t a t i k v á l l á n tarta¬ ni a ' l e v e g ő b e n , R o k o n o k e z e k a z o n h a v a s o k k a l , m e l l y e k n e k b é r t z e i r e h a j d a n H a n n i b a l f e l h á g o t t h a d á v a l , és a z a k k o r i v i l á g ' A s z s z o n y a R ó m a r e t t e g e t t : - i t t v a ¬ g y o k é n most,

Vers ce rocherfendu par Annibal, Fameux passage aux Romains si fatal, Qui voit le ciel s' arrondir sur sa téte; Et sous sespieds se former la tempéte. - b o r z a d v a t á m a d a ' b a j n o k i l é l e k b e n i t t a z a ' v a k m e r ő g o n d o l a t , m e l l y e t a z o r i á s o k v é g r e a k a r á n a k h a j t a n i , J u p i t e r t a z ő É g i lakᬠs á b a n o s t r o m o l n i a k a r v á n . - N é z z ' d i t t a l a t t a m e z t a ' m é l j ö r v é n y t , m e l l y s e t é t tor¬ kát tátani láttatik; - a z ú t i n n e n e g y é k t e l e n fejér k i g y ó n a k m ó d j á r a t e k e r e d i k le felé a ' m e r e d e k oldalon - a z ö r v e n y n e k f e n e k é n e g y v i z tsavarog - ezüst hullámo¬ k a t h á n y k ö v e s ö b l é b e n , és z u h o g v a ( d e a ' m i t s a k a l i g h a l l i k f e l ) arra h ö m p ö l y ö g , a ' merre az ú t k é t göröngyös, m á r m á r dőlő Szirt-fal k ö z ö t t keresztül töri magát: mint¬ h a e z a z A c h e r o n , és a z i j e s z t ő k a p ú n t ú l P l u t o ' k o r m o s t a r t o m á n y j a v o l n a ; - a z a l a t t j á r ó k h ö v e l k n y i e m b e r e k n e k t e t s z e n e k ; - a' n a p n a k világa tsak a k k o r jut ide, m i d ő n az utjának felét m á r hátra h a g y á ; más k o r b o r z a s z t ó á r n y é k fedi ezt a ' v a d helyet. V a n n a k a z o l d a l o k b a n o l l y a n s z e g e l e t e k is, a ' h o v á a ' n a p n a k é l t e t ő s u g á r a i s o h a s e m h a t n a k , és a ' h o l a ' h ó s o h a s e m f o g y e l , n o h a a ' h é v s é g e z e n d é l i t a r t o m á n y o k ¬ b a n s o k k a l n a g y o b b , m i n t h a z á m b a n . - A z o l d a l o k o n m a g a s r a d o m b o r o d ó f e j é r , itt fekete, amott vereslő márvány ormok; a'kősziklákból felnyúltt hamvas oszlopok a ' h e g y e k b ő l g o m o l y o d ó m o h o s h e g y e k - a z é g ő k é p z ő l ő d é s á l t a l i m i t t a m o t t te¬ n y é s z e t t formái k ü l ö m b f é l e állatoknak: (itt e g y n a g y darab K ő - o r o m olly valoságos ü l ő m e d v é t k á p r á z a ' s z e m n e k , h o g y v a l ó b a n t s a k a' m o z g á s a h i b á z i k . ) - a z o l d a l o k -

89

b a n t á t o g a t ó b a r l a n g o k - a ' K ő ' s z i r t o k n a k g y o m r á b ó l n ő t t , k i f e l , k i alá f e l é , 's a z idő¬ n e k t e r h e a l a t t m e g g ö r b e d e t t s z á z a d o s v é n , v a s t a g t ö l g y , és g e s z t e n y e f á k , o l l y k o m o r , o l l y v a d , 's m e g i n t o l l y n a g y , o l l y f e l s é g e s t á r g y a k a z é r z é k e n y v á n d o r n a k , h o g y a n n a k l e l k e b o r z a d , és b á m ú l . - - T s e n d e s e n b á m ú l t a m a ' T e r m é s z e t n e k e z e n r e n d e t l e n , v a d , és v a k m e r ő m u n k á j á t , a ' m i d ő n , l á s s ' d - a ' m a g a s o l d a l o n e g y n a g y k ő o r o m t ö r t é n e t által m e g v á l v á n K ő t e s t é t ő l r e t t e n e t e s r o b a j j a l z u z v á n , tör¬ d e l v é n a k a d é k j a i t , 's g y a k o r ü t k ö z e t e i által m i n d s e b e s e b b e n l ó d í t t a t v á n , r o p o g v a , 's o r d i t v a h e n g e r e d e t t l e a ' m é l j ö r v é n y n e k f e n e k é r e , a ' v i z b e , - a ' h a b o k m a g a s r a f e t t s e n t e k - a ' f ö l d m e g r e n d ü l e - és a ' b a r l a n g o k b a n l a k ó E c h ó k h á r o m s z o r r i a d á n a k - m e g u t á n n a . - - P u s z t a és m a g á n o s i t t m i n d e n ; a z ú t o n k i v ü l s e h o l n i n t s i t t n y o m a a z e m b e r n e k - n i n t s e n e k i t t é n e k l ő m a d a r a k ; t s a k a ' v é r t s é k v i s i t n a k a ' le¬ v e g ő b e n , és a ' b a g l y o k v i h o g n a k a' b a r l a n g o k n a k é j j e l é b e n ; - n e m l e n g e d e z n e k i t t a ' Z e p h y r e k . A z i m i t t a m o t t b o l t o s o d ó f ü g e f á k , v a d r ó z s a b o k r o k , és a p r ó v i r á g o k m e g h u z z á k m a g o k a t a ' h e l y n e k m o r d t e k i n t e t e elől. R i t k á k i t t e n a ' k o m o r k o d ó , h a r a g o s t e r m é s z e t n e k e z e n s z e l i d e b b n y o m a i , m i n d a z i g a z s z e r e l e m , és i g a z barát¬ ság a ' v i l á g o n :

Adparent rari nantes in gurgite vasto. S o k á i g n y u g ó d t a m a' b é r t z e n e g y k i d ö l l e d ő fejér m á r v á n y n a k h i d e g á r n y é k á b a n ; - éles s z é l s e p r i i t t e n f i t y e r é s z v e a ' h e g y e k ' t e t e j é t . M é g e d d i g m i n d t s a k a ' k ö z e ¬ l e b b való t á r g y o k a t falák s z e m e i m , a ' m i d ő n a z u t á n t o v á b b v i z s g á l ó d v á n , a z új Scena e l e j b é m terjede: a' n e g y e d i k e l e m e n t o m vala e z , mellyet v é g h e t e t l e n s é g é b e n m é g e d d i g s o h a se l á t t a m - a ' h e g y e k e n , t e t ő k ö n , b é r t z e k e n t ú l h a t á r n é l k ü l k i t e r j e d e t t t e n g e r (a k ö z é p t e n g e r ) , m e l l y n e k k é k sikja, tiszta i d ő l é v é n , a z E g e k ­ n e k k é k b o l t o z a t j á b a e l v e s z t v é n m a g á t , a ' v é g h e t e t l e n s é g e t állitá e l e j b é m - s z e m e ¬ i m s z i n t e k i m e r e d é n e k a ' t e l h e t e t l e n n é z é s b e n . M é g itt p i h e g t e m n é h á n y k i fáradott bajtársaimmal, m i d ő n h á r o m G e n u a i öszvér-hajtó fel é r k e z v é n , v e l ü n k b e s z é d b e e r e d , és i n t b e n n ü n k e t , h o g y i n n e n t a k a r o d n á n k e l , m e r t e z v e s z e d e l m e s h e l y a z ú g y n e v e z e t t Tormento m i a t t . E z f o r g ó - s z é l , m e l l y a ' t e n g e r r ő l e z e n i s z o n y ú ö r v é n y b e r o h a n v á n , b e n n e m e g a k a d , és m i n d a d d i g b e n n e d ü h ő d i k , o r d í t , m i g a z u t á n n a j ö v ő s z e l e k k e l e g y e s ü l v é n , ü v ö l t v e , m o r o g v a , 's m i n d e n t d ú l v a f e l s o d o r j a m a g á t a' tetőre, a ' hol a z u t á n s z a b a d b a j u t v á n i s z o n y ú e r ő s z a k k a l , s z ö r n y ü robajjal, és a ' v i l l á m n a k s e b e s s é g é v e l k e r e s z t ü l s u j t j a m a g á t a ' b é r t z e n , le t s a p v á n m i n d e n t a ' m i t talál, és a ' k ő s z i k l á k a t is m e g s z a g g a t v á n d ü h ö s h a t a l m á v a l . - A ' t ú l s ó ö r v é n y ¬ n e k f e n e k é b e n m á r , a ' m i n t m o n d j á k , s o k s z á z u t a s n a k , és ö s z v é r n e k t s o n t j a i h e v e r ¬ n e k , a ' k i k e t itt t a l á l v á n a z e l e m e n t o m o k n a k e z e n s z ö r n y e t e g j e , a ' p o k l o k r a taszí¬ tott. A ' leg t e r h e s s e b b s z e k e r e k e t s z á m t a l a n b e f o g o t t marháival e d g y ü t t ú g y viszi, m i n t a' szalma-szált. T é l e n s z o k o t t leg i n k á b b d ü h ö s k ö d n i . B e s z é l l i k , h o g y tavaly C o l i G e n e r á l itt t á b o r o z v á n , e g y s o k tár s z e k e r e t , s z i n t e k é t s z á z k a t o n á t , sött né¬ h á n y á g y ú t is m e g e m é s z t e t t . S z i n t e h á r o m óra t e l l e i s m é t b e l e , a ' m i g a z ö r v é n y n e k f e n e k é r e é r t e m , n o h a e z e n a ' f e l s é g e s ú t o n e l é g s e b e s e n e r e s z k e d t e m alá. A l a t t l é v é n m e g á l l a p o d t a m , és r é m ü l v e n é z t e m a' k i m o n d h a t a t l a n magasságot, m e l l y e n tsak n e m rég v a l é k -

90

m i n t h a h a l h a t a t l a n d o l g o t k ö v e t t e m v o l n a el. Colle di Tenda! g o n d o l á m m a g a m b a n , s o h a se f e l e j t l e k el. A ' d ö r g ő v i z n e k p a r t j á n n a g y l é p é s e k k e l j ö t t e m e g é s z T e n d á i g , m i n e k u t á n n a ismét k é t óráig v a s a l t a m v o l n a a ' v ö l g y b e n , a ' K ö s z i k l á k n a k szoros falai k ö z ö t t . - E z a z első h e l y a ' F r a n t z i a K . T á r s a s á g ' b i r o d a l m á b a n . A ' város régi, és k o m o r ; a z e g y m á s h á t á n é p ü l t t f e k e t e h á z a k e g y n a g y A m p h i t e á t r o m o t f o r m á l ¬ n a k a ' szirtos h a v a s n a k m e r e d e k oldalán. H o g y lankadtt v a g y o k , el g o n d o l h a t o d , m i d ő n hajnal előtt i n d ú l v á n el, e g é s z n a p - a l k o n y o d á s i g m i n d é g m o z o g t a m . A l i g e h e t t e m v a l a m i t f á r a d s á g o m b a n . A ' n a p n a k , a' k i t a ' h e g y e k m á r n é h á n y ó r á k előtt el l o p á n a k s z e m e i m e l ő l , m á r l e k e l l e n y u g o d n i ; m e r t m á r m á r i t t a ' f e k e t e éj. - - T e t e m e m törő'dött u g y a n , d e l e l k e m teli v a n n a g y k é p e k k e l - n e m a l h a t o m . E j j e l v a g y o n ; és a ' H o l d t s a k m o s t j u t o t t a ' H a v a s o k o n által i d e ; és s z e l i d v i l á g a által a ' v a d v i d é k is v a l a m e n n y i r e d e r ü l n i l á t t a t i k . E l ő b b k o m o r s e t é t s é g f e d é a z ö r v é n y t - t s a k a ' h á z o k b a n l á t t a t o t t i d e 's t o v a a ' m é t s n e k p i s l o g ó , b á d j a d t t v i l á g a , és a ' m é l j s é g b e n r e p d e s ő S z e n t J á n o s - b o g a r a k tsillogának imitt amott; - hasonló vala e z a' h e l y e g y n a g y sirhoz, m e l l y n e k b o r z a s z t ó ü r e g é b e n a ' N a g y T e r m é s z e t láttatott h a l d o k l a n i . H a l á l o s t s e n d e s s é g u r a l k o d i k a ' b é r t z e k e n , és a z o l d a l o k o n , t s a k a z alat¬ t a m h ö m p ö l y g ő v i z n e k hiú dörgése rázza a' fülnek dobját - mint birkóznak, mint v i a s k o d n a k a ' z u h o g ó h u l l á m o k a ' h e g y e k r ő l l e o m l o t t , és a ' f e n é k e n m e g á l l a p o ¬ dott k ő - o r m o k k a l - szikrákat s z ó r n a k a' H o l d ' g y e n g e világánál.

O nature! qu'ici je ressens ton empire!J'aime de ce désert la sauvage apreté; De ses travaux hardis j'aime la majesté; Oui - ton horreux meplait:je frissonne, et j'admire. O m é r t n e m birok é n Schiller' m i n d e n h a t ó tollával, h o g y é n n é k e d m i n d azt; volttaképpen, úgy ki fejezve a' mint érzem, ide irhatnám, a' m i most lelkemben v a g y o n ? - E z a' l é l e k m o s t h e g y e k e n , r e n g e t e g e k e n , b é r t z e k e n , s z á z a d o s t ö l g y e k ¬ n e k t e t e j é n j á r - k é s z h o l ö l e l n i , h o l d ú l n i a z e g é s z t e r e m t é s t - e l é g v a k m e r ő a ' sor¬ s o t m e g z a b o l á z n i - f e l l e n g z é s é b e n a ' H a l h a t a t l a n s á g u t á n k a p d o z - 's a z u t á n f á r a d t t l é v é n a ' b a r á t s á g n a k k e b e l é b e n k i v á n n y u g o d n i - és a ' g y ö n y ö r ü s é g n e k ölé¬ b e n r e n g e t t e t v é n a ' S z e r e l e m t ő l várja j u t a l m á t - - hijába, n e m lehet - nints m ó d benne. A h kedves barátom! T e utánnad terjednek ki karjaim - kimondhatatlanúl s z e r e t l e k é n t é g e d e t ; b i z o n y s á g o m i t t a z e g é s z T e r m é s z e t . O t e , és S z e g e d y R o z i ! m é r t n e m v a g y t o k t i itt? - a ' t i l e l k e t e k m i n d e n s z é p e t , m i n d e n n a g y o t t ö k é l l e t e s e n é r e z - i t t e d g y ü t t f e l l e n g e z h e t n é n k . I s t e n i m u l a t s á g v o l n a a z n é k ü n k , a ' szilaj T e r ¬ m é s z e t b e n itten, Sándor', Caesár', Brutus', H a n n i b a l , Scipio', T h e m i s t o c l e s ' , Aristides', C y r u s ' , M a r k - A u r e l ' , Attila', M á t y á s ' , Virgil', H o m é r ' , W a s i n g h t h o n ' , T e r g lud', T i b o r ' , Rajnal', Sapho', Aspasia', Dánae', Semiramis', Cleopatra', Lucretia', N i n o n ' , Portia', Petrarca', Ariosto', Voltaire', O r t z y ' , L e l k e i k k e l társalkodnunk! — Jó éjtszakát!

91

Fontana. Jul. 19dikén. A ' z u h o g ó v i z n e k p a r t j á n , a ' r e m e k ú t o n , m i n d é g s z ö r n y ű , a ' h a l á l l a l fe¬ n y e g e t ő S z i r t o k ' h a t a l m á b a n j ö t t ü n k , e g é s z e d d i g a' kis falúig. N é h á n y s z o r ú g y vág¬ ja m a g á t k e r e s z t ü l e z a z ú t a' leg s i v a t a g a b b k ő ' s z i r t o k o n , h o g y s z i n t e l e h e t e t l e n s é g h i n n i , h o g y e z a' gyarló e m b e r n e k m i v e ; h a n e m , h o g y e z e r v i l l á m e g y s z e r r e t s a p v á n oda, hasogatta m e g a z o k a t - k é s z v e s z e d e l e m láttatik a' v á n d o r t m i n d e n ü t t retten¬ teni. A z oldalakról les z ö k ő p a t a k o k kellemes mormolással érdeklik a' fület a z o m b a n h o g y a z alatt z u h o g ó v i z sérti a z o k a t . B ő v e n t a l á l t a t n a k itt p i s z t r á n g o k e z e k b e n a ' k ö v e s v i z e k b e n , és i z l e t e s t á p l á l á s t a d n a k a z e l t i k k a d t t V á n d o r n a k . N é m e l y m a ¬ r o k n y i h e l y e k e n s z é p r o z s o t is l á t é k a z o l d a l o k o n . - M a e g é s z d é l u t á n m i n d é g a ' szirtokat m á s z k á l t a m , ú g y s z e r e t e m e z t a' s z é p vadságot, e z t a' k e l l e m e s szilajságot; és é p p e n n e m h a r a g s z o m S o r s o m r a , h o g y a ' F r a n t z i á k ' f o g l y á v á t e v e , m e r t a ' m e l l y m é r t é k b e n sanyargatja testemet, ollyban táplálja l e l k e m e t a' legfelségesebb elede¬ l e k k e l . T s a k a z t a z e g y e t k é r e m S o r s o m t ó l , h o g y t é g e d , és S z e g e d y R o z i t i s m é t lát¬ n i — a h d o b o g j , d o b o g j s z e g é n y s z i v e m ! - é d e s e n f á j s z ú g y e? - ' S t e i s t e n i a j á n d é k , k é p z e l ő e r ő , f e s s e d e l e v e n e n e l e j b é m a ' s z e r e l e m n e k r ó z s a , és a ' b a r á t s á g n a k lili¬ o m ' szineivel e z t a' g y ö n y ö r ü Scénát - e b b e n a' sivatag p u s z t a s á g b a n ! - -

Sospello. Jul. 20dikán. K e d v e s b a r á t o m ! n e m i r h a t o k , m e r t a ' h á r o m n a p s z ü n t e l e n h a j t o t t v a d n e m l e h e t f á r a d t t a b b n á l l a m n á l . - Colle di Pranso e z a z a z i r g a l m a t l a n f e l l e g e k e t ha¬ s o g a t ó h a v a s , m e l l y e n m a f e l és alá v o n t z o l ó d á n k a ' t s i g a - ú t o n . T s a k a l k o n y o d á s felé é r k e z é n k e b b e a ' kis m e z z ő városba, m e l l y valamivel n a g y o b b nyilású völgy¬ b e n f e k s z i k , m i n t a ' t ö b b i ö r v é n y e k ; és m á r m e g i n t e l ő t t e m áll a z é k t e l e n h e g y , mellyre holnap megint fel kell sodródnom. - S z o m o r ú volt n é k e m mái ú t a m b a n , e b b e n a z ú g y is s i v a t a g p u s z t a s á g b a n m é g f e l l y ü l reá a ' f e n e k e d ő M á r s ' p u s z t i t á s á n a k is ú j n y o m a i t l á t n o m . A ' h e g y e k n e k o l d a l á n s z a n a s z é t t álló h á z a k m i n d k o r m o ¬ s a k m é g a ' V u l k á n t ó l , m e l l y a z o k a t m e g e m é s z t e t t e , és l a k ó i k , a ' m i n t m o n d a t i k , m i n d f ö l d ö n f u t ó k k á l e t t e k , és i n s é g e k b e n m o s t h a r a m j á s k o d n a k i t t a ' h a v a s o k k ö z ö t t , m e l l y e k n e k b a r l a n g j a i t l a k j á k , és a ' m e l l y e k n e k g e s z t e n y é i v e l é l n e k . Saorgio e g y i s z o n y ú , m e r e d e k s z i r t h e g y e n é p ü l t t F e l l e g v á r v a l a , e g y k i s v á r o s s a l e d g y ü t t ; - m o s t m á r tsak o m l a d é k a i l á t s z a n a k a ' v á r n a k , m e l l y e t a ' F r a n t z i á k egé¬ szen led ö n t é n e k , n e talán, viszsza térni kéntelenittetvén, útjokat veszedelmessé t e g y e . A ' m é g é p e n m a r a d o t t n é h á n y s o r - h á z a k u g y l á t t a t n a k , m i n t h a n e m is a ' m i f ö l d ü n k h e z t a r t o z n á n a k ; - a' l e v e g ő b e n láttatnak m a g o k a t rengetni. R i t k a tekintet a z i l l y e n a ' v i l á g o n . ' S n é z z e d : a ' T e r m é s z e t m é g is m i n ő k e g y e s : e z a ' s z ö r n y ü v a d v i d é k teli v a n itt m i n d e n ü t t a ' leg s z e l i d e b b , m i n á l l u n k tsak a' k e r t e k b e n található v i r á g o k k a l ; a ' r o z m a r i n , v i o l á k , és e z e r e g y é b b f é l e v i r á g o k a ' l e g k e l l e m e s ' b b illat¬ t a l t s i k l a n d o z z á k a ' s z a g l ó e d é n y t ; a ' h o v á h á g a z e m b e r , m i n d e n ü t t l e v e n d u l á t ti¬ p o r . - A ' l e g s z e b b f ü g e , és o l a j - f á k t e r e m n e k i t t e n . T a l á n e z e k e n a ' h e g y e k e n a k a d o t t m e g i n k á b b N o e ' b á r k á j a a' m á r a p a d ó v í z ö z ö n b e n , n e m p e d i g a z Ö r m é n y b é r -

92

t z e k e n ; - a ' k i r e p i t e t t g a l a m b t a l á n i n n e n v i v é a z olaj á g a t a ' b á r k á b a ? - k i t u d j a , s e m é n , se t e o t t n e m v o l t u n k .

Scarena. Jul. 21dikén. Nox erat, etterris animaliasomnus habebat. - m i d ő n a ' t e l i H o l d n a k t s e n d e s v i l á g á n á l S o s p e l l o t o d a h a g y á n k , és a z e l ő t t ü n k f e k e t é n á l l ó h e g y r e t e k e r e d n i k e z d é n k : Colle di Brois e n n e k n e v e . - A ' t s i l l a g o k m á r e l t ü n t e k a z E g r ő l , és a ' p i r o s H a j n a l m á r meg-jelenté a' világnak a' N a p n a k jövetelét, m i d ő n m i már jól magasan lévén, e g y oldal v ö l g y b e n a ' leg s z e b b m e z z e i S c é n a nyíla előttem: e g y é b r e d ő falú a' kies m é l j s é g b e n , m e l l y n e k t e h e n e i b ő g v e a k k o r b a l l a g á n a k a' m e z z ő r e , m e l l y b e n e g y t i s z t a p a t a k t s e n d e s e n f o l y d o g á l ; - a ' k e t s k é k m á r a z o l d a l o k o n l ó g g t a k . A z út¬ félen l e t s ü g g ő fejér szirtról g y ö n y ö r k ö d v e n é z t e m e z t a ' világ' zavarja elől m é l j e n rejtett b o l d o g szegeletet, m e l l y olly p a r á n y i n a k látszott a' magosságról, h o g y é g ő p i p á m n a k f ü s t j e által e g y k i s f e l h ő t g o n d o l t a m reá b o t s á t a n i . - A ' t e t ő r e é r k e z v é n a' N a p m á r forrón sütött. V é g t é r e , m i n e k u t á n n a n é h á n y óráig h e n g e r e d é n k , le é r é n k - h a j ! d e t s a k g o n d o l á n k , h o g y le é r t ü n k : - m e r t e g y h e l y e n , a ' h o l a z ú t v a k ¬ m e r ő e r ő s z a k k a l v á g j a m a g á t k e r e s z t ü l a ' l e g r e t t e n e t e s ' b b s z i r t o k o n , és j o b b r a tsavarja m a g á t , m e g - d ö b b e n v e v e v é m észre t s a l a t k o z á s u n k a t . I t t i s m é t e g y s z ö r n y ű t o r o k tátá fel i s z o n y ú n y e l d e k l ő j é t , m i n k e t b e f o g a d n i . H o g y e z így m e g vála S z a v a m t o r k o m b a fúlt, B o r z a d ' t t h a j a m ' szála, 'S m i n d e n é r z ő m bámúlt. D e h o g y ne? - n é z z ' d tsak e z e k e t - e z e n a' s z ö r n y ű m a g a s s á g ú szirtos h e g y e n m e s z s z é r e f e l d o m b o r o d o t t o r m o k o n á l l ó s z i k l a t o r n y o k o n l e b e g ő , és a ' M e n y b e bele nyúló kőszálokat -

ces monts sourcilleux. Quipressent les enfers, et qui fendent les cieux. a' S z i r t o k k ö z ö t t e z e k e t a ' h i b b a d á s o k a t , e z e k e t a ' setét ü r e g e k e t , m e l l y e k horkan¬ t a n i n e m h a l l a t n a k u g y a n , d e l á t t a t n a k — n é z z t s a k alá i d e a ' f ö l d ' g y o m r á b a , e b b e az ö r v é n y b e , m e l l y n e k f e n e k é n e g y ' s e b e s e n h ö m p ö l y g ő E u f r á t e s ú g y d ö r ö g le felé, m i n t h a e g y országos h o r d ó h e n g e r e d n e le M e n n y e k b ő l a ' P o k l o k b a ; - ú g y tetszik, hogy e z e n örvényből már n e m le, h a n e m fel m e g y e n az út P l ú t ó fekete T a r t o m á n y j á b a . F e l l y ü l r ő l , A l ó l r ó l v e s z e d e l e m , és e z e r h a l á l f e n y e g e t . - A ' T e r m é ¬ s z e t itt m a g a m a g á t t y r a n n i z á l n i l á t t a t i k - 's t u d j a d m e g , h o g y e z , a ' m i t i d e i r t a m , m é g tsak g y e n g e á r n y é k a' valosághoz k é p p e s t . - Itt e b b e n a' kitsiny faluban, most azon t ö r ö m fejemet, merre v e g y e m útamat, ha m e g szabadúlván fogságomból ismét t é g e d ö l e l n i m e g y e k , - h a , a ' m i n t a ' v á n d o r n a k t e t s z i k , a ' T y r a n n T e r m é s z e t itt

93

a d d i g m a g a m a g á t m e g e m é s z t i . - E p p e n n e m t s u d á l o m , h o g y a' F r a n t z i á k g y ö z h e t e t l e n H é r o s o k , és m a j d e g é s z E u r o p á n a k i j e d e l m i l e t t e k : - m e r t e z e n m e n t e k k e r e s z t ü l . - R e t t e g j I m r e ! ö l e l é s e m e l ő l - 's t i m a g y a r s z é p e k , a ' k i k v a l a h a a l á m h ó d o l t o k : - m e r t é n is e z e n m e n t e m k e r e s z t ü l ! - D e ó h n e ! - m e r t a d d i g a ' n y o m o ¬ rúság, inség, b ú , bánat ismét el-hervaszt.

Nizza. Jul. 22dikén. T e g n a p i s z á l l á s o m b ó l ú t n a k e r e d v é n , m é g e g y k i s i d e i g a ' s z o r o s h e g y e k k ö z ö t t t s a v a r g á n k ; d e a ' m e l l y e k s z ö l ö k k e l l é v é n b e ü l t e t v e , m é g is v a l a m i v e l s z e l i d e b b tekintetet m u t a t n a k a' v á n d o r n a k . H a n e m a z u t á n a' h e g y e k t á v o z n i , a ' v ö l g y e k n y i l n i k e z d é n e k , és a ' l á t h a t á r m e s z s z e b b t e r j e d e t t . - A ' N i z z a i f e l l e g v á r e g y m a g á n o s , k ö s z i k l á s h e g y e n , ( m a j d m i n t a ' S ü m e g i v á r o m l a d é k o k ) , és e z a l a t t N i z z a , a ' v á r o s a z ő t o r n y a i v a l , és t ú l a ' v é g t e l e n k i - t e r j e d ő k ö z é p - t e n g e r m á r m e s z szérő'l m u t a t á k m a g o k a t . E z e n téres v ö l g y b e n , m e l l y n e k k ö z e p é n a z ú t e g é s z N i z z á i g e g y e n e s e n v o n ú l , és a z h e g y o l d a l o k o n , m e l l y e k n e k t e t e j i m é g s e m s z ü n n e k m e g v a d o k lenni, a' m i é p p e n a' leg i n k á b b t e t s z i k a z é r z ő k n e k - e z e n téres v ö l g y b e n , m o n d o m , v a l ó s á g o s E d e n ' k e r t j é t t a l á l t a m . K é p z e l d m a g a d n a k e z e k e n a' m e n e t e l e s o l d a l o k o n , a ' h o l i d e 's t o v a e g y e g y k ő - o r o m e m e l i m a g á t , a ' v i r i t ó olaj¬ fákat, f e k e t e g y ü m ö l t s ö k k e l terhes füge fákat, m e l l y e k e t a' szőllő sürüje k ö r n y é ¬ k e z , a ' sárga g y ü m ö l t s ö k e t f i t o g a t ó g ö m b ö l y ü C y t r o m - f á k a t , a r a n y a l m á j o k k a l k é r ¬ k e d ő n a r a n t s - f á k a t , és i m i t t a m o t t m a g á n o s o s a n álló, e g y ü g y ü , d e s z é p n y a r a l ó hᬠz a k a t , z ö l d o s z l o p k é n t f e l n y ú l t t C y p r e s s u s o k k a l k ö r n y ü l ü l t e t v e - és e l ő t t e d e z a ' g y ö n y ö r ü v i d é k - e z a' P a r a d i t s o m , m e l l y b ő l a' S z a b a d F r a n t z - n e m z e t n e k C h e r u b i m a k i k e r g e t é a' Sardiniai K i r á l y t . - N é h á n y n a p i g itt f o g u n k m u l a t n i , a' m e d d i g t u d n i i l l i k m e g h a t á r o z t a t i k f o g s á g u n k n a k h e l y e a z olajos P r o v e n c e b a n , m e l l y a ' m i n t r e m é n y l e m , ide n e m igen m e s z s z e lészen.

Jul. 23dikán. N i z z a s z é p v á r o s - s z é p p i a t z a i v a n n a k , a z i d e v a l ó a s z s z o n y i v i s e l e t i g e n t s i n o s i t j a a ' t e s t e t ; k ö n n y ü a z , és t e r m é s z e t e s ; és h a a ' t e n g e r ' p a r t j á n m i n d e n ü t t i l l y e n s z é p a s z s z o n y i v é r t e r e m , m i n t itt, h á t m é l t ó a ' t e n g e r m e l l e t t l a k n i . - A ' s z é p t e r m e t ü , t s i n o s , és é n e k e s h a l á s z L e á n y a k , v a l a h á n y a n m i n d a n n y i N a j a d e s e k , a ' k i k k e l N e p t u n m i n d e n n a p s z e r e l m e s k e d i k , k ü l ö n ö s e n m e g é r d e m l i k itt a z i d e g e n ¬ n e k figyelmét. - A ' miólta itt v a g y o k , m a j d m i n d é g a' v á r o s n a k bástjáin l é z z e n g e k , (teli v a n n a k e z e k á g y ú k k a l a z A n g o l y - h a j ó k ellen) m e r t g y ö n y ö r ü s é g e m e t találom b e n n e , a' tengert látni: m i k é n t terjed e n n e k k é k , tiszta v i z e a' v é g h e t e t l e n s é g b e , a' h o l a z u t á n a z E g e k k e l l á t t a t i k m a g á t e l e g y i t e n i ; - a ' l e g n a g y o b b t s e n d e s s é g b e n is z ú g v a m i k é n t t s a p d o s s á k habjai a' partot; - a' gállyák, k i t e r j e d e t t l o b o g ó vitorlaikkal m i k é n t l e b e g n e k a' s i k o n : F r a n t z i a v i g y á z ó h a j ó k e z e k a z A n g o l y o k ellen, a' k i k s o k s z o r i g e n k ö z e l t s a p n a k i d e C o r s i c á b ó l . M e g n é z é m m a a ' K i k ö t ő ' h e l y e t , a' h o l m o s t k e v é s i d e g e n hajó t a r t ó z k o d i k , m i n t h o g y a z A n g o l y o k k e g y e t l e n ü l ellensé¬ g e s k e d n e k a z e g é s z t e n g e r e n . T s a k n e m r é g i b e n is e g y e g é s z G ö r ö g g á l y á t f e l g y i l ­ k o l t a k , m e l l y T ö r ö k o r s z á g b ó l g a b o n á t h o z o t t a' F r a n t z i á k n a k . E l e g e t á t k o z z á k

94

ő k e t a z itt szorúltt M a c e d ó n i a i a k , a' k i k m i a t t a k n e m m e r i k m e g oldani v a s m a t s k á jokat. A ' m i ó l t a a' F r a n t z i a h á b o r ú tart, n a g y o n m e g t s ö k k e n t a' t e n g e r e n v a l ó ke¬ reskedés mindenütt. A z egész háborúban tsak Anglia nyer, mert v i z e n eddig m é g m i n d é g v e s z t é n e k a ' F r a n t z i á k ; és i g y m i d ő n A n g l i a g a z d a g o d i k , a z A u s t r i a i - H á z k o l d u s s á l e s z . - O M a r d o k e u s ' S o r s á r a m é l t ó g a z N é m e t M i n i s t e r e k ! - V i g y á z z , vi¬ gyázz! innen kiáltom hozzád, m i n ő változások fognak történni E u r o p á b a n - én roszszat j ö v e n d ö l ö k H a z á m n a k .

Jul. 24dikén. A l i g h a g y á - e l A u r ó r a T h i t o n n a k S á f r á n y p a l o t á j á t ; a l i g k e z d é p i r ú l t t ó r t z á j a d e r i t e n i a ' f ö l d e t , h o g y é n m a fel m e n t e m a ' b á s t j á k r a ; m i n ő j e l e n é s v a l a e z : - T s e n d e s idő' v o l t , és a ' k é k T h e t i s p i r ú l v a v á r t a a z a r a n y h a j ú P h o e b u s t , a ' k i t e g ¬ n a p a z alvilágra m e n t t e k o r v é l e ollyan s z e r e l m e s e n egyesült: - m e s z s z e , m e s z s z e a ' k é k e l l ő S a r d i n i a , és C o r s i c a l á t s z o t t ú s z n i a ' t e n g e r b e n ; és a z o n i n n e n h á r o m A n g o l y - g á l l y a lobogó vitorláival. S z o m o r ú a n , k ö n n y e z ő s z e m e k k e l n é z t e m i n n e n n a p k e l e t felé, - h a z á m felé: M o s t , g o n d o l á m m a g a m b a n , a z é n I m r é m e t m é g a' lágy p á r n á n talán a' k ö n n y ü á l m o k múlatják, m i d ő n é n itt o r s z á g o k o n , r e n g e t e g e k e n , H a v a s o k o n ; és a ' t e n g e r ' n a g y r é s z é n t ú l h i j á b a t e r j e s z t e m a ' b a r á t s á g u t á n karjai¬ m a t - itt, a ' h o l k ö z ö t t e m , és A f r i c a k ö z ö t t t s a k a ' t e n g e r f e k s z i k - R o z i n a k o r t z á j á t a z á l o m m o s t ú g y piritja, m i n t a' m i k é n t A u r ó r a p i r ú l ! Innen azutána' f e g y v e r - m ü h e l y t ( A r s e n a l ) n é z n i m e n t e m , a ' h o l V u l k á n a z ő l e g é n y e i v e l M a r s ' szᬠm á r a d o l g o z i k . M a d é l u t á n s z é l t á m a d o t t , és é n l e g o t t a n m e g i n t a ' b á s t j á k r a f u t o t ¬ t a m , a' t e n g e r t n é z n i : n e k i f e k e t e d v e h a r a g o s a n h á n y á e z h a b z ó h u l l á m j a i t - vasta¬ g o n z ú g o t t , és i s z o n y ú r o b a j j a l t s a p k o d t a a ' h e g y e s , s z i r t o s p a r t o k a t - a ' rajta l é v ő hajók hintálódva i p a r k o d á n a k a' partokra. S z o m o r ú ábrázattal, lesütött f e j e k k e l l é z z e n g e n e k itt a' M a y l a n d i G a v a l l é r o k , a' k i k e t a' F r a n t z i á k ö s z v e f o g d o s v á n ide k ü l d é n e k , u g y m i n t a n n a k vádjait, h o g y j o b b á g y j a i k f e l n e m z e n d ü l n e k a' L o m b a r d i á b a n ; m a g o k se t u d j á k , m i n ő ' S o r s v á r j a őket. - N a g y hálákkal t a r t o z n a k ő k a' hatalmas k é t - f e j ü S a s n a k , n e m d e n e m ? M é l t á n p a n a s z o l h a t n á m é n i t t n é k e d n y o m o r u s á g o m a t , a ' s o k k o p l a l á s t ; ( m e r t er¬ s z é n y e m m á r t s a k alig ad e g y kis h a n g o t , akár m i k é n t z ö r g e s s e m , a' F r a n t z i á k pe¬ d i g b ü d ö s h u s n á l , és p e n é s z e s k e n y é r n é l e g y e b e t n e m a d n a k ) d e n e m t s e l e k s z e m , m e r t - e g é s s é g e s v a g y o k , és i g y s z e r e n t s é s a ' s z e r e n t s é t l e n s é g b e n .

Antibes. Jul. 25dikén. M a r e g g e l , m i h e l y t m e g h a t á r o z t a t o t t f o g s á g u n k n a k h e l y e , l e g o t t a n e l k e l l e t a k a r o d n u n k N i z z á b ó l . E n , V i z k e l e t y , és S e o v a u d K a p i t á n y ( a ' k i k m i n d e n ü t t e d g y ü t t m a r a d u n k ) és m é g e g y n e h á n y a n D r a g u i g n á n b a m e g y ü n k , a ' P r o v i n t z i á b a (Provence.) O t t , a ' h o l a ' Vár v i z e a ' t e n g e r b e f o l y , N i z z á t ó l n e m m e s z s z e , m á r b e é r é n k a' s z é p , olajos P r o v i n t z i á b a . E z a z a' T a r t o m á n y , m e l l y n e k olajja o l l y híres e g é s z E u r o p á b a n . - A n t i b e s s z é p k i k ö t ő ' h e l y , és a l k a l m a s E r ő ' s s é g . A ' v á r o s m a g á ¬ b a n n e m n a g y ; v a g y o n n e k i k ü l ö n ö s F e l l e g v á r a is. A ' t e n g e r ' p a r t j a , m e l l y e n m á i egész útunkat tevénk, N i z z á t ó l fogva egész eddig sürüen m e g van spékelve ágyuk-

95

kal az A n g o l y o k ellen. - A ' P a v i a i L o m b á r d G a v a l l é r o k , s z e g é n y e k , itt n y o m o r o g ¬ n a k ; - 's t s ü g g e d v e h o r d o z z á k b i z o n y t a l a n f e j e k e t , m i n t N i z z á b a n a ' M a y l a n d i a k . O h a j t v a v á r o m i m m á r , h o g y sistere detur, m e r t m e g ú n t a m a ' s o k v á n d o r l á s t , m e l l y n e k n a g y o b b része az A p o s t o l o k ' paripáján történt.

Cannes. Jul. 26dikán. M a s z e l e s idő' l é v é n , a ' t e n g e r h á b o r g o t t , z ú g o t t , és é n e g é s z e d d i g f e l l e n g e z ő l é l e k k e l b a l l a g t a m p a r t j á n . - I d e e l l e n b e n által e g y k i s s z i g e t v a g y o n a ' t e n g e r ¬ b e n , L'iledeSainteMargherite, t s a k a k k o r a , m i n t h á r o m n é g y f a l ú h a t á r j a m i n á l u n k ; - b e s z e r e t n é m f o g s á g o m n a k i d e j é t b e n n e t ö l t e n i , t á v o l a ' v i l á g ' l á r m á j á t ó l - és a ' tenger zajjának k ö z e p e t t e . K i n e m m o n d h a t o m , melly nagy gyönyörüséget találok b e n n e , a' tenger mellett lakni: e m e l k e d n i é r z e m l e l k e m e t m i n d é g e z e n n a g y tárgy' látásában. - A ' m i n d e n n a p i t á r g y o k n a k n a g y b e folyása v a n az e m b e r ' K a r a k t e r é b e .

Fréjus. Jul. 27dikén. A ' n a p m á r b ú t s u z n i k e z d e t t a' F e l v i l á g t ó l , m i d ő n i d e é r k e z é n k , o l l y h o s z s z ú v o l t m á i ú t u n k ; s z e r f e l e t t a l k a l m a t l a n is v o l t , m e r t e g y g o n o s z h e g y e t k e l l e m á s z n u n k ; u n a l m a s is v o l t , m e r t a ' h e g y e k a ' t e n g e r t e l f e d e k s z e m e i n k e l ő l ; d e n e v e t t s é g e s is v o l t , m e r t s z i n t e f e l e a z I s t e n ' l o v á n t ö r t é n t . T u d n i i l l i k : é n , é s V i z k e l e t y a z ú t b ó l k i d ö l v é n a' n a g y f o r r ó s á g m i a t t , és k é t ü r e s s z a m a r a t t a l á l v á n e l ő , a' g a z d á v a l m e g a l k u d t u n k , és e g é s z e d d i g a l á n k f o g a d t u k a z o k a t . E g y i k ü n k a ' másikát nevette. E s z ü n k b e jutának G á r d a szürkéink ekkor. I g y utazott egykor a' V i l á g szerte hires H é r o s n é J e a n d ' A r e , a' P u c e l l e d ' O r l e a n s , a z ő d é l t z e g s z a m a r á n , mellyet Saint D e n i s t ő l nyert. - E g y s z e r , a' m i d ő n melodiás szavát hallatni k e z d é a l a t t a m , m i d ő n ú g y t z i k á k o l t , h o g y a z e r d ő is m e g r i a d a b e l e , m á r m e g i j e d t e m , h o g y v e l e m is a z t ö r t é n i k , a ' m i a ' f e l l y e b b n e v e z e t t H e r o s n é v a l , t u d n i i l l i k , h o g y m a j d s z e r e l e m v a l l á s t k e l l h a l l a n o m , d e m é g is n e m - m e r t s z e r e n t s é m r e n e m k a n t z a v o l t . I t t m i n d a z o n á l t a l n e m r i t k a d o l o g s z a m á r o n u t a z n i , s ö t t ö s z v é r e k e n , és s z a m a r a k o n k i v ü l e g y e b e t a l i g is l á t h a t n i . A ' m i o r s z á g a i n k b a n n e m t u d j á k h a s z n á t v e n n i a ' s z a m a r a k n a k , p e d i g i g e n d e r é k állat. - E z a ' h e l y a ' r é g i b b s z á z a d o k b a n n e v e z e t e s K i k ö t ő ' - h e l y vala, d e m i n t h o g y a' t e n g e r m i n t e g y félórányira v i s z s z a v o n ­ ta m a g á t , e l p u s z t u l t . A ' v á r o s o n k i v ü l m i n t e g y f é l ó r á i g t a r t ó r é g i f a l a k l á t s z a n a k ; a z t m o n d j á k : e z r é g e n t e n tsatorna volt, m e l l y e n a' h e g y e k b e n e r e d ő források f o l y t a n a k b e . V i d é k e , m e l l y e g y s z ö l ő h e g y e k k e l k e r i t e t t n a g y t é r s é g , s z é p , és r o m á n t o s .

Le Muys. Jul. 28dikán. M a m á r e l t á v o z á n k a ' t e n g e r t ő l . - E z a z e g é s z v i d é k s z ö l l ő v e l v a n b e ü l ­ tetve. B a d a t s o n y j u t itt e s z e m b e - a' tavalyi szüret - t u d o d m i történt ottan? - S o hajtások t o l ó d n a k fel m e l j e m b ő l - fáj! h o g y a z i d é n o t t n e m l e h e t e k .

96

Draguignan. Jul. 29.dikén. V é g t é r e m e g é r k e z t e m , i d e , a ' h o l a ' t o v á b b i r e n d e l é s e k i g m a r a d n i fo¬ g o k . - O l l y a n á b r á z a t t a l , o l l y a n h a n g g a l m o n d o m é n e z t , m i n t O v i d , m i d ő n o d a ér¬ k e z e t t , a ' h o v á a ' R ó m a i D e s p o t a Ő t ' k ü l d ö t t e , és a ' h o l s i r a l m a s A l a g y á i t irta s z á m kivettésében. - D e é n R e n d e l é s e i d n e k , O Sors, fejet hajtok, N e m z ú g o l o d o m , bár ha gyakran sohajtok; T s a k azt e n g e d d , h o g y m é g egyszer m e g láthassam H a z á m a t , 's I m r é m e t s z i v e m h e z n y o m h a s s a m . D r a g u i g n a n s z é p kis város; e g y h e g y e k k e l k ö r n y ü l keritett téres v ö l g y b e n , e g y d o m b o n f e k s z i k . K v á r t é l y o m j ó , és a ' g a z d á m C i t o y e n V a l e n t i n a z ő' f e l e s é g é v e l , e g y betsületes öreg pár. - B e édes a ' n y u g o d a l o m , a' h o s z s z ú fáradság u t á n ! -

August: 4dikén. E n y h ü l n i é r z e m m a g a m a t n y o m o r ú s á g o m b a n , t a p a s z t a l v á n a z i d e v a l ó L a k o s o k n a k h o z z á n k v a l ó s z i v e s s é g é t . K e d v ü n k e t k e r e s i k , és m i n d e n n e l ö r ö m e s t s z o l g á l n a k , a ' m i t a z e m b e r i s é g t ő l , s z i v t ő l , és e g y s z e l i d t á r s a s á g t o l v á r h a t n i . H a a ' m á r a n n y i i d e i g t a r t ó b e l s ő ' Z ü r z a v a r ú g y m e g n e m h ú z t a v o l n a ő'ket, h á t e r s z é n y e ­

k e t is m e g n y i t n á k n é k ü n k ; d e i g y t s a k datpyra datpoma, qui non habetalia dona. E z t a n n a k k ö s z ö n h e t j ü k , h o g y k ö z ü l ü n k , a ' k i k i t t v a g y u n k T i s z t e k , e g y i k ü n k se n é ¬ m e t , h a n e m O l a s z o k , B e l g á k , és m i k e t t e n M a g y a r o k . H i d d e l n e m h i j á b a v a n a ' M a g y a r N e m z e t n e k , a ' k i n e k N e m z e t i b é l l y e g e a z e g y e n e s s é g , ö s z i n t e s é g , és i g a z ¬ ság, a ' N é m e t t e l A n t i p a t h i á j a ; m e r t m i n d e n más n e m z e t u g y é r e z eránta, m i n t a ' M a g y a r ; 's a ' sors m é g is t s a k a ' M a g y a r t b ü n t e t t e ú g y m e g - h o g y v e l e ö s z v e k ö t ö t ¬ te. - - V a n n a k F r a n t z i a k ö n y v e i m , olvasni, mellyeket imitt amott költsönöznek; van h e g e d ű m andalogni, álmodozni; van jó kvártélyom, k é n y e m szerént egyedül lenni; v a n e g y n e h á n y s z é p f é r j f i ú , és a s z s z o n y i l é l e k , k e l l e m e s e n t á r s a l k o d n i ; v a n e g é s s é g e m , 's v a n m i n d e n e k f e l e t t h a z á m b a n e g y s z e r e t e t t b a r á t o m , e g y I m r é m , a ' k i ¬ n e k b a r á t s á g a e n g e m ( b á r h a a ' s z e r e l e m n e m i d v e z í t i s ) a ' k ü l f ö l d ö n is b o l d o g í t i n s é g e m b e n ; 's i g y , n o h a g y o m r o m s z e n v e d , m é g is s z e r e n t s é s v a g y o k a ' n y o m o r ú ¬ ságban. A ' n a p o k b a n k é t i n n e p é t látám itt ü l l e n i a' frantzia K ö z : T á r s a s á g n a k , m e l l y v a l a m e l l y e r e d e t i , o l l y r i t k a l é v é n , n e k e d l e i r o m : A z első' a ' K o r o n a ' , és T h r o n u s ' eltöröltetésének, a' m á s o d i k R o b e s p i e r r e ' m e g ö l e t t e t é s é n e k e m l é k e z e t é r e vala r e n d e l v e . R o b e s p i e r r e n e k , a' k i F r a n t z i a o r s z á g n a k e g y d a r a b i g D i c t á t o r a l é v é n , an¬ n a k ö l d ö k l ő A n g y a l a , a n n a k N e r ó j a , a n n a k e m é s z t ő S z ö r n y e t e g j e volt, a' k i t a ' mos¬ t a n i , és j ö v e n d ő e m b e r i s é g á t k o z n i f o g . - V a l a m i k o r t e h á t I n n e p e v a n a ' F r a n t z i a K ö z : társaságnak, a' város piatzán a' város háza előtt ( M a i s o n C o m u n e ) , a' h o l a' Municipalité, m i n d e n h e l y n e k e g y e t l e n e g y M a g i s t r a t u s a , g y ü l é s e i t t a r t j a , z ö l d á g o k b ó l , b o k r o k b o l , és v i r á g o k b o l e g y O l t á r k é s z ü l , m e l l y n e k k ö z e p é n a ' F r a n t z i a k ö z : T á r s a s á g , e g y p á n t z é l o s , s i s a k o s , p a i s o s b a j n o k n a k m e l j k é p é b e n áll, k ö r n y ü l v é v e a ' h á r o m s z i n ü N e m z e t i Z á s z l ó k k a l , és a ' H a d n a k e s z k ö z e i v e l . A ' m e l j k é p alá

97

e z v a n írva: Republique Francaise une et indivisible; a' Z á s z l ó k o n p e d i g : Liberté, Egalité. A z o l t á r eló'tt p e d i g e g y a s z t a l , m e l l y e n elsó' n a p e g y a r a n y o s K o r o n a , a ' m á s o d i k n a p p e d i g R o b e s p i e r r e feje vala. - N a p n y u g o t t felé a z u t á n a' T r o m b i t a harsogása k ö ­ z ö t t k i j ö n n e k a' M u n i c i p a l i s T i s z t e k a' k ö z ö n s é g e s h á z b ó l ( e z e k n e k k ü l ö m b ö z t e t ó ' j e l e k e g y s z é l e s , h á r m a s s z i n ű m e l j p á n t l i k á b ó l áll) és a z o l t á r e l ő t t e g y d e s z k a - e m e ­ l e t r e h á g n a k , a ' h o l a ' n é p ő k e t k ö r n y ű l v e s z i . E k k o r r ö v i d e d e n , és v a l ó b a n t s á b i t ó k i f e j e z é s e k k e l f e l olvastatik a' n é p n e k a' K ö z : T á r s a s á g n a k felállitása; a' m i r e a' n é p ö r ö m l á r m á v a l , és t a p s o l á s s a l f e l e l . - A z u t á n a z e l s ő n a p e l - o l v a s t a t v á n a ' K i r á l y ¬ s á g ' l e d ö n t é s é n e k r ö v i d t ö r t é n e t e , a ' M u n i c i p a l i s T i s z t e k a' t r o m b i t á n a k h a r s o g á s a a l a t t a z a s z t a l h o z m e n é n e k , és k i f e j s z é v e l , k i k a s z á v a l , k i á s ó v a l , k i k a p á v a l a ' K o ¬ ronát ö s z v e törék, v a g d a l á k ; a' m á s o d i k n a p hasonló k é p p e n fel o l v a s t a t v á n a' F r a n t z i á k ' s z ö r n y e t e g j é n e k megölettetése, a' Municipalis T i s z t e k égó fáklyával (melly R o b e s p i e r r e n e k é l e t é t j e l e n t é ) a z a s z t a l h o z m e n é n e k , és k a r d d a l ö s z v e v a g d a l v á n a n n a k fejét, ott a' fáklyát elolták. - É s i g y a z u t á n a' trombita harsogása, m o z s a r a k ' d u r r o g á s a , és a ' n é p n e k ö r ö m l á r m á j a m i n d a ' k é t s z e r v é g é t s z a k a s z t á a z I n n e p n e k . - N a g y , és d i t s ő s é g e s a z f r a n t z i a o r s z á g b a n , a ' m i e g é s z E u r o p á t b á m u l á s á r a r a g a d ­ h a t j a , és m é l t á n m e g s z é g y e n i t i a z o n O r s z á g o k a t , m e l l y e k b e n a ' R e l í g i ó n a k F a n a ­ t i z m u s a a ' H a z a f i a k k ö z ö t t a n n y i v i s z s z á l k o d á s t , és v e s z e k e d é s t , és g y a k r a n h á b o ­ r ú t , és v é r o n t á s t is o k o z , h o g y i t t a z ú j C o n s t i t u t i o s z e r é n t t s a k a' k ö z ö n s é g e s T á r ¬ saságnak innepei, mellyek tudniillik valamelly nagy történetnek emlékezetére r e n d e l t e t t e k , k ö z ö n s é g e s e k ; - k ü l ö m b e n k i k i s z a b a d o n , és a k a d á l y n é l k ü l k ö v e t h e ­ ti a ' m a g a R e l í g i ó j á t . I t t p é l d á n a k o k á é r t a' P á p i s t á k s z i n t é n u g y ü l l i k a' V a s á r n a p o t , és a z A n y a s z e n t e g y h á z n a k i n n e p e i t , m i n t e d d i g . É s a z i d e v a l ó t e m p l o m b a n m i n ¬ d e n n a p m i s e s z o l g á l t a t i k . H a m a g á b a n n e m is, d e a' t ö b b i o r s z á g o k r a , és n e m z e t e k ¬ re n é z v e , m e l l y e k e z t m é g b e n e m f o g a d á k , e z N a g y T ö k é l l e t e s s é g . S z é g y e n l h e t i itt m a g á t a ' S p a n y o l - p i r u l h a t a' M a g y a r is. - E z e n k é t i n n e p ' a l k a l m a t o s s á g á v a l a z t v e v é m é s z r e , h o g y itt, a z e z e n R e v o l u t i ó n a k i d e j é b e n n e v e l k e d e t t f i a t a l s á g l e g ga¬ rázdább Republicanus; ugy hogy minket H a d i foglyokat, tudván, hogy Fejedel¬ m ü n k v a n r a b , és s z o l g a t e r e m t é s e k n e k h i v n a k k e v é l y s é g e k b e n - fáj e z a' M a g y a r ¬ nak!

Aug. 7.dikén. Rozihoz. V e t é l k e d ő m e t t e igen gyakran látod, 'S e n g e m el felejtessz régi h ü barátod'? Ő t ' e z által j o b b a n m a g a d h o z l á n t z o l o d , ' S e n g e m is l á n t z o d o n t a r t a s z , a z t g o n d o l o d . D e oh tsalatkozol! mert Ő ekként n e m fül, S b e n n e m a ' t ü z e l - h u n y , és s z e r e l m e m m e g h ü l . L é g y h o z z á k e m é n y e b b , 's k e g y e s ' b b b a r á t o d h o z E z az igaz módja eljutni tzélodhoz.

98

Aug. 10dikén M a r e g g e l e g y f r a n t z i a k ö n y v a k a d o t t k e z e i m b e , m e l l y e n g e m a z o n b ú j a k ö l t e m é n y e m r e e m l é k e z t e t e t t , m e l l y e t a' Boldog Szerelem n e v e a l a t t B e s s e n y ő b e n n é k e d a d t a m . T e t u d o m , m e g n e m ü t k ö z ö l e n n e k sikamlósságában, m e r t egésséges é r z ő k k e l , é r z é k e n y s z i v v e l , és f e l s é g e s é s z s z e l b i r s z ; h a n e m e n g e d ' d m e g , h o g y i t t egy kis textust m o n d j a k a z o k n a k , a' k i k talán, k e z e k b e a k a d v á n e z a' természete¬ sen, k e r e k e n irtt k ö l t e m é n y , b a l ú l i t é l v é n , e n g e m m e z i t e l e n k ö l y k e m m e l e d g y ü t t k á r h o z t a t n i f o g n a k : A z o k t e h á t , a ' k i k a' S z e r e l e m n e k t e r m é s z e t e s k i f e j e z é s é t ú g y t e k i n t i k , m i n t v a l a m e l l y b o t r á n k o z t a t ó , fertőztető' dolgot, olvassák el E z e e h i e l n e k t i z e n h a t o d i k , és h u s z o n h a r m a d i k t z i k k e l y é t , és o t t m e g f o g j á k t a l á l n i , h o g y m a g a a z I s t e n (a' k i n e k n e v é v e l a' b u j a irásokat k á r h o z t a t j á k ) J e r u z s á l e m e t e g y fiatal, s z e ­ g é n y , r o n g y o s , m o t s k o s , és u n d o r i t ó L e á n y h o z h a s o n l í t j a : „ É n m e g s z á n t a l a k , a z t m o n d j a a z I s t e n , és u g y h a g y t a l a k n ő n i m i n t a ' m e z z ő n e k f ü v é t . Et ubera tua intu-

muerunt, etpilus tuus germinavit, et eras nuda, et transiviper te, et vidi te, et ecce tempus amantium, et extendi amictum meum super te, etfacta es mihi, es te lavavi aqua, et vestivi te discoloribus - et ornavi te ornamentis, et dedi armillas, et torquem ... sed habens fiduciam in pulchritudine tua-fornicata es cum omni transeunte - et fecisti tibi simulacra masculina, et fornicata es cum eis - et fecisti tibi lupanar, et fornicata es cum vicinis magnarum Carnium - et dona donabas eis ut intrarent ad te undique ad fornicandum. A ' h u s z o n h a r ­ m a d i k t z i k k e l y m é g e r ő s s e b b . E z e k a ' k é t t e s t v é r L e á n y o k O o l l a , és O l i b a , a ' k i k a ' l e g n a g y o b b g y a l á z a t o k n a k v a l á n a k által e n g e d v e . „ O l l a d ü h ö s e n s z e r e t t e a ' f i a ­

tal V i t é z e k e t , és a ' f i a t a l T i s z t v i s e l ő k e t . „Oliba insaniavit amore super Concubitum eorum, qui habent membra asinorum, et sicut fluxus equorum fluxus eorum." I n illo t e m p o r e , a' m i n t látod, n e m valának az e m b e r e k , az Isten maga sem, olly szőr-szál hasogatók, h o g y azt bátran fel n e f e d e z t é k volna, a' m i t m i eltakarunk, h o g y azt m e g n e n e v e z t é k volna, a' m i t m i k i n e m m e r ü n k m o n d a n i , h o g y a' tsunya dolgo¬ kat, tsunya szavakkal n e fejezték volna ki. H o n n a n j ő n e z a' m i finomságunk? O n n a n h o g y m e n n é l j o b b a n e l f a j ú l n a k e r k ö l t s e i n k , a n n á l j o b b a n latra t é t e t n e k a ' kifejezések. A z t gondoljuk, hogy a' n y e l v b e n nyerjük azt viszsza, a' m i t az erkölt s ö k b e n el v e s z t é n k . A ' s z e m é r e m k i ű z e t v é n a' s z i v b ő l a z a j a k o k o n állapodott m e g . A z e m b e r e k társaságban élnek, a' n é l k ü l h o g y v a l a m i k o r azt m o n d j á k m e g egymás¬ nak, a' m i t é r e z n e k , v a g y gondolnak. A ' természet m e g v a n tagadva m i n d e n ü t t , tsak a' tsalárdság u r a l k o d i k . A m e n . - M e n n é l n a g y o b b n y o m o r ú s á g o m , a n n á l j o b b a n h a r a g s z o m a z e m b e r e k r e , és t é g e d a n n á l j o b b a n s z e r e t l e k .

Aug. 14dikén. R e g g e l a l k a l m a t o s s á g o m s z e r é n t f e l k e l e k , és a z o l v a s á s b a n , h e g e d ü l é s ¬ b e n , g o n d o l k o d á s b a n , 's i g y , a ' l e g s z e b b t á r s a s á g b a n , a ' M u s á k n a k , és a ' b a r á t s á g ¬ n a k n é m a társaságában délig ú g y tellik el i d ő m , h o g y v a l ó b a n n e m t u d o m itten, m i az únalom. - A ' dél leg soványabb órám, d e a' melly szerentsémre tsak olly kurta, h o g y t s a k j ö n , és - m á r o d a v a n . D é l u t á n v a g y e g y e d ü l v a g y o k m a g á n o s s z o b á m ¬ b a n , m i n t reggel, v a g y ö s z v e állván e g y n é h á n y ide való fiatal, F r a n t z i a Polgárral, a' k i k m u z s i k á t t u d n a k , Q u a r t e t t e k e t j á t s z u n k , v a g y p e d i g a' frantzia n y e l v ' gyakorlᬠs á n a k k e d v é é r t v a l a m e l l y ismeretes h á z b a m e g y e k fetsegni. - A l k o n y o d á s felé az¬ után, mert az e z e n déli t a r t o m á n y o k b a n uralkodó hévség miatt előbb k i n e m lehet m e n n i a' szabadba, vagy m a g a m , vagy Vizkeletivel k i sétálok a' m e z z ő r e , a' hol

99

m i n d e n v a l a m i r e v a l ó P o l g á r n a k e g y d a r a b s z ö l l e j e , és e g y k i s m e z z e i é p ü l e t e v a ¬ g y o n , és a ' h o l a z u t á n n é h a S z é p N y m p h á k r a is a k a d u n k , a ' k i k á l t a l l y á b a n v é v e n e m e l l e n s é g e i k a' k é t m a g y a r L e g é n y n e k . - S z e l i d v a g y o k é n itt, k e d v e s I m r é m , m i n t a ' b á r á n y . ' S i g y m ú l i k e g y n a p o m a ' m á s i k u t á n ; és s z e r e n t s é m r e ú g y el t u d o m foglalni l e l k e m e t , h o g y a z i d ő n e k lassúsága e l l e n é p p e n n e m p a n a s z o l k o d h a t o m ; sött ha rajzolatját k e l l e n e a d n o m , hát s z á r n y o k k a l k e l l e n e a z t f e s t e n e m . N e m s z e r e n t s e - é e z a' s z e r e n t s é t l e n s é g b e n ? - V a g y o n itt, és p e d i g é p p e n s z o m s z é d s á ­ g o m b a n e g y b i z o n y o s C a r o l i n e d ' E s c l a p o n , P á r i s i L e á n y , a' k i H a z á j á n a k z ü r z a v a r jában e n n e k előtte két e s z t e n d ő v e l egy ide való A t t y a f i á h o z v e v é m e n e d é k - h e l y é t . E z e g y v a l ó s á g o s s z é p l é l e k ; a ' m e l l e t t h o g y k ü l s e j e is k e l l e m e s , o k o s , o l v a s o t t , t a n ú l t t , és v i l á g o t i s m é r ő s z e m é l y e z ; d e á k ú l n e m t s a k j ó l b e s z é l l , h a n e m k ü l ö n ö s , i n d ú l a t o s b a r á t n é j a , és t i s z t e l ő j e a ' R ó m a i n a g y l e l k e k n e k , k i k k ö z ü l V i r g i l a z ő K e d v e l t t j e . I t t m i n d e n n a p e g y k é t órát t ö l t ö k . S z é p , és d i t s ő s é g e s a z F r a n t z i a or¬ s z á g b a n , h o g y itt a z A s z s z o n y o k , L e á n y o k a ' f é r j f i a k k a l e g y f o r m á n s z e r e t i k , és ü z i k a ' S z é p t u d o m á n y o k a t , és m e s t e r s é g e k e t ; t u d n a k é r e z n i , g o n d o l k o d n i , és i t é l n i ; 's e z t p e d i g n e m tsak e g y k e t t ő , h a n e m v a l a m e n n y e n , a' k i k n e m k é n t e l e n e k k e z e k ' m u n k á j a u t á n élni; m e r t itten a' jó n e v e l é s n e k f ő b b t z i k k e l y e a' l é l e k n e k , s z i v n e k , e l m é n e k formálása. A z é r t termett F r a n t z i a országban, egy N i n o n L e n c l o s , egy D a cier, e g y D e s h o u l i e r e s , e g y S c u d e r y , e g y M o n f o r t , e g y Vallier, e g y M a i n t e n o n , a' k i k a z e g é s z a s z s z o n y i n e m e t b á m ú l á s o k r a r a g a d á k - b á r k ö v e t é s e k r e is é d e s g e t h e t ¬ t é k v o l n a ! - M i n á l u n k , h a e g y L e á n y e g y p á r R o m á n t o l v a s o t t , és a z e m b e r n e k t u d t á r a t u d j a a d n i , h o g y a k k o r é r e z n i , és g o n d o l k o d n i t u d o t t , k é n t e l e n e k v a g y u n k Ő t a ' n a g y f o g y a t k o z á s m i a t t s z é p l é l e k n e k m o n d a n i , m e r t inter vaccas bos est abbas. - S z e g e d y R o z i , a' k i n e k barátságát m e g a k a r o m m a g a m n a k s z e r e z n i , akár m i m b e t e l j é k , v a l ó s á g o s P h e n i x h a z á n k b a n ; v a l a m i n t a z A d a m o v i t s n é is K ö s z e g e n . M o n d j m é g e g y e t , h a i s m é r s z , és é n ö r ü l n i f o g o k . - I n n e n j ö n a z m i n á l l u n k , h o g y az ollyan L e á n y o k a t , m i n t S z e g e d y R o z i , (bátran elolvashatod néki ezt a' t z i k k e l y t , v a g y ha sorsomról v a l a m i t t u d n i m é l t o z t a t i k a z e g é s z g y ü j t e m é n y j é t a' kül¬ f ö l d ö n irott l e v e l e i m n e k ) p é l d á n a k okáért, n e m tanátsos, v a g y é p p e n v e s z e d e l m e s f e l e s é g ü l v e n n i ; m e r t el b i z v á n m a g o k a t a ' l é l e k ' i l l y d r á g a , és m i n á l l u n k o l l y rit¬ k a k i n t s é n e k b i r á s á b a n , b ü s z k e s é g e k , és v á g y a k o d á s o k , e z e n k ö z ö n s é g e s , e r e d e t i g y e n g e s é g e i a z a s z s z o n y i N e m n e k , ö k e t a n n y i r a v i s z i k , h o g y n e m tsak szelid, kel¬ l e m e s , s z e r e l m e s , és i g y b o l d o g i t ó f e l e s é g e k - n e m t s a k t s e n d e s , p é l d á s a s z s z o n y o k - n e m t s a k j á m b o r , j ó , g y e n g e , i g a z A n y á k n e m l e s z n e k , h a n e m m é g f é r j e k e n is, ( a ' k i k m é g is t s a k g o n d v i s e l ő i , h a u r a i n e m is a ' f a m i l i á n a k ) k i a k a r n a k k a p n i , s ö t t m é g e z s e m e l é g : d e s p o t i z á l n i , és t y r a n n i z á l n i a k a r j á k ő k e t ; k i v á l t h a e z e n b o l d o g t a l a n f é r j n e k l e l k e n e m b i r j a e z e n k i n t s é t o l l y m é r t é k b e n . N e m u g y v a n itt F r a n t z i a or¬ s z á g b a n ; e z a ' d r á g a k i n t s itt k ö z ö n s é g e s l é v é n , n e m t s á b i t j a ő k e t arra, h o g y v i s z s z a éljenek vele, h a n e m ditsőséges vetélkedést t á m a s z t v á n k ö z ö t t ö k , azt m u n k á l j a , h o g y ő k K e l l e m e i k által a ' s z e r e l m e t , H y m e n t , és a z e g é s z e m b e r i t á r s a s á g o t b o l d o g i t j á k . S z e g é n y R o z i v a l l é v é n n é h á n y a l k a l m a t o s s á g o k b a n , h i d d el k e r e s z t ü l n é z ¬ t e m s z i v é n , l e l k é n , és e g é s z C a r a c t e r é n . S z é p , és j ó a z , h a n e m n a g y o n alá v a n v e t ¬ v e n e m e ' k ö z ö n s é g e s g y e n g e s é g é n e k . S z ü k s é g e s e b b lett v o l n a Ő n é k i e F r a n t z i a o r s z á g b a u t a z n i arra, h o g y e g y i d ő b e n b o l d o g i t ó f e l e s é g l e g y e n , m i n t n é k e m s z ü k ¬ s é g e s v a l a i d e h a j t a t n o m arra, h o g y v a l a h a b o l d o g i t ó férj l e g y e k . - A z é r t K e d v e s I m -

100

r é m ! a z t t a n á t s l o m n é k e d - 's p e d i g h i t e l t adj b a r á t o d n a k , a ' k i n e k t ö b b a l k a l m a t o s ¬ sága l é v é n , erre n é z v e t a l á n t ö b b e t t a p a s z t a l t , m i n t t e - h a h á z a s o d o l , n e keress ollyant, a' k i b e n a' l é l e k n e k e z e n drága k i n t s e m á r v i r á g z i k ; h a n e m ollyant, a' k i b e n e n n e k t s a k m a g v á t v e s z e d é s z r e ; - a ' t e k e r t é s z s é g e d által t s i r á z z é k e z a ' d r á g a m a g - n ő j j ö n , b i m b ó d z é k , és f a k a d j o n - és t s a k a k k o r v i r á g o z z é k t ö k é l l e t e s f e l s é g é b e n , m i n e k u t á n n a már számtalan édes kötelekkel h o z z á d v a g y o n kötve. I g y fog gyö¬ n y ö r k ö d t e t n i m u n k á d - igy fogsz boldogúlást, idvességet lelni m i v e d b e n . - Sohajt á s o k t o l ó d n a k f e l itt s z i v e m n e k m é l j é b ő l ! - m i k o r ü t a z é n b o l d o g ó r á m ? - ü t - e vagy talán sohasem! - - - -

Aug. lődikán. A ' kis Dorilis. A n y á m , A n y á m ! mért m o n d á d azt, H o g y nyájunk' örzésében T s a k a' farkasoktól féljek A z erdő' sürüjében? É n , 's a ' k u t y a s z e r e n t s é s e n M e g öriztük nyájodat, D e , b e z z e g a' deli T h y r s i s M e g lopá L e á n y o d a t ! T e g n a p estve, h o z z á m jön ő, ( É n arról n e m t e h e t t e m ) K e b l e m b e váj - s z i v e m h e z n y ú l , 'S é n eszemet vesztettem. E l lopá azt b i z o n y o s a n , M e r t a ' h e l y e - jaj b e f á j ! M o s t már tehát oda szivem, M e l l y t ö b b e t ért, m i n t a ' nyáj.

Aug. 18dikán A ' s z e g é n y V i z k e l e t y , a ' S o r s r a n é z v e o s z t á l y o s t á r s a m , m á r r é g e n s z o ¬ m o r k o d o t t , és e g é s z e n a ' l a n k a d á s n a k a d á m a g á t ; 's m o s t n y o m o r ú l t t á l l a p o t u n k b a n B é t s n e k kábitó mulatságai nélkül s z ü k ö l k ö d v é n , n e m lévén pedig az az ember, a' k i l e l k é t , s z i v é t , é s t e s t é t e l t u d j a f o g l a l n i s z á m k i v e t t é s é n e k , és f o g s á g á n a k ú n a l m a s b ú s h e l y é b e n , m e g b e t e g e d e t t , és m á r m a j d e g y h e t e , h o g y a ' forró n y a v a l y a ágynak döntötte szegényt. - N e m barátom ugyan, (mert barátom tsak egy van, é n pedig n e m akarom m e g fertőztetni ezt a' boldogitó nevezetet) de pajtásom, H a ¬ z á m f i a , és S o r s t á r s o m is a z o n k i v ü l , h o g y e m b e r t á r s o m , 's p e d i g e z is a ' j o b b a k k ö ¬ z ü l v a l ó , a z é r t e l h i h e t e d , h a m o n d o m h o g y n e m t s a k b á n n á m , h a s z e g é n y itt talál¬ n á S i r j á t , h a n e m v i g a s z t a l h a t a t l a n v o l n é k , és m i n d e n e k f e l e t t s z e r e n t s é t l e n n e k t a r -

101

t a n á m magamat tölle m e g f o s z t a t n o m . - M i k o r a' szegény b e t e g n e k ágya mellett ü l ö k , és l á t o m , h o g y n é m e l l y i s m é r ó ' s e i t s a k a ' s z o k á s k e d v é é r t j ö n n e k Ő t e t l á t o g a t ­ n i , s o k s z o r e l k e s e r e d e m ; és m é l j e n é r z e m a ' k ü l ö m b s é g e t : a ' H a z á b a n l e n n i a z o k k ö z ö t t , a ' k i k e t l é t e m é r d e k e l - és i d e g e n f ö l d ö n l e n n i . - - K e d v e s I m r é m ! m i k o r látjuk egymást? - M i k o r látom m e g i n t Z a l á n a k n é m e l l y olly k e d v e s vidékeit, h o g y a z o k o n k i v ü l , n e m is f o g h a t o m m e g , m i k é n t l e h e t n é k s z e r e n t s é s . - B i z o n y o s a n a z az oka, h o g y u g y k ö t v e v a g y o k Z a l á h o z : - h o g y e n n e k kies v i d é k e i b e n k e z d é n e k k i f e j l e n i s z i v e m b e n a ' s z e r e l e m ' , és b a r á t s á g ' é r z e m é n y j e i n e k elsó' z s e n g é i .

Aug. 19dikén. Irishez. Háládatlan! mennyi búmba Tellet már keménységed! Szükséges-e hogy kinozzon M o s t m e g ' hitetlenséged? A z t esküvéd, hivem maradsz, H i t e t l e n , b e m e g tsalál! Szívet, hivet mint az enyim S z í v e d s o h a s e m talál. A ' Pásztornak, a'kit szeretsz, P h i l l i s é r t is é g s z i v e ; G o n d o l o d - e , h o g y h i v e d lesz, H a Phillisnek s e m hive? M i d ó n e n g e m m é g szerettél, M a g a d valál s z i v e m b e n , V e n u s m a g a s e m lelt v o l n a A k k o r helyet k e b l e m b e n . H a m i s k ö n n y ' i d , 's e s k ü v é s ' i d N e m olták el t ű z e m e t . T é r j v i s s z a ! - 's m é g é r t t e d é g v e T a l á l s z m o s t is e n g e m e t .

Aug. 21dikén. S z e g é n y b e t e g p a j t á s o m j o b b a n v a n , és é n is v a l a m e n n y i r e d e r ü l n i k e z ¬ d e k . A ' F r a n t z i a o r v o s o k n e m ú g y g y ó g y í t a n a k , m i n t a ' m i e i n k ; m i n d F r a n t z i a or¬ szágba kellene a z o k n a k j ö n n i a z orvos t u d o m á n y n a k m e g tanulására. - Itt találnák ó k m e g a ' G a l e n u s o k a t , és H y p o c r a t e s e k e t , s ö t t m a g á t a z A e s c u l á p o t is. A ' h a r t z b a n m e g s e b e s e d e t t k a t o n á i n k , m a g o k is i n k á b b k i v á n n a k a z e l l e n s é g ' é r t e l m e s o r v o s a -

102

i n a k k e z é b e j u t n i , m i n t s e m a ' m i e i n k é b e . - S o k s z é p , j ó , és n a g y t e r e m e b b e n a ' Frantzia országban! -

Aug. 24dikén. Rozi. R o z i h'jába titkolódik, L á n g j á t h'jába fedezi; M e r t ha pirúl, háborodik, A z t kiki észre-veszi. H o l bús, hol vig - nyughatatlan Látni, hogy ez gyötrelem. T s a k igaz az! alkalmatlan Portéka a' szerelem.

Aug. 25dikén. Nani (magában) D e l i termet, szép, uri k é p , M é n f y derék egy legény; T ö k é l l e t e s férj l e h e t n e B e kár! b e kár! h o g y szegény.

H a M é n f y t a ' v a k s z e r e n t s e (vagy) Fortuna aszszony S z e m e i m m e l láthatná, Lehetetlen, hogy kegyelmét N é k i meg-tagadhatná.

Aug. 26dikán. F o g s á g o m n a k r ö v i d i d e j é b e n La Fontainé'', Chaulieu', Madame' Deshoulieres és Voltaire" n é m e l l y m u n k á i t e l o l v a s á m , és a z o n k i v ü l , h o g y l e l k e m e z által f o r ­ m á l ó d o t t , k e l l e m e s e n is m u l a t á m m a g a m a t k e l l e t l e n á l l a p o t o m b a n . H a n e m k é t R o ­ m á n - ( l á t l a k m o s o l y o g n i - m i a t t a m b á t r a n . ) d e j ó k é t R o m á n : Les Sacrifices de l'Amour, és Caroline de Lichtfeld, n é m e t b ő l f r a n t z i á b a f o r d i t v a , m e l l y e t a z e r e d e t i b e n e z eló'tt m é g s o h a s e m o l v a s t a m , s z i v e m e t l e g i n k á b b é r d e k l é . T u d o d , h o g y a ' s z e ­ r e l e m , és b a r á t s á g l e g e l e v e n e b b k é t i n d u l a t o m ; n e t s u d á l d t e h á t , h a m o n d o m , h o g y k i v á l t a z u t ó l s ó t o l v a s v á n , m e l l y b e n a' b a r á t s á g , és s z e r e l e m o l l y s z é p e n , o l l y i g a z á n , és t e r m é s z e t e s e n v a n f e s t v e , m e g i n d u l t a m , g y ö n y ö r k ö d t e m - és s z i v e m s o h a j t o z o t t , és k í v á n t és ö m l e d e z e t t . - M i n t k í v á n t a m a z t a ' b o l d o g ó r á t , m e l l y b e n é n is

p á r o s o d v á n - é n is b o l d o g u l h a s s a k . - „Liens sacrés, relations intimes, qui doublent l'existence, sans lesquelles l'homme isolé ne tient à rien dans le monde, traine une vie inutile, meurt sans etre regretté — Oui, vous ferés mon bon heur!" E z t m o n d á a z é n e m b e r e m -

103

m i n t h a s z i v e m b ó l o l v a s t a v o l n a ! — K ü l ö m b e n a' s z e r e l m e s P e t r á r c a , e z a' k e l l e m e ¬ s e n a n d a l g ó , e z a ' s z é p e n síró s z e r e n t s é t l e n , e z a ' b o l o n d s z e r e t ó , e z a ' b á j o l ó É n e k ló a z é n K e d v e l t t e m ; é j j e l n a p p a l e d g y ü t t v a g y u n k .

Aug. 27dikén A' Szépekhez. H a úgy tekintitek, szépek, szépségteket, M i n t leg f ó b b j a v a t o k ' - szánlak b e n n e t e k e t . K e v é s e z m a g á b a n ; sött e n n e k b i r t o k a E z e r b ú n a k , b a j n a k , 's b o s s z ú s á g n a k o k a . H a t a l m a v a n , igaz, a' g y e n g e s z í v e k e n , D e az idó ki fog gyarló kintseteken: T s a k rövid ideig lehettek szép k é p e k ; Sokkal, sokkal tovább lesztek majd n e m - s z é p e k .

Aug. 29dikén. M a d é l u t á n , h o g y k i m e n é k a ' v á r o s ' k ö r n y é k e i b e s é t á l n i , h o g y s z i v e m ' s z e r é n t a n d a l o g h a s s a k , és m a g a m a t k e d v e s H a z á m b a v a r á z s o l h a s s a m , k ü l ö n ö s n é z ó ' - j á t é k állitá m a g á t e l e j b é m : I n n e p e l é v é n m a i s m é t a' F r a n t z i a K ö z : T á r s a s á g ¬ n a k , a ' v á r o s i g y e r m e k e k j á t s z o t t a k ; és j á t é k j o k a t ú j n a k , és e g y s z e r 's m i n d i g e n réginek találtam. H é t egész tiz esztendós korbéli g y e r m e k e k két felé o s z t v á n ma¬ g o k a t b i z o n y o s m e s z s z e s é g r e , és i g y k é t e l l e n s é g e s H a d a t f o r m á l v á n , e g y m á s r a t ü ¬ z e s e n p a r i t t y á z t a k ; és a ' m e l l y r é s z t o v á b b k i t u d á á l l a n i a ' k ó - e s ó t , a z v a l a a ' g y ó z ó , és a ' m á s i k f o g v a a d á m a g á t . S o k k ö z ü l ö k v é r i g v a l a s e b e s i t v e , és m é g is m u l a t s á g á t találá b e n n e . - M i t m o n d a s z e h e z ? — E g y más h e l y e n e g y más tsoport m e g igy m u l a t á m a g á t : E g y k o k a s t , m e l l y e t ó'k e d g y ü t t v e v é n e k , le k ö t é n e k e g y k i s t z ö v e k h e z , és a z t h a t v a n l é p é s n y i r ó l d o b á l t á k k ó v e l ; a ' k i a ' k o k a s t a z u t á n a g y o n d o b t a , a z é l e t t a ' p r é d a , és h a z a v i t t e . M i t m o n d a s z e h e z ? - N e m d e n e m i g é r v a l a m i t a z e f f é l e gyakorlás a' j ö v e n d ó r e ? - a' k i k m o s t g y e r m e k k o r o k b a n igy ki állák a' k ó esót, e m ¬ b e r k o r o k b a n b á t r a n f o g n a k s z e m b e s z á l l a n i a z á g y ú k k a l is. I g y m ú l a t á k m a g o k a t h a j d a n a ' m i E l e j i n k , a ' H u n n o k , E u r o p á n a k I j e d e l m e , a z I s t e n n e k o s t o r a , a' S c y t h á k is: K i t é v é n a ' m a d a r a t , v a g y a k á r m i e l e d e l t g y e r m e [ k e ] i k n e k , a d d i g o d a n e m a d á k a z t n é k i e k , m i g n y i l o k k a l a z t m e g n e m t a l á l á k ; a ' h o n n a n a ' ki nyér? k é r d é s b ó ' l m o n d a t i k s z á r m o z ó d n i a' k e n y é r n e v e z e t . - - I g y k ö v e t i k most a' F r a n t z i á k min¬ d e n b e n a ' G ö r ö g ö k e t , és R ó m a i a k a t . P á r i s b a n m i n d e n N e m z e t i I n n e p e n o l l y a n j á ­ t é k o k a d a t n a k , m i n t a' m i l l y e n e k a z O l y m p i c u s j á t é k o k v a l á n a k h a j d a n . J u t a l o m v a n k i t é v e a ' f u t á s b a n , L o v a g l á s b a n , l ö v é s b e n , és b a j - v i v á s b a n g y ö z ó ' n e k ; m e l l y e t e z a z e g é s z n é p eló'tt, e g y C i r c u s b a n , a' v á l a s z t o t t B i r á k ' k e z e i b ó ' l v e s z e n . A z u t á n egy g y ö z e d e l m i szekérre ültettetvén v a l a m e n n y e n , gyözedelmes p o m p á v a l , trom¬ b i t a , és m u z s i k a s z ó v a l v i t e t t e t n e k b e , és h o r d o z t a t n a k v é g i g P á r i s n a k u t s z á i n . O r ¬ s z á g s z e r t e g y ü l e k e z n e k ö s z v e a z I f j a k e z e n i n n e p e k r e ; és a ' g y ö z e d e l m e s e k n e k egész H a z á j o k b a n közönségessé tétetnek neveik. A k á r mi legyek, ha én j o b b a n n e m s z e r e t n é k e g y s z e r a' Parisi, d é l t z e g l o v a k által v o n t t , g y ö z e d e l m i s z e k é r b e n

104

ü l n i , m i n t s e m B é t s b e n , a z u d v a r i s z ü r k é k által p o m p á s a n a ' S z e n t I s t v á n h o z v o n a t tatni. A ' m a g y a r Ifjúságot a ' R á k o s m e z z e j é n igy ö s z v e - g y ü l v e látni, - a' k i tett J u ¬ t a l m a k a t a ' t e s t i g y a k o r l á s o k által é r d e m l e n i - e g y M a g y a r K i r á l y n a k j e l e n l é t é b e n - szép, d ehaszontalan álom! -

Aug. 31dikén. E s t v e f e l é k i s é t á l t a m a ' h e g y r e , m e l l y a ' v á r o s f e l é e m e l i m a g á t ; a ' s z e ¬ r e l m e s P e t r á r c a a ' k e z e m b e n , a ' h a l a v á n y olaj f á k n a k b é k e s á r n y é k á b a n k e d v e m s z e r é n t a n d a l o g t a m i t t e n . A ' n a p é p p e n a z e l l e n b e n által l é v ó h e g y n e k t u l s ó o l d a ¬ l á n e r e s z k e d e t t a z A l v i l á g r a , s u g á r a i t s i l l o g v a s z ö k d é t s e l t e k a z olaj f á k n a k l e v e l e i k ö z ö t t . - A z alattam f e k v ó szólló táblák, a' szüretek közelgetése e l e v e n e n e m l é k e z ¬ t e t t e k t a v a l y B a d a t s o n y b a n t ö l t ö t t n a p j a i m r a ; és m e g u j j ú l t a k b e n n e m m i n d a z o k a z é r z e m é n y e k , mellyeket S z e g e d y R o z i gerjeszte s z i v e m b e n kivált Szigligetben. H a a' Sors szerentséssé akarna t e n n i , tsak azt k e l l e n e n é k i e k i m u n k á l n i , h o g y most p a r o l á n k r a h a z a e r e s z t e s s ü n k - és é n l e g o t t a n a ' t e n g e r r e ü l v é n , N i z z á n , G e n u á n , P i a c e n z á n , V e l e n t z é n , T r i e s t e n , és H o r v á t h O r s z á g o n k e r e s z t ü l , e g y e n e s e n Z a l a V á r m e g y é b e v e n n é m utamat - m i n t d o b o g s z i v e m ! - de ah! n e m tsak h o g y e z m e g n e m történik, h a n e m már hire f u t a m o d o t t , h o g y i n n e n m é g bellebb k ü l d e n e k ben¬ n ü n k e t F r a n t z i a országba. Itt m é g egy ideig tsak el n y o m o r o g t a m volna, d e olly m e s z s z e ú t r a m e n n i m i n d e n p é n z n é l k ü l , t s a k p e n é s z e s k e n y é r , b a b , és b ü d ö s j ú h hús mellett; - e z végsó inség lészen. E d d i g v i d á m voltam, mert a' R e m é n y m i n d é g biztatott, h o g y a' tél elótt m é g v a g y haza eresztetünk, v a g y k i váltatunk; d e most s z o m o r ú , és k e s e r ű j ö v e n d ó t e r j e d e l e j b é m . D ö r ö g j , d ö r ö g j S o r s e l l e n e m , é n m e g n e m k i t s i n y e d e m - m i n d e n ü t t férjfiat f o g s z b e n n e m találni; h a e g y é b b k é n t n e m , h á t h e g e d ü l é s á l t a l t a r t o m m e g é l e t e m e t a z é h s é g t ó l , t s a k h o g y m é g e g y s z e r láthas¬ s a m k e d v e s i m e t h a z á m b a n - ha tsak é l t e m ' fonala itt el n e m vágatik. - M o s t e s z t e n ­ d e j e B é t s b e n m á r szabadságra k é s z ü l t e m . N é z z ' d e g y e s z t e n d ó ' alatt m i l l y e n v á l t ó zások történtenek! -

Iln'estdanscevaste Univers Rien d'assure', rien de solide. - Mad: Deshoulieres. B a r á t s á g u n k o n k i v ü l , u g y é é d e s I m r é m ? - E z a ' m e d d i g é l ü n k , és h a h o l t t u n k u t á n é r z ü n k , a k k o r is, e g é s z a ' v é g h e t e t l e n s é g i g f o g t a r t a n i . E z a ' g o n d o l a t n e k e m erót á d a ' n y o m o r ú s á g o m b a n .

Septembernek 2dikán Rozihoz. A m p h i o n ' lantjának bájoló hangjára E g y város t e n y é s z e t t a' f ö l d n e k hátára; Ilona' szépsége vér-folyókat ontott, E z T r ó j á t feldúlta, egy n e m z e t e t rontott.

105

R o z i ! k i feléred annak mesterségét, 'S fellyül-múlod e n n e k igézó szépségét, D u p l a H a t a l m a d d a l m i t n e m fogsz mivelni? M e n n y é t , poklát a' sziv b e n n e d fogja lelni.

Sept. 3dikán. É p p e n m o s t v é g e z e m J . J . R o u s s e a u ' a z o n m u n k á j á n a k o l v a s á s á t , m e l l y s z i v e m ' i t é l e t e s z e r é n t t ö b b e t ér, m i n t v a l a m e n n y i e g y é b b m u n k á i , m e l l y e k m i a t t ó' a ' s z a b a d u l ó F r a n t z - n e m z e t n e k P a n t h e o n j á t m e g é r d e m l é . N e v e e n n e k Julie, ou

la nouvelle Héloi'se. Lettres de deux Amants, Habitans d'unepetite Ville auxpieds des Alpes, hat r é s z b e n .

Non la conobbe il mondo, mentre l'ebbe: Conobbill io ch' ápianger qui rimasi! - Petrarca. E z elótt e g y n e h á n y e s z t e n d ó v e l n e h á n y é r z é k e n y R o m á n m é l j e n érdeklé szive¬ m e t , ( m e l l y , t u d o d , h o g y m é l j e n t u d é r e z n i ) , d e m o s t a ' s o k t a p a s z t a l á s , és o l v a s á s u t á n , e s z e m n e k é r e t t e b b , és e r ó s s e b b k o r á b a n a k á r m i k ö n y v se m u n k á l t ö b b e t lel¬ k e m r e , m i n t a ' m e n n y i a n n a k v a l ó s á g o s é r d e m e , és e r e j e ; - m i n d a z o n á l t a l u g y a n most n e m s z é g y e n l e m m e g vallani, h o g y e z a z új H é l o i z u g y m e g t u d a illetni, h o g y s z e m e i m k e s e r ű v e l e l e g y é d e s k ö n n y e k b e n l á b o g n a k , és a n n y i r a n y o m á s z i v e m e t , hogy kéntelen v a g y o k annak érzeményjeit a' barátságnak kebelébe önteni. - K é t fiatal l é l e k n e k S y m p a t h i á j a , k é t s z i v n e k r a g a d o z ó indúlatja, égó s z e r e l m e , búja, b á n a t j a , k e s e r ű k i n j a i , s z o m o r ú e l s z a k a d á s a ; a ' s z e r e l e m n e k e r e j e , h a t a l m a , állan¬ d ó s á g a ; k é t a s z s z o n y i l é l e k n e k r i t k a , és p é l d á t l a n b a r á t s á g a ; e g y s z e l i d a n y á n a k v a k s z e r e t e t e , k é t s z é p , és n a g y l e l k ű f é r j f i n a k b á m ú l a n d ó - a h i m á d a n d ó b a r á t s á g a ; a ' m e z z e i m a g á n o s é l e t n e k boldogsága, ártatlansága, k é t fiatal a n y á n a k é r z é k e n y böltsessége - m i n d e z e k , és e g y é b b i m á d a n d ó v i r t u s o k , b o t s á n a n d ó g y a r l ó s á g o k , g y ö n y ö r ű t é b o l y o d á s o k , a h I m r e , m i k é n t j e l e n n e k m e g i t t e n . O l v a s s a d e z t I m r e , és j ó s z i v e d e t i s t e n i e n f o g o d e z z e l t á p l á l n i , és a z t f o g o d m o n d a n i v é l e m e d g y ü t t :

Toi, divin Rousseau! toi qui mon coeur encense, Qui pourrait résister á ta male éloquence? Qui ne devint meilleur en écoutant ta voix? Pour tout Etrepensant, ses ecrits sont des loix. D e n e tsak olvassad, h a n e m v e d d m e g , m e r t e z t a' k ö n y v e t m i n d e n e s z t e n d ó b e n e g y s z e r által k e l l o l v a s n o d . - H o g y p e d i g e g y b e n n e eló' f o r d u l ó s z e m é l y n e k K a r a k ­ t e r é t j o b b a n m e g é r t s e d , o l v a s s a d e l elólbb LaurettaPisana, die Geschichteeiner italieni¬ schen Buhlerin; m e l l y e t s z e r e n t s é m r e é n m á r B é t s b e n o l v a s t a m . — A z t i z e n e m S z e g e d y R o z i n a k , h o g y o l v a s s a O is e z t a ' k e d v e s k ö n y v e m e t . M e g f o g o d l á t n i , h o g y O , b á r h a n e h e z t e l is r e á m , t s a k e z e n t a n á t s o m é r t is m e g f o g v e l e m b é k é l n i . H a S z e g e d y R o z i n a k Julia t e t s z e n i fog, u g y h o g y el ragadtatva beszéll felóle, a k k o r O ( k i v é v é n b ü s z k e s é g é t ) felséges e g y L e á n y ; ha p e d i g n e m fog tetszeni, hát n e m sokat tartok felóle. L á d d , m i l l y e n k ö n y v e z , h a egy S z e g e d y R o z i n a k tsalhatatlan

106

p r ó b a - k ö v e lehet? - D r a g u i g n a n felejthetetlen h e l y lesz é l e t e m n e k históriájában t s a k a z é r t , h o g y a z ú j H é l o i z t i t t o l v a s t a m l e g eló'ször. S z o b á m n a k n é g y falai, a z olaj fák, m e l l y e k n e k árnyékában ezt olvastam, m i t n e m t u d n á n a k beszélleni s z i v e m n e k s o k f é l e állapotjáról? - H á n y e z e r sohajtás t o l ó d o t t f e l s z o r u l ó m e l j e m b ó ' l ! - I s t e n ! n e k e m e g y i l l y e n J ú l i á t , és é n l e g o t t a n m e g h a l o k a ' v i l á g n a k , és m á r i d v e z ü l ö k , m e r t ennél t o v á b b n e m m e h e t a' boldogság.

Le Paradis estfait pour un Coeur tendre, Et les damnés sont ceux qui n'aiment rien. - Voltaire.

Sept. 4.dikén. M a - é p p e n m a e g y e s z t e n d e j e , h o g y s z a b a d s á g o t n y e r v é n , B é t s b ó ' l M a ­ gyar országba indultam. E z volt a' k e z d e t e a' sok viszontagságoknak, m e l l y e k az ólta, e g y m á s t ü z v e s ü r ű n é r t e k e n g e m e t . - E l e v e n e n ú j j ú l n a k b e n n e m a z o n érze¬ m é n y e k , m e l l y e k s z i v e m e t el foglalák, m i d ó n az u d v a r i , p o m p á s , b ú j á l k o d ó , roppantt Béts hóstádjainak útszáin szeretett h a z á m n a k h o m l o k a felé siettem. V i z k e l e ty, (kit talán el felejtett v o l n a ü l d ö z n i a ' Sors, ha a k k o r tsupa történetból úti társom n e m lett v o l n a ) , a' k i a ' s z e r e l e m öléból e g y e n e s e n a' kotsiba v e t é magát, s z o m o r ú ¬ a n ü l t m e l l e t t e m . É n n é m á n a n d a l o g t a m : - M e d i n á r ó l g o n d o l k o d t a m , a ' k i n e k kar¬ j a i b ó l t s a k a k k o r n e m r é g f e j t ó z t e m k i . - M é l j e n é r z e m m o s t is m i n d a z t , a ' m i ak¬ k o r s z a g g a t á s z i v e m e t . S o h a , s o h a se f e l e j t e m e l e z t a ' s z e r e t e t t A s z s z o n y t , a ' k i n e k karjai k ö z ö t t a ' leg b u j á b b , d e leg g y ö n y ö r ü b b s z e r e l e m n e k ö l é b e n e g y ideig bol¬ d o g n a k v é l é m m a g a m a t . - S z i n t e esztendeig tartott a' szoros kötés, m e l l y közöt¬ t ü n k t s u d á l a t o s a n t á m a d o t t ; m e l l y r ó l k e t t ó n k ö n k i v ü l s e n k i se t u d a , m é g t e s e m k e d v e s I m r é m , s e m m i t is, d e a ' m i r ő l s o k a n g y a n a k o d t a k . E g y e d ü l a ' n a g y t a p a s z talású, a ' világot jól isméró S. L á z á r n a k s z e m e i hatottak v a l a m e n n y i r e a ' titokba. O v o l t a z , a ' k i , l á t v á n a z e l - k á b ú l t t , s z e r e l m é b e n r é s z e g , és m á r l a n k a d o z ó I f j a t , m i ¬ k é n t öli Ifjúságát, szerentséjét, erejét, velejét, m i k é n t t e m e t i t a l e n t o m á t , m e l l y e l valaha h a z á j á n a k szolgált v o l n a , e g y T á n t z o l ó n é b a - e n g e m sokat pirongatott, egy¬ s z e r a z u t á n m e g r á z o t t , és é n f e l s e r k e n t e m a ' s z é p d e v e s z e d e l m e s á l o m b ó l ; p i r ú l t a m m a g a m f e l e t t , m e g i j e d t e m , és m e g j ó z a n o d t a m . É s e l é g e r ó s v o l t a m l e g ottan el t á v o z n i B é t s b ó l , n e h o g y ismét viszsza essem. E g y e d ü l e z a z A s z s z o n y vala o k a h o g y a n n y i ideig k é s t e m szabadsággal m e n n i ; E g y e d ü l O a z o k a , h o g y m o s t itt v a g y o k ; mert ha O t e t n e m i s m é r e m vala, régen a' M a g y a r Cancelláriánál v o l n é k , B a l o g h P é t e r n e k , a ' k i a k k o r R e f e r e n d á r i u s v o l t , és S . L á z á r n a k f á r a d h a t a t l a n i p a r k o d á s a által. - U g y v a g y o n , K e d v e s b a r á t o m ! - a k á r m i t i r t a m n é k e d a k k o r , b á r h a e l l e n k e z ő t is, M e d i n á r ó l , a k á r m i t b e s z é l l e t t e m , - t s a k e z t h i d j e d . L á t o m , m i n t h a j ­ togatod fejedet - hallom „Alatsony lelkű, hazug, titkolódó Sándor, hátigy kelle n é k e m f e d e z n e d g y a l á z a t o d a t ? N é k e m , a ' k i a ' b a r á t s á g n a k s z a v a , t a n á t c s a , és e l ó t e r j e s z t é s e által a ' t é v e l y g ő t t a l á n a' v i r t u s n a k ú t j á r a v i s z s z a t u d t a m v o l n a v e z e t n i ? " - U g y v a g y o n édes, általam e k k o r az egyszer megtsaltt barátom: é p p e n e z az, a' m i h á t r á l t a t i t k o m n a k , és a ' v i r t u s ' I t é l e t e s z e r é n t v é t k e s d e b o t s á n a n d ó g y e n g e s é g e ¬ i m n e k meggyónását. T e e n g e m ismérsz, isméred Karakteremet: az elö-itéleteknek e l l e n s é g e , d e a ' v a l ó s á g o s V i r t u s n a k b e t s ü l ó j e , t i s z t e l ó j e , és k ö v e t ó j e v a g y o k ( m e r t én n e m tartom a' virtust C h i m é r á n a k , mint a' mái Ifjúságnak n a g y o b b része); ha-

107

n e m t ü z e s t e m p e r a m e n t o m o m , és f o r r ó i n d ú l a t i m n é m e l l y i n t s e l k e d ó a l k a l m a t o s ¬ s á g o k b a n g y e n g e s é g e k r e r a g a d t a k . - I s m é r l e k é n is t é g e d : t e a ' v i r t u s n a k k ö v e t ó j e v a g y , P é l d á j a a z I f j ú s á g n a k , d e h o g y r i t k á n , v a g y , a z é n t u d t o m r a , s o h a se t á n t o r o d ¬ t á l m e g , a z t t s a k a z e n y i m n é l h i d e g e b b v é r e d n e k t u l a j d o n i t s ' d . H a n é k e d is u g y k e l l e n e k ü s z k ö d n ö d i n d ú l a t a i d d a l , m i n t n é k e m , h i d d el n e h e z e b b v o l n a a z o k a t z a b o l á z n o d - d e m i t is m e n t e g e t e m é n m a g a m a t a z é r t , h o g y el t á n t o r o d t a m ? - elég¬ gé m e g v a g y o k én azért már m a g a m büntetve. T e azért e n g e m m e g n e m vetsz, m e r t v a l ó b a n n e m is v o l n a e l e g e n d ó o k e g y I f j a t a z é r t k á r h o z t a t n i , h o g y a ' s z e r e ¬ l e m n e k indúlatja, m e l l y a z e g é s z e m b e r i n e m n e k ostora, O t e t a' g y a l á z a t n a k örv é n y j é b e r a g a d t a , k i v á l t h a , m i n t é n , ö n n ö n e r e j e által j ó z a n o d o t t m e g i s m é t . T s a k azért kell m a g a m a t m e n t e g e t n e m , h o g y te elótted t i t k o l ó d t a m : t u d t a m én azt, jó I m r é m , h o g y t e e n g e m , a ' m i n t k ö t e l e s s é g e is l e t t v o l n a a ' b a r á t s á g n a k , és v á r h a t ¬ t a m is j ó s z i v e d t ó l , és f e d d h e t e t l e n e r k ö l t s ö d t ó l , p i r o n g a t n i f o g n á l , és h o g y barátsᬠg o d a t ( p e d i g m é l t á n is) e g y el f a j l o t t , m e g r o m l o t t I f j ú t ó l m e g v o n n á d , h a t s a k j ó z a n , és i g a z t a n á t s o d n a k , a ' v i r t u s ' s z a v á n a k n e m e n g e d n é k ; a z é r t f e d e z t e m el n é k e d m i n d é g e z t a ' g y ö n y ö r ű , d e n é k e m m é g is m i n d é g s z é g y e n e m r e v á l ó s z ö v e t s é g e t . F é l t e m , h o g y a z i g a z barátság, m e l l y n e k b o l d o g s á g a ö r ö k ö s , fel háboritja a' szere¬ l e m n e k , k i v á l t a z i l l y e n , a ' v i r t u s által u g y is t i l t o t t s z e r e l e m n e k t s a k m u l ó l a g t a r t ó b o l d o g s á g á t ; - 's f é l t e m v i s z o n t a g , h o g y u g y a n e z e n s z e r e l e m n e k t s a k i d e i g ó r á i g tartani s z o k o t t ö r ö m e i tsorbát t e s z n e k a' barátságnak örökös b o l d o g s á g á b a n . I l l y e n S o p h i s t a v a l é k a k k o r . H a a ' b a r á t s á g n a k m e g a k a d á l y o z t a m is a ' d i t s ó s é g e t , e n g e m m e g t é r í t e n i , a ' v i r t u s n a k m a g á n a k t a r t o t t a m f e l a z t . A ' b a r á t s á g é , a' t i e d l e t t v o l n a a' d i a d a l o m , ha általad j ó z a n o d t a m v o l n a m e g , v a l a m i n t m o s t m a g á é a' virtu¬ sé, h o g y ö n n ö n e r ó m által r a g a d t a m k i m a g a m a t k e d v e s S y r e n e m n e k karjaiból. M i n d a z o n á l t a l a z e g é s z t i t o k n a k fel f e d e z é s e t s a k h a l a s z t v a vala, m e r t fel t e t t e m m a g a m b a n , h o g y m i h e l y t n y u g o d a l m a s é l e t b e j ó h e t e k , l e g o t t a n le i r o m e g é s z tör¬ t é n e t e m e t , M e d i n a ' é l e t é v e l e d g y ü t t , m e l l y n é k e m m e g v a n , és a ' m e l l y t e l i v a n r i t k a e s e t e k k e l . A ' s z i v e k g y ö n y ö r k ö d n i f o g n a k b e n n e . A ' v á l t ó z t a t o t t n e v e k alatt e g y e d ü l t s a k t e f o g o d t a p o g a t n i a z i g a z s á g o t , és é n , és O . - W i e l a n d ' A g a t h o n j á b a n szinte félig m e g v a n a z egész t ö r t é n e t ü n k , annyira hasonlit A g a t h o n ' tsábúlása a z e n y i m h e z , és a n n y i r a D a n a e ' é l e t e M e d i n a R o m á n j á h o z . - T s a k arra k é r l e k , h o g y s o h a se k é r d e z ó s k ö d j t ó l e m e ' f e l ó l , m e r t s z á m b ó l s o h a se f o g s z s e m m i t is h a l l a n i . V a l a h á n y s z o r e s z e m b e juta e d d i g M e d i n a , m i n d é g n y o m t a s z i v e m e t a' titok, h o g y v é l e d e d d i g n e m k ö z l ö t t e m . M o s t e z t a ' k ö v e t is le h e n g e r i t e t t e m i m m á r r ó l l a . M o n d o m n é k e d , b a r á t o m ; és a d j h i t e l t s z a v a i m n a k , m e r t a ' t a p a s z t a l á s b ó l b e s z é l ¬ l e k : i m á d j u k a ' v i r t u s t , m e l l y n e k e r e d e t e a ' d o l g o k n a k t e r m é s z e t é b e n v a g y o n , és a ' m e l l y a' n a g y T e r m é s z e t n e k , a' m i n d e n e k ' k ö z ö n s é g e s A n y j á n a k b i z o n y s á g p e t s é t j é t h o r d o z z a , m e r t e ' n é l k ü l n i n t s e n i g a z ö r ö m , n i n t s i g a z , és á l l a n d ó b o l d o g ¬ s á g a z e m b e r e k k ö z ö t t . - V a l a m i n t n e g o n d o l l y u n k s e m m i t is a z o n v i r t u s o k k a l , m e l l y e k n e k t s a k a z e m b e r i e l ó ' i t é l e t a d á e z t a ' n e v e z e t e t . E z e k e t a ' b ö l t s f e l se v e ¬ szi, - mert n e m s z ü k s é g e s e k a' b o l d o g s á g h o z .

108

Sept. l.dikén. A' gyónó Grófné. G r ó f n é O nagysága m e n n y e k ' országára S o k a t t a r t o t t , 's e z é r t g y ó n n i g y a k r a n jára. E g y i k vétkem, ugy m o n d a' szürke-barátnak, A z , h o g y k e v é l y v a g y o k . „Ah! mondom Nagysádnak:

A' kevélyek Menyben meg! meg-aláztatnak; Az alázatosak felmagasztaltatnak. 'S hát ugyan mért kevély, vallja meg Nagyságod? -" A ' F e l s é g e s I s t e n látja a t y a s á g o d , S z é p s é g g e l m e g áldott; a' V i l á g s z ü n e t l e n D i t s é r e t t e l t e t é z , és i g y l e h e t e t l e n

M a g a m ' el n e m b i z n i . „Mondom, mondom néked, O gyarló teremtés! e' tsekély szépséged Nem érdemli meg, hogy úgy magasztaltassék, De meg azt hogy lelkedMenybó'l ki tiltassék; A ' kevély Aszszony az ördög tehén-husa" H u h ! goromba ször-zsák! k e d n e k nints gusztusa. I g y felelt N a g y s á g a méltó b o s z s z ú j á b a n , 'S ott hagyá a z atyát fele-gyonásában.

Sept. 9dikén. A ' R e m é n y , e z a ' k i t s a p n i v a l ó s z a j h a , r ú t ú l m e g tsala m e g i n t : a z t g o n d o ¬ l á m , h o g y a ' s z ü r e t r e b i z o n y o s a n l á t n i f o g l a k b e n n e t e k e t , K e d v e s i m ; m á r - m á r ölel¬ t e l e k b e n n e t e k e t k é p z é l ó ' d é s e m b e n , 's i m e , m o s t n e m h o g y k ö z e l í t h e t e k h o z z á t o k h a n e m itt a' k e g y e t l e n rendelés, h o g y i n n e n F r a n t z i a o r s z á g ' tulsó szélére k e l l m e n ¬ n ü n k , a' hol k ö z e l e b b leszünk Spanyol országhoz, m i n t sem F r a n t z i a ország' köze¬ p é h e z . ' S p e d i g m á r h o l n a p ! - 's p e d i g s z i n t e k é t s z á z m é r f ö l d e t ü r e s e r s z é n n y e l ! -

Heu! nunc misero mihi demum Exilium infelix! - I s t e n h o z z á d ! l e l k e m ' f e l e , k e d v e s I m r é m ! I s t e n t u d j a , m i k o r látjuk egymást. - - -

Lorgues. Sept. 11dikén. B i z o n y t a l a n s á g a ' s z e g é n y H a l a n d ó k n a k sorsa. M á r m á r a ' s p a n y o l s z é ¬ lek felé k é p z e l é m magamat; már örűlni k e z d e t t e m , h o g y e z e n ú t a m b a n m e g látom Valclusát, e z t a ' h a l h a t a t l a n P e t r á r k a ' s z e r e l m é r ó l , m i n d e n H a l a n d ó e l ó t t , a ' k i é r z ó s z i v v e l bír, el annyira jeles helyet, a ' hol ó leg i n k á b b lakott, a' hol b ú s o n g ó Dalai¬ n a k n a g y o b b részét éneklé, a' h o l egy vad h e g y n e k szikla-ormán épűltt várának m o h o s o m l a d é k a i m é g m o s t is f e n n á l l a n a k ; a ' h o n n a n m e g l á t h a t n i a ' s z é p L a u r a ' h a j d a n i v á r á t is, a ' h o l ó a k k o r l a k o t t , m i d ó n é r e t t e é g e P e t r á r k a , és a ' k i n e k n e m ¬ z e t s é g e m é g m o s t is é l a z A v i g n ó n i K e r ü l e t b e n ; és m é g m o s t is m á r s z i n t e ó t s z á z a d ¬ tól f o g v a u g y a n e z e n v á r b a n l a k i k . A z e l l e n b e n által l é v ó h e g y e n e z u g y v a g y o n

109

épitve, h o g y Petrárka a' magáéból e g y e n e s e n oda láthatott. Ö u g y a n késólbben é p i t e t t e a ' m a g á é t , 's i d e e g y e d ü l t s a k L a u r á j á n a k k e d v é é r t ; d e m i n t h o g y m a r a d é ­ k a n e m vólt - m e g romlott. - E z a z a' hely (jól i s m é r e m e z t már M a d a m e D e s h o u l i e r e s ' m u n k á i b ó l , és K a r o l i n a B a r á t n é m n a k b e s z é d j e i b ó ' l , a ' k i o t t v o l t , és n é k e m azt e l e v e n e n le festette) a' h o v á áradva j ö n n e k a z é r z é k e n y s z i v e k , m i n t e g y b ú t s ú ra a ' v i l á g n a k m i n d e n s z e g l e t e i b ó ' l , d e k i v á l t k é p p e n A n g l i á b ó l , h o g y a z t l á t h a s s á k , n e v e k e t a' k ö b e faraghassák, a' hol m é g olvashatni P e t r a r k a ' dalainak ö n n ö n k e z e i á l t a l v é s e t t n é h á n y r e n d j e i t is, és P e t r á r k a ' v á r á n a k k ö v e i b ó l e g y e t m a g o k k a l hazájokba vihessenek. - A ' k é t hegy között

Entre de hauts rochers dont l'aspect est terrible Des prés toujours fleuris, des arbres toujours verts: Une source orgueilleuse et pure Dont l'eau sur cent rochers divers, D'une mousse verte Couverts, S'epanche, bouillone, murmure. M i n d e n k ó b e n , m i n d e n f á b a n , s z ó v a l m i n d e n itt l é v ó t á r g y b a n e l e v e n m é g a ' sze¬ relmes A n d a l g ó n a k emlékezete.

Oui, cette vive source, en roulant sur ces bords, Semble nous raconter les tourmens, les transports, Que Petrarque sentait pour la divine Laure. Leurs noms sur ces rochers peuvent encor se lire, L'un avec l'autre est Confondu; Et l'ame à peine peut suffire Aux tendres mouvements que leur mélange inspire. E z a z a ' h e l y , a ' h o v á i d é z e k m i n d e n gó'gös s z i v e t a ' v i l á g o n , h o g y m e g l á g y u l j o n és szerelemre olvadjon, mert

Par les soins de l'amour leurs soupirs conservés, Enflamment l'air qu'on y respire; Et les coeurs qui se sont sauvés De son impitoyable empire, A ces déserts sont réservés. M á r ö r ü l t e m , m o n d o m , h o g y e z e n szép, e z e n jeles helyet m e g látom. D e n é z z e d , m i k é n t j á t s z i k a z e m b e r r e l a' S o r s : - a z H a d i M i n i s t e r n e k P a r i s b ó l m á r i d e é r k e z e t t rendelése, h o g y a' b e t s ü l e t n e k parolájára h a z a botsáttassunk. - E b b ó l s z á r m o z o t t ö r ö m ö m e t n é k e d k ö n n y e b b k é p z e l n e d , m i n t s e m n e k e m le i r h a t n o m . H o p p o t ki¬ á l t o t t a m , és t s a k a z o n b o s z s z o n k o d t a m , h o g y e g y s z e r r e B e s e n y ó b e I m r é m ' n y a k á ¬ ba n e m ugorhatok. - M á r tehát n e m H i s p á n i a , h a n e m P a n n o n i a felé i n d u l u n k in­ n e n . E z a z e g é s z tsinos kis városotska k e r e n g v e l e m ö r ö m ö m b e n . A d i e u O V a u c luse! j o b b s z e r e t e m é n I m r é m e t látni, m i n t P e t r á r k a ' várát.

110

Draguignán Sept. 16dikán. M i n d e d d i g m é g itt k e l l e k é s n ü n k n é m e l l y s z á m v e t é s e i n k , és p a r o l á n k ­ n a k a d á s a m i a t t . - E z t e h á t a' l e g u t o l s ó n a p , m e l l y e t i t t t ö l t ö k e z e n h e l y b e n , m e l l y f e l e j t h e t e t l e n m a r a d é l e t e m n e k h i s t ó r i á j á b a n ; m e l l y b e n a ' f r a n t z i a , 's ú g y s z ó l l v á n az egész e m b e r i n e m z e t n e k zavarjai k ö z ö t t hadi fogoly valék. É r z é k e n n y e n b ú t s ú z t a m e l m i n d a z o n j ó e m b e r e k t ő l , a' k i k n y o m o r ú s á g o m a t n e m t s a k t ű r h e t ő v é , s ö t t n é h a k e l l e m e s s é t e v é k , a' b e t s ü l e t e s , j ó öreg e m b e r - p á r t ó l , k i n e k h á z á b a n a n n y i e m b e r s é g e t t a p a s z t a l t a m , d e k i v á l t k é p p e n K a r o l i n a B a r á t n é m t ó l , a' k i n e k t s e t s e m ő f r a n t z i a n y e l v e m e t k ö s z ö n h e t e m , és a ' k i n e k k e l l e m e s t á r s a s á g á b a n a n n y i j ó ó r á i m f o l y t a k el. E l g o n d o l h a t o d , m e l l y n e h e z e n e s h e t é k n é k i e e l m e n e t e l e m , 's p e d i g o l l y e l m e n e t e l e m , h o g y s o h a se f o g u n k e z e n é l e t b e n t ö b b é ö s z v e a k a d n i , h a m o n ¬ d o m , h o g y t ő l l e e l v á l á s o m e l ő t t ő f é l r e h i v á n e n g e m e t , 's n é g y s z e m k ö z ö t t k e z e i ¬ m e t szorongatván, sűrű k ö n y z á p o r k ö z ö t t n é k e m őszintén megvallá, hogy b e l é m s z e r e l m e s ; - h o g y s z i v é n e k e z e n vallás t é t e l é t a z utolsó s z e m p i l l a n t a t i g tsak azért h a l a s z t á , n e h o g y t ű z e s t e m p e r a m e n t o m o m á l t a l m e g t á n t o r o d j é k ; - 's h o g y e z e n v a l l á s á t i n n e n e l t á v o z á s o m k o r n e m t e v é , t s a k a z t a d á o k ú l , h o g y ú g y is t u d t a v i s z s z a t é r é s e m e t D r a g u i g n á n b a , é r t é s é r e e s v é n e g y P á r i s i l e v é l által, h o g y v a l a m e n n y i T s á s z á r i h a d i f o g l y o k h a z a b o t s á t t a t n a k . - S e j t e t t e m é n a z t m a g a m is, m á s o k is, k i ­ v á l t a z e m b e r i s m é r ő K a p i t á n y S e o v a u d , m á r r é g e n , h o g y e z a' L e á n y k ü l ö n ö s i n d ú l a t o t t á p l á l k e b e l é b e n e r á n t a m , d e é n t i s z t e l e t t e l v i s e l t e t v é n s z é p l e l k e , 's r i t k a a s z s z o n y i v i r t u s a i e r á n t , s o h a se m e r t e m t ú l l é p n i a ' b a r á t s á g n a k h a t á r a i n . S ö t t u g y a n ő hitetik okának lenni, hogy bellebb akarának b e n n ü n k e t küldeni Frantziaországba; m i n t h o g y e g y a z i d e v a l ó M u n i c i p a l i s T i s z t e k k ö z ü l u t á n a j á r t , és t ő l e m f é l t e t t e O t e t , 's m i n d a d d i g m e s t e r k e d e t t , k a b a l á z o t t , m i g b e n n ü n k e t i n n e n k i n e m t o l h a ¬ t o t t . - K a r o l i n a k é r t , h o g y e m l é k e z z e m m e g r ó l a , és a ' f r a n t z i a n y e l v g y a k o r l á s a végett levelezzek véle, hogy ekként kedves Magyarjáról tudjon valamit; én m e g i g é r é m n é k i e , 's e m b e r e is l e s z e k s z a v a m n a k , m i h e l y t b é k e s s é g l e s z , h o g y a ' L e v e ­ lek szabadon járhatnak külső országokba. Ö r ö k emlékezetül M a d : Deshoulieres' Költeményes munkáit ajándékozá nékem zsebformában. - - -

Éjfélkor. K o m o l y a n f ü s t ö l v é n p i p á m b ó l a z o l a j n a k b á d j a d t t v i l á g á n á l i t t ü l ö k m o s t m a g á n o s a n a z o n s z o b á m b a n , m e l l y n e k n é g y falai k ö z ö t t t ö l t é m h a d i f o g s á g o m n a k n a g y o b b r é s z é t , és a ' h o l h o l n a p h a j n a l k o r m á r n e m l e s z e k : - i t t a ' h o l a n n y i t g o n ¬ d o l k o z t a m m i n d e n r ó l , a' hol a n n y i t é r e z t e m - e z e k a' n é g y falak jól i s m é r i k I m r e ' n e v é t , jól i s m é r i k R o z i ' n e v é t . - M e n n y i t n e m a n d a l o g t a m é n itt e z e n a' p a m l a g o n ? - h e g e d ű m n e k ö m l e d e z ó h a n g j a i r a e z e n s i k e t f a l a k is n é h a i n d ú l n i l á t t a t t a k . N é h a n a p e s t i g o l v a s g a t v á n , k é p z e l ó e r ó m n e k h a t a l m a által e z e n k i s t é r b e n ö s z v e r e p d e s ¬ t e m a z e g é s z t e r e m t é s t - f e l f o r g a t t a m a' m o s t a n i F r a n t z - n e m z e t n e k t é t e m é n y e i t a ' r é g i és m o s t a n i i d ó k e t . A ' m i t a z e m b e r m e g s z o k i k , k e d v e s s é l é s z e n a z e m b e r ' szivének; ne tsudáld tehát, hogy noha h a z á m b a m e g y e n innen az útam, mégis érzék e n n y e n válok m e g innen. - A d i e u Karolina! - A d i e u Draguignan! A d i e u szobám¬ n a k falai! n é m a t a n ú i g y a k o r á l m o d o z á s a i m n a k ! - H a z á m b a m e g y e k .

111

Fréjus. Sept. 19dikén. T e g n a p , és m a e g é s z e d d i g ö s z v é r e k e n l o v a g l á n k . D é l k o r e g y t e n g e r i R á k k a l ( n e tsudáld, h o g y tsak egygyel, mert egy tengeri r á k akkora mint egy b o r n y ú - t z o m b ) úgy m e g töltém a' hasamat, hogy a' R ó m a i Hierarchia mindjárt Préposttá t e h e t n e . - D é l u t á n k i sétáltam e z e n városnak régiségeit meg-vizsgálni. A ' R ó m a i i d ó k t ó l f o g v a m é g m o s t is f e n n á l l a n a k i t t e n e g y A m p h i t h e á t r o m n a k m o h o s o m l a d é k a i , d e m á r u g y m e g e m é s z t v e a z i d ó által, h o g y t s a k a ' f a l a k , és a z ál¬ latoknak a' l y u k a i k b i z o n y i t j á k hajdani volttát. - B e z z e g v i d á m a b b v a g y o k most, m i n t a' midó'n e z e n k e r e s z t ü l ú t a z t a m ; m e r t m o s t h a z á m felé v e z e t a' Sors.

Saint Raffeau. Sept. 19dikén. I t t v a g y u n k a ' t e n g e r ' p a r t j á n . K i n e m m o n d h a t o m , m e l l y n a g y ö r ö m é t leli b e n n e l e l k e m , h o g y i s m é t e ' n a g y t á r g y n a k s z e m l é l é s é v e l f o g l a l a t o s k o d h a t i k . P e t r á r k á v a l a ' k e z e m b e n k i m e n t e m a' p a r t o n f e l 's alá s é t á l n i , 's a z u t á n e g y s z í r t n a k árnyékában a' homokra hoszszannyúlván ö m l e d e z v e olvasgattam, gondolkodtam, d o h á n y o z t a m , v a l a m e d d i g a' szürkület haza n e m kényszeritett szállásomra. Illyen h e l y e k e n v o l n a a z e m b e r n e k s z ü k s é g e e g y igaz barátra - b e sziv s z a k a d v a ohajtottam hozzám Imrémet. - Innen holnap már n e m földön útazunk többé, hanem a' tengeren egész N i z z á i g ; már m e g a l k u d t u n k egy halász-hajóra, hatsak az ellenkezó szelek m e g n e m fogják gátolni s z á n d é k u n k a t ; mert e z e n E l e m e n t o m o n az e m b e r n e m lehet U r a magának. A e o l u s itt a' F e j e d e l e m .

Nizza. Sept. 20dikán. A ' H a j n a l m é g n e m is k e z d e h a s a d n i , m i d ó ' n f e l v e r é n e k b e n n ü n k e t a z h a j ó s o k . T s e n d e s v o l t a z i d ó , t s a k a ' Z e p h y r e k l e n g e d e z t e k , é p p e n arra a ' m e r ¬ re ú t u n k v o l t ; t s e n d e s v a l a a ' t e n g e r is, és a z e l k é s z i t e t t e l e s é g g e l b e s z á l l á n k a ' hajóba.

- - deserimus sedem - - Vela damus, vastumque cava trabe currimus aequor. Virg. G o n d o l k o d v a n é z t e m viszsza a' töllünk m i n d inkább távolodó F ö l d r e , a' hol e g y s z i v é r e t t e m is v é r , és v é g k é p p e n e l b ú t s ú z t a m a z olajos P r o v e n c e t ó l . V é g k é p p e n é? - t u d o m é t e h á t b i z o n y o s a n , h o g y a ' S o r s m é g e g y s z e r i d e n e m t s a p ! - M i d ó n h a z á m felól a' nap a z olasz országi H a v a s o k felé e m e l é magát már m e s z s z e v a l á n k . Cap Dramont, e g y a ' t e n g e r b e n y ú l ó h e g y ' t s ú t s á n á l u s z v á n el, a ' v i g y á z ó to¬ r o n y b ó l m e g k é r d e b e n n ü n k e t a ' F r a n t z i a V i g y á z a t k i k l e g y ü n k , és l á t v á n a ' f r a n t z i a Zászlót h a j o n k o n lebegni, fel n e m tartóztatott b e n n ü n k e t . - Itten t e m é r d e k G e n u a i K a l m á r h a j ó k k a l t a l á l k o z á n k , a ' m e l l y e k e t M a r s e i l l e f e l é h a j t á n a k a ' l o b o g ó vi¬ t o r l á k . - M á r j ó l f e n n v a l a a ' n a p m i d ó ' n Grasse n e v e z e t ű v á r o s k á n a k e l l e n e á l t a l l y á -

112

b a n j u t á n k . E m l í t é s t azért é r d e m e l e z a' városotska, m e r t itten k é s z ű l a' leg n e v e z e t e s s e b b r ó z s a olaj e g é s z E u r o p á b a n ; i n n e n v i t e t i k a ' T ö r ö k T s á s z á r n a k m a g á n a k , és a z O S e r a i l j á n a k is s z á m á r a a ' s o k r o z s a olaj, és a z e b b ö l t s i n á l t t k e n ó ' t s e . E n n e k h a t á r á b a n a ' L e v e g ó r ó z s a - i l l a t , és a ' f ö l d ö n a ' h o v á h á g a z e m b e r , r o z s á t t i p o r . D é l k o r a' S z e n t M a r g i t S z i g e t é h e z é r k e z t ü n k (L'isledeSainteMargerite). E r r ó ' l a ' k i s s z i g e t r ó l m á r e g y s z e r e m l é k e z t e m f o g s á g o m ' le i r á s á b a n , h a n e m m o s t t ö b b e t m o n ¬ d o k feló'le: E n n e k a z e g y i k t s ú t s á n e g y k i s f e l l e g v á r v a g y o n , m e l l y a ' t e n g e r i e l l e n ¬ ség ellen épűlt; a' m á s i k s z e g e l e t é n p e d i g , m e l l y a' t e n g e r k ö z e p e felé n y ú l i k e g y r é g i v á r áll k o m o l y m a g á n o s s á g b a n , m e l l y i n k á b b e g y F o g h á z h o z h a s o n l i t , m i n t e g y m ú l a t ó - h e l y h e z ; 's t s a k u g y a n F o g h á z is v a l a h a j d a n : E n n e k s z o m o r ú f a l a i k ö z ö t t t a r t a t o t t f o g v a e g y k o r L'hommeau masquedefer. E z 1 4 d i k L a j o s F r a n t z i a K i r á l y n a k ö r e g e b b i k de t ö r v é n y t e l e n ágyból született testvérje vala, a' kitól O , m i n e k u t á n n a m á r F r a n t z i a o r s z á g ' T h r o n u s á n ült, t a r t v á n , h o g y m a j d a n a' k o r o n á t n é k i e kétsége¬ sé t e s z i , és u r a l k o d á s á b a n h á b o r i t t a t n i f o g - v a s l á r v á t z á r a t o t t f e j é r e , h o g y s e n k i t ó l se e s m é r t e s s é k m e g , és i t t e n f o g v a t a r t á , a ' n é l k ü l , h o g y v a l a k i h o z z á j u t h a t o t t v o l ¬ na. S o k e s z t e n d ó k i g sinlödött i t t e n a' s z e r e n t s é t l e n H e r t z e g a' f e l l y e b b m o n d o t t n é v a l a t t , m i g a z u t á n m e g t é b o l y o d v á n n y o m o r ú s á g á n a k s u l j a alatt M a r s i l i á b a által n e m v i t e t e t t , és o t t k i n e m m ú l a a ' v i l á g b ó l . - I l l y k e g y e t l e n s é g e t t u d a el k ö v e t n i e z a' k ü l ö m b e n n a g y l e l k ű , hires F r a n t z i a K i r á l y ! I t t h a l á s z t a t n a k a ' t e n g e r b e n a ' K a l á r i s o k . E z o l l y a n fa m e l l y a ' t e n g e r b e n n ó a ' f e n é k b ó l f e l n y ú l ó s z í r t o k o n , és a ' m e d d i g a ' v i z b e n v a n , l á g y , és h a j l é k o n y ; h a p e ¬ d i g m e g s z á r a d , m e g k e m é n y e d i k , m i n t a' kó'. E z e k a z o k a ' v ö r ö s g y ö n g y ö k , m e l l y e k e t a' paraszt a s z s z o n y o k a' n y a k o k o n viselnek. - E z a' S z e n t M a r g i t S z i g e t e n e m e g y d a r a b b ó l áll, h a n e m t ö b b s z a n a s z é t t álló a p r ó b b s z i g e t e t s k é k b ó l ; m i n e k o k á é r t a ' t e m é r d e k é l e s , h e g y e s , f e l álló S z i r t o k m i a t t i t t i g e n v e s z e d e l m e s a ' h a j o k á z á s , ki¬ v á l t k é p p e n , m i d ó n a ' t e n g e r h á b o r o g , és a ' h á n y k ó d ó h u l l á m o k a ' h a j ó t t é t o v a t s a p d o s s á k . M i d ó n t a v a s z k o r A f r i k á b ó l a ' f ü r j e k a ' t e n g e r e n által h o z z á n k v á n d o r l a n a k , el s z o k t á k l e p n i e z e k e t a ' s z a k a d o z v a f e k v ó s z i g e t e k e t ; és f á r a d t t a k l é v é n a ' h o s z s z ú r e p ü l é s t ó ' l h á l o k által e z e r e n k é n t f o g a t t a t n a k el. - É p p e n a ' t e n g e r ' ö b l é b e e r e s z k e d e t t a ' n a p , m i d ó n b e é r k e z é n k a ' N i z z a i K i k ö t ó h e l y b e , a ' h o l a z u t á n k i áll¬ v á n a' C o n t u m á t z o t m e g szállottunk. - K e l l e m e t e s a' t e n g e r e n való utazás tsendes i d ó b e n ; n e m g y ó z t e m eleget enni a' hajóban, a' tengeri levegó annyira száraztja a z e m b e r t . E g y i k ü n k ö n s e m t ö r t é n t - m e g a z k ö z ü l ü n k , a' m i k ö z ö n s é g e s e n m i n d e n ú j tengeri útasokon m e g szokott történni; tudniillik az okádás. E n n e k az lehet oka, h o g y a' t e n g e r t s e n d e s volt.

Sept. 21dikén. A ' k i k ö t ó ' h e l y n e k p a r t j á n v a g y o n l a k á s o m , és a ' k i l á t á s o m g y ö n y ö r k ö d t e t ó : b a l r ó l e g y n a g y k ó s z i k l á s h e g y áll e l ó t t e m , m e l l y n e k t e t e j é n e g y k i s f e l l e g v á r , á g y ú k k a l s ü r ű e n m e g p r é m e z v e , és e ' f e l e t t a ' f e n n y e n l o b o g ó h á r o m s z i n ű f r a n t z i a Z á s z l ó k b ü s z k é n f e n y e g e t i k a z A n g o l y gályákat; alattam a' számtalan v a s m a t s k á n álló g á l y á k , h a j ó k , l a d i k o k , t s ó n a k o k , 's a z i t t e n s z ü n e t n é l k ü l z a j o g v a f e l 's alá k o v á l y g ó m i n d e n n e m z e t b é l i f é r f i ú , és A s z s z o n y n é p ; j o b b r a a ' v é g t e l e n ű l k i t e r j e d ó tenger - m i n d e z olly festói, olly múlatságos tekintet, h o g y n e m ú n o m órákig az ablakra k ö n y ö k ö l v e , d o h á n y o z v a andalogni. M á r m e g a l k u d t u n k egy G e n u a i H a j o s -

113

k a p i t á n n y a l , és h o l n a p , h a k e d v e z n i f o g n a k a ' s z e l e k , m e g i n d ú l u n k G e n u a f e l é . V e s z e d e l m e s is v o l n a m o s t a z h a v a s o k o n ú t a z n i , a ' h o l a z o n b o l d o g t a l a n h a v a s i la¬ k o s o k , k i k n e k v a g y o n j o k a t e l r a b l o t t á k , és g u n y h o j o k a t f e l g y ú j t o t t á k a ' f r a n t z i á k , most már földön futók tsoportokba vervén magokat, haramjáskodnak; mondatik h o g y m á r m i n t e g y 8 e z e r r e m e g y e n s z á m o k , 's h o g y n é h á n y k i v á n d o r l o t t f r a n t z i á k a' f e j e i k e z e n g y i l k o s o k n a k . M i n a p á b a n e g y f r a n t z i a G e n e r á l , a' k i e g y 60 d r a g o n y o s b ó l álló ó r i z e t alatt e r r e ú t a z o t t , és k i n t s e k e t h o z o t t a ' k i r a b l o t t L o m b a r d i á t ó l , el f o g a t o t t á l t a l a k k a t o n á i v a l e d g y ü t t , k i r a b o l t a t o t t , és m e g ö l e t t e t e t t . - B e s z é l l i k , h o g y a ' m i f o g l y a i n k a t , a ' k i k e r r e m e n n e k , n e m t s a k n e m b á n t j á k , h a n e m m é g ele¬ s é g g e l is s e g i t i k ó k e t , és P a s s u s t a d n a k n é k i e k , h o g y m i n d e n ü t t s z a b a d o n járhassa¬ n a k t z i m b o r á j a i k k ö z ö t t . N é k ü n k m i n d a z o n á l t a l j o b b G e n u a felé m e n n ü n k ujjat l á t n i , és t a p a s z t a l n i .

Sept. 23dikán. T e g n a p r e g g e l m á r m e g i n d ú l t u n k v o l t , d e a l i g h a j ó k á z t u n k v a g y e g y órányira, h o g y i s z o n y ú s z é l v é s z t á m a d o t t , a' t e n g e r h á b o r o g n i k e z d e t t , s z ö r n y ű hul¬ l á m o k e m e l k e d t e k , és k é n t e l e n e k v a l á n k l e s z e d n i a ' v i t o r l á k a t , és i s m é t v i s z s z a térni. N a g y n e h e z e n ezer v e s z e d e l m e k k ö z ö t t j u t h a t á n k ismét b e a' K i k ö t ó h e l y b e . - D e jól adta a z I s t e n , h o g y igy történt, m e r t talán a z A l g i r i a i R a b l ó k n a k k e z e k b e e s t ü n k v o l n a , a ' k i k a z u t á n s z é p m ó d d a l A f r i k á b a v i t t e k , és o t t e l a d t a k v o l n a b e n ¬ n ü n k e t . E z t a z é r t m o n d o m , m e r t b i z o n y o s , h o g y t e g n a p f e l 's alá t z i r k á l t a k a ' t e n ¬ g e r e n ; - m a r e g g e l a n n y i r a e r r e t s a p t a ó k e t a z e l l e n k e z ó s z é l , h o g y s z e m e i n k k e l lát¬ h a t t u k ó k e t a' N i z z a i bástjákról. A ' t e n g e r e n való utazás s z á m t a l a n v e s z e d e l m e k k e l v a g y o n ö s z v e k ö t v e - d e é n s z e r e t e k m i n d e z e k e n is k e r e s z t ű l m e n n i . H a v a l a h a g y e r m e k e i m lesznek, lesz mit b e s z é l l e n e m n é k i e k ö n n ö n drága tapasztalásaimból.

Sept. 24dikén. M a is e l l e n k e z ó ' k a ' s z e l e k . - T e g n a p e s t v e f e l é e g y 3 4 á g y ú s S p a n y o l F r e g á t é r k e z e t t i d e , és a ' V i l l a - f r a n c a i K i k ö t ó h e l y b e m e n t . M o n d a t i k , h o g y a ' S p a ¬ n y o l U d v a r h a d a t i z e n t l é g y e n a z A n g o l y o k n a k , és a ' F r a n t z i a K . T á r s a s á g o t s e g i t e n i akarja a' t e n g e r e n . H a m e g g o n d o l j a a z e m b e r a' S p a n y o l o k n a k t e t t e i k e t , n e m a' leg s z e b b s z e m é l y t j á t s z á k E u r o p á n a k T h e á t r o m á n . A ' S p a n y o l hajós t i s z t e k k e l m a e d g y ü t t e b é d e l t e m , és a k á r m e l l y r é s z r ó l v i z s g á l t a m ó k e t , s e m m i t se t a l á l t a m , a ' m i tetszhetett volna. N e m e m b e r e i m n é k e m a' S p a n y o l o k - más e g y A n g o l y , más e g y F r a n t z i a . N e m k e l l e g y é b b a h o z , h o g y a' S p a n y o l n e t e s s é k , t s a k a z I n q u i s i t i o jus¬ s o n a z e m b e r n e k e s z é b e ; m é l t á n is v a n e ' m i a t t a ' S p a n y o l f e k e t e s z i n n e l b e i r v a a z emberiségnek könyvébe.

Sept. 27dikén. H i j á b a v i g y á z t a m a z e l ó ' t t e m álló á r b o t z f á k n a k l e b j e k e t (laflame, e z e g y k i s z á s z l ó , m e l l y a z á r b o t z n a k l e g f ó b b t e t e j é n l o b o g , és a ' s z é l n e k h o n n a n j ö v e t e ¬ lét, 's m e r r e f ú v á s á t j e l e n t i ) a ' s z e l e k m é g m i n d t s a k e l l e n ü n k v a n n a k ; l e g i n k á b b érzi ezt s o v á n y e r s z é n y e m az itten uralkodó n a g y drágaság miatt. - M a a' T h e á t r o m b a n is v o l t a m , a ' h o l F l ó r i á n n a k Harlequin le bon Pere v i g j á t é k a , és e g y o p e r a , les pomiers et le moulin a d a t o t t . A ' f r a n t z i a n é z ó ' - j á t é k o k j ó l e s n e k k i , d e a z o p e r á k m é g

114

roszszabbúl mint a' n é m e t énekes-játékok, mert e ' nyelv magában már n e m a' mu¬ z s i k á h o z való. M e g vallá ezt m a g a a' M u z s i k á n a k mivolttját olly jól isméró R o u s ¬

s e a u is, a ' m i d ó ' n i g y s z ó l l a z új H e l o i z b e n n : „Laisse doncpourjamais cet ennuyeux et lamentable chantfrancais, qui ressemble aux cris de la colique mieux qu'aux transport des passions." M a g a a ' m u z s i k a s e m h a s o n l í t h a t ó a z o l a s z , és n é m e t H á r m ó n i á h o z . - A z I n t e r m e z z ó k n e m S y m p h o n i á k b a n , h a n e m a ' r e p u b l i c á n u s é n e k e k n e k f ü l e k e t sértó d u d o l á s á b a n állanak. T a p a s z t a l ó j a v o l t a m ismét a' frantzia s z a b a d s á g n a k a' T h e á t r o m b a n : K i k i azt tselekszi, a' m i t akar, lármáz, k o p o g , beszéll, fityel, danol. A z o p e r á n a k v é g é n e g y s z ó z a t igy kiálta fel: „ A C o s t u m e el v a g y o n h i b á z v a a z e g é s z d a r a b b a n , m e r t a z é n e k l ó n é n e k r u h á z a t j a i n k á b b e g y p i p e s h e r t z e g n é t állít e l ó , m i n t s e m e g y tsínos, e g y ü g y ű paraszt leányt; ha e z e n h i b a a' j ö v ó eló a d á s b a n m e g n e m fog jobbittatni, tehát fityelésre invitáltatik a z egész K ö z ö n s é g . " A z észre vétel n e m v a l a r o s s z . A z i l l y e n l e t z k é k ' a d á s á b a n v a l ó s z a b a d s á g n a k h e l y e l e h e t n e vala¬ mennyi Theátromokon. - - M o s t a ' m i d ó n itt n é k e d irok, éjfél v a g y o n . - I s z o n y ú s z é l v é s z ordít, a ' t e n g e r h á b o r o g , m e n y d ö r ö g , v i l l á m l i k - 's a ' m e n y k ó ' s ü r ü e n h u l l - a ' h e g y e k r e t t e n e t e s s e n r i a d o z n a k ; és é n a z a b l a k o n k ö n y ö k ö l v e n é z e m , h a l l g a t o m a ' T e r m é s z e t ' e z e n S c é nájának rettentó' nagyságát. — L e l k e m fellengez. - O m é r t n e m l e h e t e k a' szere­ l e m ' , v a g y a' barátságnak ö l é b e n s z e m l é l ó j e a z illy r o p p a n t t S c é n á k n a k ! - Szere¬ l e m , és b a r á t s á g ! m e l l y m e s z s z e v a g y o k é n m o s t t ö l l e t e k , t i i s t e n s é g e i é l e t e m n e k , k i k t ö l v á r o m m i n d e n g y ö n y ö r ű s é g e i t a ' t e r e m t é s n e k , és m i n d e n i d v e s s é g é t v a l ó s á ¬ g o m n a k . V a l a m e d d i g t i n e m b o l d o g í t t o k e n g e m , t s a k e g y e l v e s z t e t t p o n t n a k tar¬ t o m m a g a m a t e b b e n a' nagy, é k t e l e n m i n d e n b e n . - Ó r á n k é n t s z á m l á l o m a z idót, m e l l y i t t e n k é s t e t b e n n ü n k e t , és a ' m e l l y n e k a ' m á i f e r g e t e g e k u t á n v á l t ó z á s á t re¬ ménylem.

Di maris, et terrae, tempestatumquepotentes, Ferte viam vento facilem, et spirate secundi! - Virg.

Savona. Septemb. 29dikén B a r á t o m ! m i k é n t f e s s e m i d e n é k e d a z t a ' r e t t e n e t e s S c é n á t , m e l l y e t az e l e m e n t o m o k , mintegy egymásra haragudván, egymással szörnyen viaskodván, t e g n a p e g y m á s s a l j á t s z á n a k , a ' h o l m i is o t t v a l á n k , 's p e d i g ú g y , h o g y é l e t e m t s a k egy á l o m h o z hasonló, mellyból m é g tsak most s z e d e m öszve magamat. Hallgassad: - T e g n a p N i z z á b a n m é g n e m hasadott a ' hajnal, m é g a z ágyban valánk valam e n n y e n , m i d ó n fel lármáztatott b e n n ü n k e t a' hajós-Kapitány, hogy készüljünk, h a j ó r a ü l j ü n k , és i n d ú l j ú n k , m e r t a z i d ó m e g v á l t o z o t t , és a ' s z é l G e n u a f e l é f ú ; 's a ' mikor világosodni k e z d e , már készen, a' hajóban valánk,

Tentamusque viam, et velorum pandimus alas. Virg. örömmel indúlánk meg.

Provehimur portu: terraeque, urbesque recedunt. Villafranca m e l l e t t , m e l l y n e k e g y n a g y , és n e v e z e t e s K i k ö t ó ' h e l y e v a g y o n , h a l k ¬ k a l e l h a j ó k á z v á n , Monacco e r á n n y á b a j u t á n k a ' t s e n d e s e n l e b e g ó t e n g e r n e k h á t á n ,

115

m i d ó n a ' n a p a ' G e n ú a i h a v a s o k felé e m e l é m a g á t . I t t e r ó s s e b b szél t á m a d o t t , és h a j ó n k b e l l j e b b b o t s á t k o z v á n a ' t e n g e r b e , r e p ü l v e h a g y á n k e l Mantone, és Ventimiglia p a r t i v á r o s o k a t . B e z z e g m e g e s e t t i t t a z , a ' m i a ' m i n a p e l m a r a d o t t : E l e v e ¬ n e d n i k e z d v é n t u d n i i l l i k a ' t e n g e r , f e j ü n k is s z é d e l e g n i , és g y o m r u n k k e v e r e g n i kezdett a' sebesen lóbálódó hajóban, ú g y hogy e g y i k ü n k az egyik, a' m á s i k u n k a' más szegeletében a' hajónak, v a l a m e n n y e n o k á d t u n k . Ü g y történt az u t á n n u n k j ö v ó ' h a j ó b a n t a l á l k o z ó ú t a s o k k a l is, ( m e r t k é t h a j ó v a l i n d ú l á n k e l N i z z á b ó l ) é s a ' tengert már megszokott hajósok nevetének bennünket. - E l m a r a d á n a k a' parton Bordighera és Sant-Remo v á r o s o t s k á k is, m i d ó n a ' n a p a ' M e n y b o l t o z a t n a k k ö z é p ¬ p o n t j á n r a g y o g o t t , 's m i , h o g y G e n u á n a k e g y e n e s ú t j á t v e g y ü k , m i n d e g y r e b e l l j e b b e r e s z k e d é n k a ' t e n g e r b e . - Oneglia' e r á n n y á b a n , d e t ó l l e m e s z s z e e v e z v é n a z i s z o n y ú e l e m e n t o m n a k b é l é b e n a z é g b o r ú l n i , 's a ' s z é l e r ó s ö d n i , és a ' t e n g e r h a b ¬ z a n i , z ú g n i , a ' n a g y o b b h ú l l á m o k b a n h ö m p ö l y ö g n i , 's m á r m á r h á b o r o g n i k e z d e t t . A ' h e g y e k e t , m e l l y e k n e k b é r t z e i k e n terhes f e l l e g e k t o r n y o z á n a k , b o r z a s z t ó ho¬ m á l y k e z d é r e j t e n i s z e m e i n k e l ó l ; f e l l e t t ü n k is m á r f e l l e g z e t t - 's i g y , a ' m i d ó n

Continuo venti volvunt mare, magnaque surgunt Aequora - Virg. Alascio' e r á n n y á b a v e r g ó ' d t ü n k ; m e l l y t s a k a l i g l a n f e j é r l e t t h o z z á n k a ' m e s z s z e ségben. Itt v e s z e d e l m e t sejtvén mi, m e g k é r d e z é n k a' hajos-Kapitányt, m i t gondol¬ n a : O f e j é t h a j t o g a t á , és v á l l a t v o n í t o t t , m o n d v á n , h o g y e z e k v a l ó b a n e g y k ö z e l l é v ó S z é l v é s z n e k , és h á b o r ú n a k e l ó k é p e i ; n é k ü n k m i n d a z o n á l t a l n i n t s e g y e b e t t e h e t ¬ n ü n k , m i n t ú t u n k a t f o l y t a t n u n k , e g é s z a z e l ó t t ü n k h o s z s z a n a' t e n g e r b e n y ú l ó E l ó h e g y i g , m e l l y h e z m á r k ö z e l e b b v a g y u n k , m i n t s e m a ' t e n g e r ' m é l j k e b l é n e k part¬ j á n f e k v ó ' Albenga, és Pietra v á r o s o t s k á k h o z . A z e l ó ' h e g y e n ( P r o m o n t o r i u m ) a z u t á n k e r e s z t ü l j u t v á n , m a j d m e g f o g j a a z i d ó , és a ' t e n g e r ' á l l a p o t j a m u t a t n i , h a S a v o n á ig m e h e t ü n k - e , ( a ' h o v á s z á n d e k o z o t t ) v a g y k i k e l l k ö t n ü n k . A ' s z e r e n t s é t l e n s é g m i n d a z á l t a l t s a k a k k o r f o g b i z o n y o s , és e l k e r ü l h e t e t l e n l e n n i , h a o l l y s z é l t á m a d n a , m e l l y A f r i k a f e l é t s a p n á a ' h a j ó t . E l g o n d o l h a t o d , m i n ó ' s z i v v e l , és á b r á z a t t a l f o g a d ­ t u k l é g y e n e z t a' s z o m o r ú v i g a s z t a l á s t . - M á r m o r o g n i k e z d e t t e k a ' f e l l e g e k , v i l l á m ¬ l o t t ; 's a ' t e n g e r z ú g o t t , - a z i s z o n y ú h u l l á m o k h e g y e k k é e m e l k e d t e k a ' m i n d in¬ k á b b e r ó s ö d ó s z é l v é s z ' h a t a l m a által, ú g y h o g y a ' hajó v e l ü n k s z ö r n y ü lejtót járt. A ' n a p m é g l e n e m s z á l l h a t o t t a ' F e l v i l á g r ó l , 's m é g i s m á r é j b e k e z d e b o r ú l n i a z egész természet -

et inhorruit unda tenebris. Iszonyító, rettentó tekintet vala e z : a' tenger, e z a' s z ö r n y ü e l e m e n t o m d ú l v á n , f u l v á n haragjában, n e k i f e k e t e d e t t , tsak a' d ó l ö n g ó , e g y m á s s a l b í r k o z ó h u l l á m o k , a ' m i d ó n e g y m á s r a z ú d ú l t a k , 's i j e s z t ó r o b a j j a l ö s z v e t s a p t a k , b o t s á t á n a k m a g a s r a , 's széjjel lottsanó fejér habokat, m e l l y e k a' h o m á l y b a n s z i k r á k k é n t ragyogának. E l h a l a v á n y o d á n k v a l a m e n n y e n , - 's i g y h a g y á n k h á t r a Albengát, és j u t á n k Pietra' e r á n n y á b a . V é g t é r e - d e m i n d a z , a ' m i t i r o k a l i g l e h e t t s a k á r n y é k a is a z i s z o n y ú

116

v a l ó s á g n a k - v é g t é r e , m i d ó n a z A l b e n g a i e l ó ' - h e g y h e z a n n y i r a v e r g ó ' d é n k , h o g y sze¬ m e i n k e l l á t h a t á n k , m i k é n t n y u j t j a e z s z i r t o s orrát a ' t e n g e r b e , 's a ' d ó l ö n g v e p a r t r a t o l y o n g ó h u l l á m o k robajjal t s a p d o s v a , reá m a g a s a n felsodródva, v a g y m e g ü t k ö z ¬ v é n a' szirtokba tsillámló h a b o k b a n fellövellve, ezt m i k é n t ostromolják, - egyszer¬ re, m i n t h a a ' T e r e m t ó a ' h á b o r ú n a k l á z z a s z t ó k ü r t j é t f ú t t a v ó l n a a z e g é s z T e r m é ¬ szetbe, A z E g e k ' sarkai M e g dördültek - felettünk; 'S a' h e g y e k torkai Megrendültek! - mellettünk. A k o m o r f e l l e g e k e t s ü r ü v i l l á m o k h a s o g a t j á k , és d ö b ö r ö g v e , o r d í t v a t s a p n a k k ö r ü ¬ löttünk a' tengerbe.

Intonuerepoli, et crebris micat ignibus aether! a s z e l e k ö s z v e t ó d ú l v á n , ü v ö l t v e e r ó s z a k k a l r o h a n t a k a ' t e n g e r r e , 's e z t m i n t e g y f e n e k é b ó ' l k e z d é k f e l f o r g a t n i . E k k o r l e g o t t a n l e e r e s z t e t t e k a ' v i t o r l á k , és a z e v e z ó k kapattak, - -

Vela cadunt; remis insurgimus: haud mora, nautae Adnixi torquent spumas, et caerula verrunt. F o l y a m - h e g y e k e m e l k e d t e k , 's m é l j ö r v é n y e k n y i l t a k a' v é g t e l e n t e n g e r e n , u g y , h o g y a' m i d ó n e g y i s z o n y ú h u l l á m a' k é t i n g a d o z ó hajó k ö z é v e t e t t e m a g á t , e g y i k a ' másikát n e m láthatta - most e z a ' h u l l á m h e g y láttatott e l t e m e t n i b e n n ü n k e t , most e z a z ö r v é n y l á t t a t o t t e l n y e l n i b e n n ü n k e t ; f e l , alá ú g y s u j t ó d o t t h a j ó n k , h o g y m e g kelle f o g ó d z n u n k b e n n e , h o g y ki n e vettessünk belölle. - T s i k o r o g t a k , retsegtek á r b o t z a i n k . - M i n d e n f e l ó l h a l á l , és v e s z e d e l e m l á t t a t o t t r e á n k o m l a n i

praesentemque viris intentant omnia mortem. m i n d e n r e á n k z ú d u l ó h u l l á m b a n h a l á l l á t t a t o t t r e á n k j ö n n i , 's v a l a h á n y s z o r a z ör¬ v é n y b e lejtettünk, halálba láttatánk m e n n i ; - sokszor az erószakkal reánk rohannó f o l y a m u g y f é l r e d ö n t é a ' h a j ó t , h o g y a z t s z i n t e f e l f o r d i t á , és m á r m á r a ' t e n g e r ' fe¬ n e k é n g o n d o l á n k m a g u n k a t ; i l l y e n k o r s o k apró h o l m i b e l e f o r d ú l a a ' v i z b e ször¬ n y e n hintáltt hajónkból (igy veszett a' tengerbe a' többi között, a' m i t leginkább b á n o k , í r ó t á b l á t s k á m is s o k h o l m i í r á s a i m m a l ! ) . N é h a a ' h í r t e l e n r e á n k t s a p ó h u l l á m félig elönte b e n n ü n k e t v i z z e l , h o g y d o l g u n k vala kilapátolni a' v i z e t a' hajóból n é h a , m i d ó n k é t n a g y h u l l á m k ö z b e szorítá a' hajót, m á r félig el s ü l l e d é n k . A ' hajós k a p i t á n y n e m m u l a t á el b e n n ü n k e t b i z t a t n i , d e h a l a v á n y ábrázatja, r e s z k e t ó ajakai, és g y a k o r o h D i o ! M a r i a ! f o h á s z k o d á s a i m e g h a z u d t o l á k O t e t . ' S a z a l a t t , h o g y a ' tenger igy dúl, fúl magában,

117

Tempestas sine more furit, tonitruque tremiscunt Ardua terrarum etcampi — és a ' v i l l á m s z ü n e t n é l k ü l t s a t t o g o t t f e j ü n k f e l e t t . I g y e z e r v e s z e d e l m e k k ö z ö t t , e z e r halál k ö z ö t t , m i n t e g y h o s z s z a n h a l d o k o l v a - a' hajós l e g é n y e i n k ú g y d o l g o z ­ v á n , h o g y k ö r m e i k alól v é r s z i v á r g o t t a z e v e z ő k r e , el h a g y á n k e z t a z e l ő - h e g y e t , m e l l y n e k s z i r t j a i t ó l a n n y i t f é l t ü n k , é s k ö z e l í t e n i k e z d é n k a ' p a r t h o z , a ' h o l Noli ( s z é p k i s v á r o s ) é p ü l t , és arra t s a v a r o d á n k k i k ö t n i . A ' v á r o s ' l a k o s a i é s z r e v é v é n a ' h a j ó t ö r é s t s z e n v e d n i l á t t a t ó u t a s o k a t , n a g y t s o p o r t o n k é n t f u t á n a k a' d ü h ö s t e n g e r ­ n e k p a r t j á r a , n é z n i b e n n ü n k e t , 's m á r n é h á n y L a d i k k é s z e n is á l l o t t s e g i t s é g ü n k r e j ö n n i . - I t t a ' sors m i n t e g y m e g s z á n n i l á t s z a t o t t b e n n ü n k e t , m e r t a ' s z é l o l d a l l a n i k e z d v é n , a ' h a b o k k a l e d g y ü t t e g y f é l ó r a m ú l v á n h a j ó n k a t is t s a k h a m a r a ' p a r t r a s ú j t o t t a . M e g m e n e k e d v e a n n y i h a l á l n a k a ' t o r k á b ó l , h a l a v á n y o n , által á z v a b ö r ü n k i g , 's ö r ü l v e a ' k i á l l o t t v e s z e d e l m e k n e k , v é g t é r e t e h á t s z e r e n t s é s e n p a r t r a j u t á n k . A z e m b e r e k ö r v e n d e z t e k , és k a r j o k o n e m e l t e k k i b e n n ü n k e t a ' h a j ó b ó l , és é r t v é n töllünk, hogy Tsászári hadi foglyok v a g y u n k , m é g annyi szivességet mutatának e r á n t u n k , k i v á l t a ' s o k b e n n ü n k e t n é z n i j ö t t P a p o k . M e g s z á l l á n k , és k i n y u g o d á n k m a g u n k a t . K e l l e t t is, h i d d e l , a ' n y u g a l o m l e l k ü n k n e k , u g y m i n t t e s t ü n k n e k e z e n i s z o n y ú , s z ö r n y ű , rettenetes t á n t z után. I d e i d é z e m é n a' tengerre a' leg n a g y o b b H é r o s t , l e l k e ' p r ó b á j á r a , a ' h o l a ' h a l á l l a s s a n , és ó r á k i g ö l d ö k l i a z e m b e r t ; - i d e i d é ­ z e m é n a z t a z e m b e r t , a ' k i I s t e n t n e m h i s z , és i t t m e g f o g t é r n i . S o k h o l m i n k b e l e veszett a' tengerbe. A ' k i állott sok v e s z e d e l m e k u t á n b e édes vala a' n y u g a l o m ! - A ' S z é l v é s z s z e l e d g y ü t t a ' t e n g e r t is t s i l l a p o d v a t a l á l v á n m a r e g g e l t o v á b b f o l y t a t á n k ú t u n k a t . H a j ¬ nal vala, h o g y m e g i n d ú l á n k . D e m i n e k e l ő t t e el h a g y j a m N o l i t , m e g é r d e m l i , h o g y e m l í t é s t t e g y e k a z i d e v a l ó P ü s p ö k n e k e g y k ü l ö n ö s é p ü l e t é r ő l : E z a' v á r o s o n k i v ü l a' t e n g e r partján e g y sivatag k ö s z i k l á b ó l v a n k i v á g v a , olly t s u d á l a t o s a n , h o g y a z útas k é n t e l e n n é z é s é r e , és v i z s g á l á s á r a r a g a d t a t n i . A ' b o r z a s z t ó , v a d s z í r t o k a z é p i t ő m e s ¬ t e r s é g n e k leg r i t k á b b t z i k o r n y á i v a l l é v é n e l e g y i t v e e z e n h á z b a n , m e l y n e k f e k v é s e is e g y s z e r 's m i n d k i e s , v a d , és f e l s é g e s - k ü l ö n ö s t á r g y ! - U t u n k b a n m é g e g y m á s n é z ő - j á t é k a d á m a g á t e l ő : - A ' l á t h a t á r n a k , és a ' t e n g e r n e k v é g é n S a r d i n i a f e l é ö s z v e tsoportozott, k ü l ö m b f é l e éktelen termeteket formáló, fekete, ijesztő, tegnapi f e l l e g e k , és a z e z e k n e k t e t e j é n e m e l k e d ő n a p , u g y h o g y a ' f e l l e g e k n e k p á r k á n y j a i m i n d n e k i t ü z e s e d é n e k - m i n t h a a' n a p b a n a z O l y m p u s t , a' f e l l e g e k b e n p e d i g a' p o k l o t látta v o l n a a z e m b e r ; - v a g y , m i n t h a a' m e n n y e i s u g á r o k k a l k ö r n y ü l - v e t t M i h á l y A r k a n g y a l a z Ö r d ö g ö k e t tiprotta volna. N o l i t ó l n e m m e s z s z e e g y szírtos g ö m b e l y ű h e g y m a g á n o s a n e m e l i m a g á t a' t e n g e r b ő l , m e l l y n e k b é r t z é n e g y régi v á r n a k o m l a d é k a i láttatnak. M i n d e z e k m i n ő t á r g y a k l e n n é n e k e g y históriai képíró¬ n a k a' r a j z o l á s r a ! - SantStefano a ' p a r t o n m a r a d v á n m e l l e t t ü n k i s m é t s z é l k e z d e tᬠm a d n i , 's p e d i g é p p e n e l l e n ü n k , u g y , h o g y d é l t á j b a n a ' t e n g e r is u j r a e l e v e n e d n i k e z d e t t : n e m v a l a t e h á t e g y e b e t m i t t e n n ü n k , h a n e m i s m é t k i k ö t n i ; és b e - e v e z t ü n k a' S a v o n a i K i k ö t ő h e l y b e . A ' m i n t a' hajós-kapitány tapasztalásai szerént biz¬ tat b e n n ü n k e t , t e h á t i s m é t itt s z o r ú l u n k e g y k é t n a p i g , azért h o l n a p , v a g y h o l n a p után többet innen. - M o s t jó éjtszakát! - tagjaim n e h e z e d n e k - s z e m e i m b e t é v ő d n e k , és a ' t o l l k i f o r d ú l k e z e m b ő l .

118

Két Szeretó Szívnek Története Eredeti L e v e l e k b e n A ' múltt Franczia Háborúból 1. Levél Bodorfy Imre Mezó'dy Lizának.

Gmunden 21 Sept. 1798. É p p e n most három esztendeje, hogy M a g á t H a j n a l o d o n láttam! hogy lettem, m i n t a ' m i k é n t a ' v i l l á m által v i l á g o s s á g l é s z e n ; h o g y l e g o t t a n , u g y a n a z o n s z e m p i l l a n tatban elóbbi l é t e m n e k v é g e lón; - h o g y a' M a g a ' t e k i n t e t e i é l e t e m ' m i n d e n erejét, m i n d e n t e h e t s é g é t és a k a r a t t y á t l e l k e m n e k , m i n d e n g e r j e d e l m é t s z í v e m n e k m a g o k ­ ba szívták; - h o g y M a g a e n g e m m i n d e n e m t ó l m e g fosztott, m i d ó n újra teremtett. É p p e n most h á r o m esztendeje, h o g y é l e t e m ' Sorsa kivetó'dött: - h o g y tébolyodott észszel a' kétségb'esés' e g y i k örvénnyébó'l a' másikba tántorogjak, - h o g y egy szerett e t l e n s z e r e t ó n e k , e ' n a g y M i n d e n b e n leg kínossab állatnak, g y ö t r e l m e i v e l gyilkoltas¬ s a m . L í z a ! k é r e m m i n d e n r e , e l n e d o b j a i r á s o m a t , m i g a z t e g é s z e n által n e m o l v a s t a ; e n g e m ' m e g hallgatni s e m akarni t ö b b v o l n a a ' l e g v a d g y a b b szilajságnál. É p p e n most h á r o m e s z t e n d e j e , m o n d o m , h o g y M a g a e g y H y é n á t t e r e m t e t t K e b e l e m b e : 's a z ó l t a s z i n t e a ' F é l - v i l á g b a h á n y ó d t a m i d e 's t o v a ; m e r t a ' M a g a ' k e g y e t l e n s é g e k i ü z ö t t e n ¬ g e m ' a' h a r c z b a , h o g y ott a z e m b e r i s é g n e k h á b o r ú j á b a n , a' D o l g o k ' Z ű r z a v a r j á b a n igy, vagy a m u g y oda veszszek. - Kínossan vergódtem szenvedésimen keresztül. M i n d e n n é m ü v e s z e d e l e m f e n y e g e t t e é l e t e m e t ; 's t a l á n c s a k m é g n a g y o b b n y o m o r ú s á g r a kí¬ m é l t e m e g a z t a ' Sors? R é s z t v e t t e m a ' V i l á g ' n é m e l l y b o l o n d s á g i b a n is, n e m T e r m é szetemtól késztetvén, h a n e m , a'mint már szokott e' Hold-alatti Világban történni, k é n t e l e n , a ' s e b e s f o l y á s által e l r a g a d t a t v á n . S o k s z o r arra is k é n s z e r i t é m m a g a m a t , a ' m i é p p e n ellenkezett T e r m é s z e t e m m e l - igy v o l t a m é n durva egyszer i m m á r M a g a e r á n t is. M i n d e n t m e g p r ó b á l t a m , s o k s z o r o k o s s a n , t ö b b s z e r m i n t a z E s z e v e s z e t t , h o g y T e r m é s z e t e m e t más felé í n t é z z e m ; d e a' H y é n á t k e b e l e m b e n m e g n e m fojthattam, e m b e r i e r e i m e n f e l l y ü l v a l a a z t m e g g y ó z h e t n e m ; m e r t m i n d e g y r e u j , 's m i n d é g t ö b b é l e l m e t l e l t a z é r z é k e n y S z í v e m b e n , és t e r m é k e n y F a n t a z i á m b a n . S o k s z o r e r ó v e l a k a r t a m s z e r e t n i , m á r h i t t e m is, h o g y s z e r e t e k : m e r t k i m o n d h a t a t l a n s o v á r g á s f e s z e ¬ gette m e l l y e m e t , sovárgás e g y olly V a l ó s á g u t á n , a ' k i e n g e m e t e g é s z e n m e g é r t e n e . S o k s z o r g o n d o l á m i m m á r , h o g y s z e r e t e k ; d e a ' m i d ó n m á r k é s z v a l é k m a g a m a t egé¬ s z e n oda-adni, m i n d e n k i fogás, m i n d e n m é r t é k n é l k ü l , örökre, m i n t St: P r e u x , e z az e g y e t l e n e g y S z e r e t ó S z í v , a ' k i é r z e m é n y e i t a z e n y i m e k h e z h a s o n l i t h a t n á vala¬

m e n n y i r e (je vous conjure, lisés la nouvelle Héloi'se de Rousseau) a k k o r t a p a s z t a l t a m , h o g y S z í v e m m á r n e m volt t e h e t s é g e m b e n ; h o g y m i n d e n csak s z á n t s z á n d é k o s csalódás, szerelemért e p e d ó s z í v e m n e k álma volt. - H á r o m esztendeje, h o g y M a g a éjt-nap Szi¬ v e m b e n uralkodik, h o g y S z í v e m n e k m i n d e n ütése - a' M a g á é . - H á r o m esztendeje,

119

h o g y i g y é l e k , e g y v a l ó s á g ö n n ö n e r ó és a k a r a t n é l k ü l , e g y b á b t é t o v a v o n a t v a , t a s z i t t a t v a a' balgatag F a n t a z i á k t ó l - m a g a m n a k k i n n y á r a - a' V i l á g n a k h a s z o n t a l a n . - V a ¬ l ó b a n ! n é h a c s u d á l n o m k e l l illy felséges v é g r e lett t e r e m t e t é s e m e t ! M o s t h a t a l m a s s a n m e g r a g a d t a és m e g r á z t a e g é s z V a l ó s á g o m a t ; t o v á b b m á r n e m áll¬ hatok ellent; kétségb'esés d ü h ö d i k k e b e l e m b e n , mellyel s e m m i n é m ü Vigasztalás k i n e m tehet; melly e z e n nyomorúltt földi életnek m i n d e n szerencséjét, m i n d e n örömét m e r e v é n e l e m é s z t i , m i n t a' t a v a s z i f a g y a' fiatal V i r á g z a t o t . M o s t M a g á h o z a k a r o k , k e l l f o l y a m o d n o m m é g e g y s z e r e z e n életben: - O L i z a ! S z e r e t e m én M a g á t , n e m csak a' S z e r e l e m ' és B a r á t s á g n a k e g é s z b u z g ó s á g á v a l ; s z e r e t e m é n m a g á t m i n d e n g e r j e d e l m i vel, m i n d e n indúlatival, m i n d e n érezetivel, m i n d e n lehelletivel, m i n d e n ereivel a' b e n n e m m o z g ó életnek; d e n e m bátorkodom kívánságaimat M a g á h o z felemelni; a n n y i v a l i n k á b b s e m , m i n t h o g y M a g a r a j t a m e g y s z e r i m m á r u g y is k i a d o t t , és S z í v e talán i m m á r m á s t választott? — H a j ! í r v a v a n a' S o r s ' n a g y k ö n y v é b e n , h o g y e n g e m s e m m i m e g n e értsen - h o g y h a b z ó S z í v e m e t s e m m i le n e csillapítsa, - f e s z e g e t ó sovárgásimat, s e m m i m e g n e o l d o z z a - e p e d ó k í v á n a t i m a t s e m m i b é ne töltse, - égetó s z o m j ú s á g o m a t s e m m i el n e óltsa, - é r z e m é n y i m ' rivásaira s e m m i n e f e l e l l y e n e b b e n a' roppantt T e r m é s z e t b e n ; - h o g y S z e r e l m e m s e m m i A s z s z o n y i k e b e l b e n n y ú g a l m a t , s z á l l á s t n e l e l l y e n , - h o g y é n i t t m e d d ó ' n , r i d e g e n , m a g á n o s s a n , t á r g y n é l k ü l , a' S z e r e ¬ l e m ' gyógyíthatatlan mérgével megétetve, elveszve, eredeti rendeltetését létemnek, h o g y , m i d ó n m á s t b o l d o g i t a n é k , m a g a m is b o l d o g ú l n é k , ö r ö k k é e l h i b á z v a , t e r m é s z e ¬ t e m e n , m a g a m o n k i v ü l , e n n - m a g a m n a k i d e g e n é l l y e k , m i n t e g y e m b e r , é l e t 's ö r ö m n é l k ü l való, s z o m o r ú , v a d , sivatag, v é g t e l e n p u s z t á b a n ; - h o g y - de h o v á ragad e n g e m ' l e l k e m n e k k i m o n d h a t a t l a n sovárgása? - N e m ! n e m k é r e k i m m á r s z e r e l m e m é r t S z e r e l m e t , csak olly szíves barátságot, m e l l y s z o m o r ú é l t e m b e n v a l a m e n n y i r e r é s z t v e n n e . E z v o l n a m é g e g y e t l e n e g y Ö r ö m e él¬ t e m n e k , e z e n s z i n t e m á r t o r k i g l a k o t t é l t e m n e k , a ' S z é p s é g ' és V i r t u s n a k b a r á t s á g a ! A z o n k i v ü l is T e r m é s z e t t ó l j ó k a r a k t e r e m e t , s z í v e m ' e z e n s z e r e n c s é t l e n s é g é b e n a ' r o m l á s n a k v e s z e d e l m e f e n y e g e t i . - M e r t n é h a m á r i g y o k o s k o d n a k é r z e m é n y i m : 's p e d i g é n m á r e l se n y o m h a t o m : „ M é r t v a g y j o b b a ' t ö b b i n é l ? h a l á t o d , h o g y a n n y i v a l s z e r e n c s é t l e n e b b v a g y a' t ö b b i n é l ? - r é s z e g í t s m e g n é h a i n k á b b b e n n ü n k e t . " ' S u t ó b b - d e n e m is a k a r o m e g é s z e n k i g o n d o l n i . D e a ' S z é p s é g és V i r t u s b a r á t s á g a e r ó t a d n a n é k e m , és o k o t , h o g y t ö v i s e s ú t a m o n is á l l h a t o s s a n k ö v e s s e m a ' V i r t u s n a k á r n y é k á t . É s e z e n s z í v e s s é g n e k b i z o n y í t á s á r a m i n t h o g y olly m e s s z e v a g y o k A t t ó l , a' k i t m i n d é g l á t n i , és i m á d n i - , a ' k i t ó l e g é s z e n i s m é r t e t n i k í v á n n é k , - k ü l ö m b e n is A t y á m f i a - d e a z h i s z e n u g y is k ö v e t k e z n é k - a ' b a r á t s á g o s L e v e l e z é s t é r t e m ! - M i n t s z o m j ú z z a e z t l e l k e m ! - L í z a ! r e m é n y l e m jó S z í v é t ó l , h o g y é l e t e m n e k e z e n e g y e t l e n e g y hátra ma¬ radott szerencséjét, s z í v e m n e k e z e n egyetlen egy vígasztalását, l e l k e m n e k e z e n egy valóságos élelmét tó'lem m e g n e m fogja tagadni? - É d e s r e m é n y s é g e m n e k tellyesedését s z í v s z a k a d v a v á r v á n , c s ó k o l o m e z e r s z e r a ' s z é p k e z e t , a ' k i e n g e m o l l y r é g ó l t a os¬ toroz*.

* Imrének ezen levele soha se jött kézhez; a' mássát ezen levélnek mindazonáltal vette Líza utóbb még is; a' mint ez továbbá jobban meg fog világosodni.

120

2. Levél Imre Lízának

Arding. 27.dik Novemb. 1798. M i n t e g y k é t h o l n a p eló'tt F e l s ó ' A u s t r i á b ó l , G m u n d e n b ó l e g y l e v e l e t í r t a m v o l t é n N a g y s á d n a k , és a z t c s a k g o n d o l o m f o r m á n , d e a ' l e g j o b b R e m é n y s é g ' f e j é b e n M e z ó d re ú t a s í t o t t a m . - L í z a ! o l l y a n l e v é l v a l a e z , a ' m e l l y r e m i n d e n b i z o n n y a l f e l e l e t e t ér¬ d e m l e t t e m , és v á r t a m ; d e ! a ' m i n t m á r s o k s z o r , m e g c s a l a m o s t is a ' R e m é n y s é g . M é g tehát csak egyre k é r e m N a g y s á d a t (talán legutólszor e b b e n az é l e t b e n ! ) m é l t ó z t a s s é k n é k e m m e g írni, v a g y S z i k l a i S á n d o r által m e g í r a t n i , h a f e l l y e b b e m l í t e t t L e v e l e m k é z h e z ment-e, vagy nem? - C s a k ezt egyedül! - K í v á n n á m tudni - t u d n o m kell, m i n e k e l ó t t e el k e z d g y ü k ísmét a ' v é r - t á n c z o t , h o g y - - V a j h a a z e g é s z T e r e m t é s t ma¬ g a m m a l , és M a g á v a l e g g y ü t t , - m i n t e g y h a n g y a f é s z k e t , e l s z ó r h a t n á m !

3. Levél Líza Imrének

Roppanj. 1798nak utolsó napján. B o d o r f y t ó l e g y l e v é l ? és i m i l l y f o g l a l a t t a l ? m e g v a l l o m , h o g y a z e n g e m s z o k a t l a n ú l l e p e t t m e g . M a g a n é k e m írt v o l n a ? és é n b e c s ü l e t e m r e m o n d o m , h o g y s e m m i l e v e l é t sem v e t t e m , k ü l ö m b e n válaszoltam volna legottan. H a s z a v a m n a k n e m akar hinni, l e g y e n a z Ú r n a k b a r á t t y a b i z o n y s á g o m ; d e - h i s z e m h o g y e l é g l e s z a z é n s z a v a m is. E z e n s z e m p i l l a n t á s b a n v e t t e m a ' M a g a L e v é l k é j é t , S z i k l a i által, 's m i n d g y á r t k i l o p ¬ t a m m a g a m a t a ' T á r s a s á g b o l , h o g y arra - v á l a s z o l l y a k .

4. Levél Imre Lízának

Arding. 20dik Jan: 1799. V e t t e m l e v é l k é j é t L í z a ! M i n t h o g y , a ' m i ó l t a e n g e m a ' S o r s i d e 's t o v a h á n y - v e t a ' V i l á g b a n , m é g e g y l e v e l e m se v e s z e t t e l ; e g y e d ü l c s a k a z , a ' m e l l y e t M a g á n a k í r t a m , m e l l y által e g y e t l e n e g y , 's m i n d e n f ö l d i b o l d o g s á g o m a t M a g á n á l k e r e s t e m ; t e h á t m á r el h i s z e m , h o g y f e n e á t k o z o t t S o r s o m e l l e n e s z e g e z i m a g á t é l e t e m ' S z e r e n c s é j é n e k . L e g y e n tehát ugy, ha már u g y kell lenni: m e g a d o m magamat, m i n t h o g y kell; d e k o r á n t s e m olly hajtott fó'vel, m i n t a m a ' J á m b o r a ' B i b l i á b a n : m e r t S z í v e m - csikorog, és é n - k é t s é g b e e s e m -

Tout est privation, tout est regret, tout est désespoir! A z t í r á k n é k e m O r d á n y b ó l , hogy Maga Domborjval jegyben volna? - H o g y a ' F ö l d e z e n h í r n e k h a l l á s á n á l e n g e m e l n e m n y e l t ! - O d a ! O d a l e t t e k m o s t m á r m i n d e n re¬ m é n y e i m , m e l l y e k n é h a csillogva h u n y o r o g t a k e l m é m ' k ó d g y e i b e n , m e l l y e k e n é n , r e m e g v e u g y a n , d e s z e r e l m e s á l m o d o z á s a i m b a n n é h a e g é s z l e l k e m m e l c s ü g g t e m , és

121

k é p z e l ó d é s i m b e n egy-egy perczenetig boldog valék! - E g y barátné után sovárgott s z í v e m , egy barátné után, n e m csak a m a férjfiakat bájoló, g y e n g é d e d , k ö n n y ü , k e g y e s A s z s z o n y i s á g g a l , h a n e m m é l l y , é r z é k e n y , j á m b o r S z í v v e l , s z e l í d , d e e r ó s , m a g a s lélek¬ k e l , éles, t ü z e s f e l l e n g e z ó e l m é v e l , e l e v e n F a n t a z i á v a l - illy B a r á t n é t k e r e s t e m é n m a g a m n a k a' F é l v i l á g b a n ; - szerencsés v o l n é k , ha soha illyenre n e m a k a d t a m v o l n a ! D e megtaláltam, h o g y - é n l e g y e k a' m á s o d i k T a n t a l u s . A ' P o k o l m i n d e n t e m é r d e k szörnyetegeivel kebelemben dühödik! M o s t már tehát n e m szükséges azt ismét e l ó h o z n o m , a' m i a m a z elveszett l e v é l b e n vala? - H a m i n d a z o n á l t a l t u d n i k í v á n n y a N a g y s á d , s z ó l l í t s a m e g S z i k l a y B a r á t o m a t ; O c s a k n e m u g y a n a z o n l e v e l e m e t a d h a t t y a eló': m e r t m i d ó ' n a z o n l e v e l e m e t legeló'szó'r í r á m , a z a l á i r á s n á l h á b o r o d á s o m b a n a ' p o r z ó h e l y e t t a ' t é n t á t ö n t é m reá ( m á r a k k o r is s z o m o r ú t j ö v e n d ó l e s z í v e m m a g á n a k ! ) k ö v e t k e z é s k é p p e n u j r a k e l l e i s m é t le í r n o m m a g a m a t . A m a téntával b é m á z o l t t O r i g i n á l t a k k o r , n e m t u d o m m i o k b ó l n e m szaggat¬ t a m ö s z v e ; 's u t ó b b a z u t á n , h o g y b a r á t o m n a k L í z a ' h a l l g a t á s á t , 's k e m é n y s é g é t p a n a s z l á m , o d a z á r t a m N e k i e a z t is, h o g y l e g a l á b b o t t t a l á l l y a k v a l a m e l l y r é s z v é t e l t el¬ hagyatott szívemnek. O d a ! mint egy villámtol agyon sújtva v a n n a k most már m i n d e n m é r é s z r e m é n y e i m ! V a j h a a g y o n s ú j t v a v o l n á n a k d ü h ö s S z í v e m n e k f e l z e n d ü l t t k í v á n a t i is! - D e m e g z a b o l á z h a t a t l a n s z i l a j s á g g a l o s t r o m o l n a k e z e k e n g e m e t . M i n t a z a r n y é k , u g y á l l o k m o s t itt e' m o z g ó V i l á g b a n ; h a s z o n t a l a n n y ú j t o m ki karjaimat, s e m m i t m e g n e m foghatok. Csak, hogy s e m m i s é g e m e t annál inkább é r e z z e m , ragaszkodom néha egy álmodott v a l a m i r e ; 's h a e g y s z e r e g y é r d e m e s g o n d o l a t o t m e g r a g a d h a t o k is, és a z h a m a r i s m é t e l r e p p e n , u g y n é z e k u t á n n a , m i n t a ' g y e r m e k , a ' k i n e k m a r k á b a n e g y m a d á r v o l t , és el r e p ü l t . K é t l é l e k k ö z ö t t , k i k e t a' T e r m é s z e t e g y m á s n a k alkotott, g y a k r a n sok f e k s z i k a n n y i e m b e r - a ' F é l v i l á g ! - f é l e m b e r - é l e t - g y a k r a n a ' k o p o r s ó - 's m i n d é g l e g a l á b b k é t test. M o n d g y a M a g a e z t b á t r a n r o m á n t o s f e c s e g é s n e k , m i n t a' m i n e k h á r o m e s z t e n d ó k e l ó t t i r t t l e v e l e m e t t e t s z e t t n e v e z n i . I g a z is: h o g y n e m u g y b e s z é l l e k , m i n t e z e r e k ; d e u g y a n a z é r t s z e r e n c s é t l e n e b b is v a g y o k , m i n t e z e r e k . S z o m o r ú é r d e m , t ö b b l e n n i v a l a m i v e l a' k ö z ö n s é g e s , m i n d e n n a p i e m b e r n é l ! L í z a ! éllyen boldogúl! F e l t é t e l e m eró'ssen áll, m i n t a' k ó s z á l . H á l á a ' F r a n c z i a Z e n d ü l é s n e k ! - m e g m e n e ¬ k e d n i i n d ú l a t i m ' n y a g g á t á s i t ó l , K í v á n á t i m ' f e s z e g e t é s i t ó l , h i t e g e t ó , 's m á r a n n y i s z o r , 's o l l y r ú t ú l m e g c s a l t t r e m é n y e i m n e k c s á b i t á s a i t ó l . H a l l o m a z É s z n e k s z a v á t : Szakaszd

ki magadból magadat, és légy sorsodnak ellenére szerencsés Szíved szerencsétlenségében! - D e f é l r e a z É s z s z e l ! a z É s z m a g a s o h a s e m b o l d o g í t h a t o l l y V a l ó s á g o t , a' k i n e m c s u p a l é ­ l e k : É r e z n ü n k , és é l n ü n k k e l l , és c s a k i g y l e h e t ü n k b o l d o g o k . H a , (talán n e m sokára) felólem azt fogja hallani N a g y s á d : V i t é z volt - v a g y B o l o n d ; - e z e n csatában a z elsó v á g o t t - b é a z e l l e n s é g b e - v a g y e g y s á n c z b a , - e z t , v a g y a m a z t t e t t e , és - e l e s e t t ? a k k o r s z á n n y o n - m e g e n g e m , és n e t a g a d g y o n - m e g t ó l e m e g y s z á n a k o d ó k ö n y c s e p p e t ! - E g y n e h á n y r e n d N a g y s á d ' kezeitó'l a z v o l n a S z í v e m n e k , a' m i az e p e d ó f ö l d n e k a' frissitó, éltetó h a r m a t .

122

5. Levél Líza Imrének

Roppanj. 2dik Febr. 1799. Környülállások határozzák-meg az E m b e r t ! ! - A z enyimek, mellyek n é k e m érzem é n y e i m ' eltagadását e g y k o r l e g s z e n t e b b k ö t e l e s s é g e m m é t e v é k ; azólta e g é s z e n megváltoztak. K i s z a b a d ú l v a némelly fényes, de terhes b é k ó i m b ó l , k i b o n t a k o z v a ném e l l y czifra, d e s z í v e m e t szorongató k ö t e l é k i m b ó l ; távól a' N a g y V i l á g ' tolyongásitól; m e g i s m é r k e d v e a ' D o l g o k ' m i v o l t t j á v a l , b e c s é v e l , és n é m e l l y P r a k t i k á k k a l , m e l l y e k az emberiségnek é p p e n n e m szolgálnak becsületére; eltökéllettem m a g a m b a n , min¬ d e n u g y n e v e z e t t C o n v e n i e n t i á n a k , m i n d e n e l ó i t é l e t n e k , és m e g a v ú l t t s z o k á s n a k el¬ l e n é r e g o n d o l k o z á s o m ' m ó d g y á t ó l c s a k e g y h a j s z á l n y i r a is e l n e m h a j l a n i , és a ' f é l V i ¬ lágnak bal itéletére, b ü s z k e lévén g o n d o l k o z á s o m ' m ó d g y á r a , hideg vérrel mosolyog¬ n i . - B a r á t o m ! h e t e k i g se b e s z é l l h e t n é m - e l , a ' m i k e t s z e n v e d t e m ; d e - m o s t m á r t ú l v a g y o k . S z a b a d o n , és v í d á m e l m é v e l á l l o k m o s t i t t , 's h á l a d ó s o h a j t á s o k a t r e p í t e k , és h á l a d ó t e k í n t e t e k e t v e t e k a z É g r e , a ' k i e r ó t a d a n é k e m , és t ü r e d e l m e t . H a j l a n d ó v a l é k m á r t ö b b s z e r a z A t y a f i a k ' ú n s z o l á s a i n a k , és b a r á t i m ' t a n á t t s a i n a k e n g e d n i , és, s z o ¬ m o r ú p é l d á j a a' k é n t e l e n s é g n e k , e g é s z é l e t e m ' b o l d o g s á g á t T e s t v é r e i m n e k f e l á l d o z ¬ ni; d e u g y volt, m i n t h a valamelly titkos H a t a l o m utólsó l é p é s e m n é l m i n d é g viszsza r á n t o t t v o l n a e n g e m ; é n e n g e d t e m a ' t i t k o s s u g a l l á s n a k , és m o s t - m e g v a g y o k elé¬ gedve. H o g y a ' hír e n g e m D o m b o r y v a l h o r d o z o t t , t u d o m , n o h a t u d t o m r a soha s e m a d t a m o k o t arra; h o g y m é g m o s t is h o r d o z , c s u d á l o m ; d e h i s z e n m e s e v a g y o k é n a ' v i l á g n a k , 's a z is a k a r o k l e n n i , és m a r a d n i : m e r t ( b ü s z k é n m o n d h a t o m ) h o g y s z í v e m j o b b , m i n t s e m h o g y j á t é k j a l e g y e n v á l t o z a n d ó k e d v e i n e k . H a é r e z n i k e v e s s e b b e t , és s p e k u l á l n i j o b b a n t u d n é k , hát a ' s z e b b alkalmatosságokat el n e m e r e s z t e t t e m volna. D e b i z o n y ! D o m b o r y r a a ' sor s o h a se j ö t t v o l n a : m e r t é n e g y i g a z á n s z e r e t n i , é s e n g e m b e c s ü l n i t u d ó s z e r e t e t r e - m é l t ó S z í v e t k e r e s e k , 's n e m p é n z z e l t ö l t ö t t Z a c s k ó t . Sietó, szorgalmatos v á l a s z o m a' M a g a ' levelére (csak m a v e v é m azt) b i z o n y s á g ú l s z o l g á l h a t arra, h o g y g o n d o m v a n n y ú g a l m á r a . C s a k k é t s z ó t m é g - és M a g a - t e l l y e s séggel m e g n y ú g h a t n é k ; de - emellye-fel M a g á t ö n n ö n erejével - én hallgatok. - V í g a s z t a l ó d g y é k ! és b í z z o n a z Ö r ö k k é v a l ó n a k g o n d v i s e l é s é b e , a ' k i s e m m i a l k o t m á n n y á t , k ö v e t k e z é s k é p p e n M a g á t se t e r e m t e t t e í n s é g r e . H a é n - i s o l l y k é t e s v o l n é k , v a l ó b a n n e m k e l l e n e i l l y h a n g b a n í r n o m ; d e é n s o h a s e m s z ü n ö k - m e g b í z n i , és a ' leg¬ jobbat reményleni. É n a ' F á r s á n g o t itt t ö l t ö m , és m u l a t o m m a g a m a t , a ' m i n t l e h e t . M e g l e h e t ó s B á l l a i n k , és T á r s a s á g a i n k v a n n a k , M u l a t s á g a i n k is a ' s z o m s z é d f a l ú k b a n ; i g y ü z z ü k a z i d ó t . A ' j ö v ó B ó j t n e k e l e j é n T á p l á n d r a m e g y e k A l k o n y i K á r o l y n é B a r á t n é m h o z , és e g y i d e i g o t t m a r a d o k : erról azért t u d o s í t o m , h o g y , ha talán levelei k é s ó n j u t n á n a k h o z z á m , ( m i n t h o g y oda R o p p á n y b ó l csak igen ritkán h o z a t n a k levelek) M a g a n e essék i s m é t k é t s é g b e , h o g y a z u t á n m e g í n t a z É g , és F ö l d e l l e n k i k e l l y e n . M é g e g y g y e t ! e z a' L e v é l , 's m i n d e n e g y é b b , a ' m i e n g e m e t v a l a m e n n y i r e illet, ide¬ i g - ó r á i g s z o r o s t i t o k m a r a d g y o n ; f o n t o s o k o k r a n é z v e k í v á n o m B a r á t s á g á n a k e z e n je¬ lét: m e r t h a j ' k e s e r ű t a p a s z t a l á s o k b ó l i s m é r t e m é n m e g a z e m b e r e k e t , és s z i n t e sen¬ k i b e se b í z o k . F o g a d g y a s z a v a m a t M a g a - i s , és m i n d e n ú g y n e v e z e t t b a r á t t y a i e r á n t

123

M a g a is t i t k o t t a r t s o n . N e m é r t e m é n i t t S á n d o r t , m e r t a n n a k k a r a k t e r e , és b a r á t s á g a m á r k i á l l o t t a a' p r ó b á t . D e h i d g y e - m e g ! v a n n a k e m b e r e k , a ' k i k e s z t e n d ó k i g barátsᬠg o t s z í n l e n e k , és c s a k k é s ó n i s m é r t e t n e k - m e g . ' S m o s t a z I s t e n h o z z á d a z o n k é r e l e m m e l , h o g y m i n d e n e s e t e k b e n , és a l k a l m a t o s ¬ s á g o k b a n e r ó s , n y u g o d t t , á l l a n d ó l e g y e n , és t ü r j ö n : m e r t c s u d á l a t o s s a n t ö r t é n i k s o k f é ¬ le a ' V i l á g o n ; és a ' h o l l e g n a g y o b b a ' s z ü k s é g , r i t k á n v a n m e s z s z e a ' s e g e d e l e m . H a g g y o n - f e l a ' k é t s é g b ' e s é s n e k b o r z a s z t ó h a n g j á v a l , és r e m é l l y e n m i n d e n j ó t a z i d ó t ó l , k ö r n y ü l á l l á s o k t o l , és - L í z á j á t ó l .

6. Levél Imre Lízának

Ehing 3dik Mart. 1799. M e n y , és P o k o l ! I d v e s s é g és K á r h o z a t ! itt érínti e g y m á s t h a t á r t o k ! ! - L í z a ! e z e n pontot M a g a egy hajszálig megtalálta levelében; u g y megtalálta, mint a' m i k é n t h á r o m e s z t e n d ó k e l ó t t a ' M a g a ' t e k i n t e t e s z í v e m e t m e g t a l á l t a ; - 's p e d i g é p e n a z t a ' p o n t o t S z í v e m b e n , mellybó'l a z élet fakad. M a g a v a g y e g y kitanúltt L é l e k k í n z ó n é , S z í v g y i l k o l ó n é lehet, v a g y - M a g a soha s e m é r z e t t m é g s z e r e l m e t ? - d e a z elsó l e h e t e t l e n : m e r t a ' M a g a ' s z í v e n a g y , és j ó ; t e h á t u g y v a n - M a g a s o h a s e m é r z e t t m é g s z e r e l m e t : m e r t k ü l ö m b e n M a g a , e g y e t é r t v é n szilaj s o r s o m m a l , e n g e m v a g y r é g i , e n n y i i d ó k ál¬ t a l o l l y j ó l i s m é r t t g y ö t r e l m i m n e k á l t a l h a g y o t t , v a g y e z e k által S z á n a k o d á s r a i n d ú l v á n , e n g e m á l t a l t e t t v o l n a e g y e g é s z e n m á s E l e m e n t o m b a , e g y m á s b o l d o g v i l á g b a . „Csak

két szót még, - és Maga - telljességgel megnjúghatnék; de - emellje-fel Magát önnön erejével én hallgatok." I g y ír M a g a n é k e m s z á n a k o d á s b ó l ; d e é p p e n e z a z , a ' m i M a g á t é n eló'tt e m m i n d e n e k felett irgalmatlanná teszi: Bírni a' hatalmat, mellyel a' l e g n y o m o r ú l t t a b b e m b e r b ó l a ' l e g b o l d o g a b b t e r e m t ó d n é k c s a k k é t s z ó által, i g a z , h o g y v a l ó b a n , m é l l y e n é r z e t t k é t s z ó által - m i n t a ' m i d ó n a ' N a g y A l k o t ó a ' n a g y , t e r e m t ó I g é t : Le¬ gjen! k i m o n d t a , és a ' S e m m i b ó l e z e r n y i - e z e r V i l á g t e n y é s z e t t , - és m é g i s h a l l g a t n i ? S z é p Irgalom! melly az e m b e r n e k velejét az agyában elégethetné, szívét a' m e l l y é b e n elzúzhatná, vérét az ereiben jéggé fodorhatná. M i n t h a egy szomjan halónak valaki i t a l t n y ú j t a n a . „ N é z z d , e z e n i t a l l a l é n m e g t a r t h a t n á m é l e t e d e t ! " 's a z i t a l t m é g s e m adná n é k i , - a ' m i k é n t M a g a két, e n g e m m e g n y ú g t a t h a t ó szavát elhallgatta. -

Emelljem-fel magamat ennen erőmmel? - K ö n n y e n v a n e ' m o n d v a , m i n t m i d ó n e g y pille felemeli magát; d e n e h e z e n v a n téve, mint m i d ó n egy h e g y n e k repülni kellene. L í z a ! h i d g y e - e l : e z a' L é l e k , m e l l y b e n n e m l a k o z i k , n e m lágy. O h ! h u s z o n h a t e s z t e n dós é l e t e m n e k t ö r t é n e t e i b ó l m e g t u d n á m é n m u t a t n i , h o g y l e l k e m a z o s t r o m l ó Sors¬ n a k n y í l a i t , és d á r d a í t u g y k i á l l o t t a , m i n t e g y O r o s z l á n y , - és m a k a c s k o d o t t - e l l e n e . D e t u d g y a - m e g azt, h o g y az, a' kit a' S z e r e l e m f ö l d h e z csapott, bár a z egész Stóa kebelé¬ b e n l e g y e n is, c s a k a ' S z e r e l e m által k e l h e t - f e l i s m é t . U g y v a n a ' T e r m é s z e t b e n : m i n ­ d e n b e n v a n g y e n g é b b r é s z is, 's p e d i g - b e i s t e n i a ' S z e r e l e m n e k g y e n g e s é g e ! - H a é n S z e r e l e m r ó l beszéllek, hát, k é r e m , csak olly S z e r e l m e t k é p z e l l y e n M a g á n a k , a ' millyen - csak az én S z e r e l m e m . V a j h a l e t u d n á m azt festeni! - de az én fejem u g y el van vadúlva, ugy k i van pusztúlva — G o n d o l l y a M a g á t viszsza a' hajdani v a k pogány-

124

i d ó k b e ; g o n d o l l y o n m a g á n a k e g y T e m p l o m o t - a b b a n e g y B á l v á n y t - és m i l l i o m t é r d ¬ re o m l o t t , i m á d k o z ó p o g á n y t , n a g y o t , k i c s i n y t , a ' B á l v á n y r a f o r d ú l t t a r c z ú l a t t a l , a ' k i m a g a m a g á n a k e l e g e n d ó e n , t u l a j d o n e r ó v e l t e l l y e s s e n , t ö k é l l e t b e n o t t áll, és a ' k i n e k e g é s z V a l ó s á g á t b e l s ó n y ú g a l o m , l e l k i b é k e , és d i c s ó s é g k ö r n y é k z i ; - E z e n B á l v á n y t e v a g y E g y e t l e n e g y I s t e n i ! - a ' T e m p l o m a z é n S z í v e m - és a ' m i l l i o m i m á d ó S z í ¬ v e m n e k milliom szerelmes érzeményi. D e , az Istenre k é r e m , n e m o n d g y a megint, h o g y e z romántos fecsegés. A n n y i volna, m i n t h a p o f o n c s a p n a e n g e m e t . A ' R e m é n y s é g h e z f o l y a m o d g y a m , azt mondgya? az az: egy elszegényedett p é n z ­ v á l t ó h o z ? - V a g y i n k á b b e g y k a c s i n g a t ó h o z ? - M o s t eló'találtam. B e csalóka, h i ú S z e ­ rencse az, mellyet e m e ' kacsingató igér! - I g a z , h o g y m i n d e n , a' m i csak e m b e r , p ó r á z z á n rángódik; d e én - én már régen m e g v á l t a m tóle.

„Ch'agran speranza uom misero non crede" i g y é n e k l e e g y k o r P e t r á r c a ; 's é n k é t ségb'esve ordítom utánna. -

„Körnjíílállások határozzák-megaz embert!" K é n s z e r í t i k a z e m b e r t , d e n e m h a t á r o z z á k - m e g O t ' m i n d é g . A ' M a g a ' környülállásai, m e l l y e k é r z e m é n n y e i n e k eltagadását M a g á n a k egykor legszentebb kötelességgé t e v é k , azólta egészen megváltoztak? A ' k ö r n y ü l á l l á s o k h a t á r o z t á k - m e g M a g á t , - 's e z e k e g y k o r M a g á t s z e r e n c s é t l e n s é ¬ g e m r e h a t á r o z t á k ; - 's e z e k a z ó l t a e g é s z e n m e g v á l t o z t a k ; - t e h á t e z e k M a g á t m o s t s z e r e n c s é m r e h a t á r o z z á k ; m e r t n a g y v á l t o z á s a ' s z e r e n c s é t l e n s é g b e n , u g y v é l e m , sze¬ rencsét fog hozni? - N é z z e m i k é n t m o s o l y o g reám a ' R e m é n y s é g , a m a n a g y Kacsin¬ gató! - M i t gondollyak? m i t hidgyek? - M i n t h a az egész levél D e l f i b e n iródott volna; m i n d e n r e m a g y a r á z h a t ó . É n el n e m találhatom igaz értelmét. Ö r ö m e s t h i n n é k egy¬ s z e r í s m é t a ' R e m é n y s é g n e k , d e - m é g c s a k a z a k a r a t n á l is r e s z k e t e k . L í z a ! E g y e t l e n e g y a ' M a g a ' n e m é b e n ! a ' k i t é n t i s z t e l e k , c s u d á l o k , és i m á d o k ; O h ! haaz é n lelkem, mellyet a' T e r e m t ó a' Szerelemnek végtelen Lángfolyamjábol merített, e z a' becsületes, szeretó, szerencsétlen lélek a' M a g a ' lábaihoz ö m ö l h e t n e ! 's e l e g y ü l h e t n e , e g y e s ü l h e t n e , - e g y l e h e t n e a ' M a g á é v a l ! ! - L í z a ! K é r e m é n M a g á t a ' M a g a ' j ó és n a g y s z í v é r e , a ' k i n e m t u d s p e k u l á l n i , a ' k i c s a k e g y i g a z á n s z e r e t ó h í v s z í v e t k e r e s , n e m p e d i g h i ú , s z é l l e l f ú v a l k o d o t t c z í m e k e t , és a r a n n y a l t ö l t ö t t Z a c s k ó ¬ k a t : h a n é k e m i s m é t ír, m á r t s a t o l l á t S z í v é n e k B e l s e j é b e ; és í r j a - k i o n n a n , a ' m i b e n n e í r v a v a g y o n f e l ó l e m : É l e t v a g y h a l á l ! í r j a - k i e g y e n e s s e n , és i g a z á n , é s h a l e h e t kegyelmessen. V a g y emellyen-fel e n g e m ' S z e r e l m é n e k E g é b e ; vagy taszítson a' méllység' g y o m r á b a , a ' hol soha m e g n e m n é m ú l ó panaszok, soha k i n e m apadó k ö n n y e k , l e g y e n e k keserű S o r s o m . C s a k a z o n esetben, ha h o g y csupán h i d e g barátság v o l n a m i n d e n , a ' m í t n é k e m a d h a t n a , c s a k a z o n e s e t b e n k é r e m - h a z u d g y o n , és m o n d gya: hogy elvet e n g e m , a' m i k é n t a' bojtorján elvettetik a' ruhából - hogy m e g b o l o n dúllyak - az az m e g m e n e k e d g y e m .

„Haggjon-fel a' kétségb'esésnek borzasztó hangjával, és remélljen minden jót az időtől, környülállásoktól, és Lizájától." E z e n s z a v a k k a l v a n b é r e k e s z t v e e p e d v e ó h a j t o t t L e v e ¬ l e ; 's é n k ö v e t n i a k a r o m e z e k e t , é n , a ' k i n e k S z í v e m á r e g é s z e n e l i d e g e n e d e t t a ' r e m é n y s é g t ó l , 's r e m é n y l e k - L í z á m t ó l . L í z a ! S z o r o s s a n és ö r ö k r e ö s z v e k ö t v e - ö s z v e s z ó v e V é l e d ! ! - n e h a d d k i f e s t e n e m ! Bocsánatot! ha talán bocsátani valót m o n d o t t a m . T e g n a p é p p e n sétálni lovogoltam. A z ú t o n e l ó m b e j ö v e K á p l á r o m , a' k i e m b e r e i m ¬ n e k k e n y e r e t , é s L o v a i n k n a k s z é n á t h o z o t t ; e z h o z t a s z í v e m n e k is a z e l e d e l t , - a '

125

M a g a ' k e d v e s levelét. H a M a g a e n g e m a k k o r láthatott v o l n a ! M i n t s z í k r á z t a n a k sze¬ m e i m , k e z e í r á s á r a r á i s m é r v é n ; m e l l y t ü z e s s e n s z a k a s z t o t t a m - f e l a ' l e v e l e t ; 's m i d ó n a n n a k v é g e z e t é t sebessen általolvastam, m i n t repültem-oda S á r g á m o n - szállásomra, h o g y S á r g á m csupa t a j t é k volt; h o g y a' b a j s z ó k s z e m é t száját f e l t á t v á n , ú t á n n a m b á m ú l t , 's m i n d e n b i z o n n y a l a z t g o n d o l á m a g á b a n : a z é n K a p i t á n y o m n a k n i n c s h e l y é n a' feje. H á l á a z E g e k n e k ! h o g y a' D o m b o r y v a l való j e g y b e n létel - csak hamis lárma volt. A ' V i l á g n a k m i n d e n s z í r t - h e g y e i v e l k ö n n y e b b a' S z í v e m . V a l ó b a n : a' k ö z m o n d á s he¬ lyett, h o g y a z E g e k k ö t i k a' h á z a s s á g o k a t , a z t k e l l e n e m o n d a n i : h o g y O r d á n y b a n köt¬ tetnek. R e g e m e n t ü n k ' Staabja m o s t F r e y s i n g e n b e f e k s z i k ; m i p e d i g s z a n a s z é t t a' f a l u k o n . É n e g y P l é b á n o s n á l v a g y o k szállva, a' k i n e k istállója t ö m v e v a n u g y a n d e r é k m a r h á k ¬ k a l , d e k ö n y v - t á r j a c s a k a ' B i b l i á b ó l , B r e v i á r i u m b ó l , és n é h á n y p r e d i k á c i ó s k ö n y v e k b ó l áll. L e r a j z o l l a m é l e t e m e t M a g á n a k ? - C s i k o r g ó é l e t b i z ' e z ; és c s a k a z é r t m é l t ó a ' k i v o n á s r a , m i n t h o g y a z e g é s z e n , 's e g y e d ü l M a g á n a k v a n s z e n t e l v e . — G y a l o g vagy lovag, de többnyire magánossan tébolygok Baváriának szép téreiben; g y a k r a n l e d ü l ó k a' T e r m é s z e t ' karjaira - szívére, m e l l y a' k ö z e l g e t ó T a v a s z - e l e j b e n y í l n i l á t t a t i k ; d e se k e d v e m , se n y u g t o m : Ö r ö m e s t f e l v i d ú l n é k , 's m i n d e n t e l k ö v e t e k v i d í t á s o m r a , d e - n e m m e g y . A ' n y ú g a l m a t k í v á n o m , m e l l y s z í v e m e t k e r ü l i , és i n d ú l a t o m a t t á p l á l o m , m e l l y s z í v e m e t g y ö t r i . O t t ü l ö k , v a g y f e k s z e m n é h a , és - d o ¬ h á n y z o m - és L í z á t é r z e m , L í z á t g o n d o l o m - h o g y a ' g o n d o l a t o k a g y o m a t s z í n t e k i t ú r ­ j á k , 's a ' t e m é r d e k é r z e m é n y e k m e l l y e m e t s z i n t e k i l ö k i k ! E g é s z l é t e m e g y M a g á t f o g l a l ó h o s z s z ú g o n d o l a t , 's e g y M a g á é r t e p e d ó ' e m é s z t ó ' s z o m j ú s á g . M i n d ö r ö k k é j e l e n v a n M a g a elóttem, egy idó-ólta u g y a n már n e m , m i n t e g y e n g e m m e g v e t ó Istenség; d e m é g is - m e l l y m e s z s z e m é g K í v á n s á g i m t ó l ! ? - O l v a s o k is n é h a , h a n é h o l v a l a m e l l y jó k ö n y v r e szert t e h e t e k ; k í v á l t k é p p e n p e d i g s z e r e t e m a' P o e t á k a t : a' P o é z i s n e m tu¬ d o m m i n ó b á j o s e r ó v e l , a ' s z e r e n c s é t l e n e k e t u g y v o n s z a m a g á h o z , 's o l l y é d e s é l e l m e a z a n d a l g ó S z í v e k n e k , a z á l m o d o z ó l e l k e k n e k ; a ' m a r d o z ó g y ö t r e l m e t , a ' m é r g e s fáj¬ d a l m a t m e g e n y h í t i . I g y t e s z v é l e m P e t r á r c a , a ' k i n e k n é m e l l y s o n e t t y e i t m a g á n o s sze¬ r e l m e s ó r á i m b a n m a g y a r b a is f o r d í t o t t a m . T a l á n m e g is k ü l d ö m a z o k a t e g y s z e r M a g á ¬ n a k , t u d v á n a z t , h o g y a' P a t r i o t i z m u s , 's i g y a n y a n y e l v ü n k s z e r e t e t e is e g y i k a ' M a g a s o k , 's e n g e m e l r a g a d o t t V i r t u s a i k ö z ü l , e z a ' m i M a g y a r S z é p e i n k k ö z ö t t o l l y r i t k á n található Virtus! M é g n e m tudhatni ha e z e n két esztendei f e g y v e r n y u g v á s n a k v é g e B é k e s s é g l e s z - e v a g y h á b o r ú . É n m é g m i n d é g h a j l a n d ó v a g y o k a' h á b o r ú t k í v á n n i ; n e m , m i n t n é m e l l y p a j t á s a i m , a z é r t , h o g y f e l l y e b b m e h e s s e k , m e r t a z é n P h i l o z o p h i á m m á s , ha¬ n e m , m i v e l h o g y S z í v e m a' k ö z ö n s é g e s Z ü r z a v a r b a n j o b b a n e l v e s z t i m a g á t . I g a z h o g y e z e n kívánságom n e m lehell ember-szeretetet, m i d ó n az egész emberiség már régen sír a ' B é k e s s é g é r t , í g a z , h o g y e z c s u n y a E g o i z m u s ; d e n é k e m - m e g b o c s á t h a t ó , m i n t ¬ h o g y - n e m v a g y o k szerencsés! - D e félre a' k é t s é g b ' e s é s n e k hangjával. M o n d g y a - m e g n é k e m L í z a , h o g y h o g y l e h e t e t t R o p p á n y a' M a g a ' l a k h e l y é v é ? K i A t t y a f i a , v a g y B a r á t n é j a o t t M a g á n a k ? - h o l és m i k é n t él M a g a o t t ? - O k o m v o l n a v a ¬ lóban Sziklayra boszszonkodnom: annyiszor könyörögtem néki, hogy n é k e m mindent m e g í r n a m i n d é g , a ' m i M a g á t i l l e t n é , 's m é g i s m i n d é g s z á n t s z á n d é k k a l l á t t a t o t t O itt

126

eltérni. M á r t ö b b s z e r f e s z e g e t t e m én ezt: O tisztelóje, csudálója M a g á n a k , m i n t az e g é s z j o b b V i l á g - b a r á t t y a is M a g á n a k - d e n e m s z e r e l m e s M a g á b a - 's m é g se j ö n S z í v e m n e k segítségére? - B e c s ü l e t e s , jó, d e r é k F i , n e m m i n d e n n a p i e m b e r e z a' G á ¬ bor, régi jó b a r á t o m ; d e igen h i d e g v é r ü - e g y fiatal C á t o : R é s z t - v e v ó m i n d e n b e n , a' m i e n g e m ' i l l e t , c s a k S z í v e m ' d o l g a i b a n m o s o l y g ó , 's n é h a g ú n y o l ó d ó M o r a l i s t a . A ' t u d ó s i t á s o k a t M a g a f e l ó l e d d i g m i n d é g H a r m a t y t ó l , O r d á n y b ó l , 's n é h a M a r c z o n fáról k e l l e t t b é s z e d e g e t n e m . L e v e l e z é s ü n k ' t i t o k b a n tartásáért jótállok, d e - G á b o r i m m á r t u d g y a . U t ó l s ó l e v e l e m r e m i n d e z , m i n d H a r m a t y , a' ki n é k e m h a s o n l ó k é p p e n i g a z b a r á t o m , és M a g á n a k r é g i t i s z t e l ó j e , m á r r é g e n a d ó s s a k v á l a s z s z a l . U t ó l s ó l e h e l l e t e m i g m i n d é g k ö s z ö n n i f o g o m e m e n n e k , h o g y O L í z á t m i n d e n i d ó b e n I m r é n e k kí¬ v á n t a , és s z á n t a . L í z a ! m é g egyszer k ö n y ö r g ö k : adgya-viszsza elrablott nyúgalmát S z í v e m n e k ! - M i t a r t ó z t a t h a t t y a m é g a m a s o k a t j e l e n t ó k é t v a r á z s - i g é n e k k i m o n d á s á t , h a a z o k által e g y e m b e r , a' k i n e m l e g r o s z s z a b b a' r o s z s z a k k ö z ö t t , szerencsés lehet? - V a g y talán k é t e s M a g a é r z e m é n y i m ' t i s z t a s á g a , és i g a z s á g a e r á n t ? - I g a z , h o g y a z e m b e r e k m á r a n n y i r a v a n n a k , h o g y az igaz é r z e m é n y t keresni kell, m i n t D i o g e n e s az e m b e r t lámpással ke¬ reste; h o g y a' mostani i d ó b e n sokszor e g y l é l e k z e t t e l t ö b b m o n d a t i k , m i n t s e m e g y e m b e r k o r b a n m e g i g a z o d h a t i k , - d e v a n n a k f e j é r h o l l ó k is, n o h a a z e g é s z h o l l ó - n e m fekete. T e g n a p eló'tt v e t t e m J e g e n y e y n e k l e v e l é t . J u l i s k a e g y r a j z o l a t o t z á r t A t t y a ' l e v e l é ¬ be s z á m o m r a , m e l l y A l k o n y i C z e n c z i t ó l való. E z e n rajzolat e n g e m ' a' m ú l t t a k r a e m ¬ l é k e z t e t v é n , n e m s z á n t a m volna, m i n t a' hajdani babonás v a k i d ó k b e n a' töredelmes P u b l i c á n u s o k , jól m e g k o r b á t s o l n i b ü n ö s t e s t e m e t . K i t u d g y a , h a - m o s t h á r o m esz¬ t e n d e j e - M a r c z o n f á n , é l e t e m ' folyását é n más felé n e m i n t é z h e t t e m volna-e, ha olly makronczos bolond n e m lettem volna. N e m akarok azon idókról gondolkodni, mert m é g a' falba v e r e m fejemet. - U g y a n a z o n l e v é l b e n a z e g g y i k c z i k k e l y M a g á r ó l k ü l ö nössen - k í v á n s á g o m ellen szóll; de azzal vígasztalom M a g a m a t , hogy: M a g a - m e s e a k a r l e n n i , és m a r a d n i a ' V i l á g n a k ; L í z a ! 's h á t n é k e m - i s ? - n é k e m - i s ? - I t t e r ó v e l o l l y a n h a n g o k t ö r e k e d n e k b e l ó l e m , m e l l y e k h e z k é p e s t H a m l é t ' híres M o n o l o g u s s a : „Lenni, nem lenni; az tehát a' Kérdés!" c s a k s e l y p h a n g - c s a k v e r é b - c s i r i p p e l é s v o l n a ; d e elfojtom a z o k a t . N e k a c z a g j o n , h o g y i m i g y k á m p u l o m m a g a m a t : a z í n s é g n e k nincs egyébb múlatsága, mint magát gúnyolni. S o k a t , igen sokat a k a r n é k - k e l l e n e m é g í r n o m N a g y s á d n a k ; d e attól tartok, h o g y m á r is - á s í t o z o t t N a g y s á d ? - J ö v e n d ó l e v e l é i g , m e l l y b e n S o r s o m ' m e g h a t á r o z á s á t fo¬ g o m olvasni, az idót S z í v e m ' verésein számlálom. E z e r s z e r csókolom - M a g á t g o n d o ­ l a t i m b a n . E z t se É g se F ö l d m e g n e m t i l t h a t t y a , v a l a m í g m i n d e n é r e z e t i m t ó l m e g nem fosztódom. - E z e n p e r c z e n e t b e n v e t t ü k a' parancsolatot, h o g y m i n d e n órán k é s z e n tartsuk ma¬ g u n k a t a z indúlásra.

127

7. Levél Imre Lízának

Kempten. 10dik Mart. M i által m e n t ü n k a ' L e c h e n - a ' F r a n c z i á k á l t a l j ö t t e k a ' R a j n á n . M á r s n a k m e g e n g e s z t e l h e t e t l e n d ü h e i s m é t f e l l o b b a n t . N y o l c z n a p o k ólta n y u g v á s , p i h e n é s , állopodás nélkül f u t u n k a z ellenségnek elejbe. H a l l y u k i m m á r morogni Marsot elóttünk o k á d g y á k m á r a' h a l á l t a z e z e r m e g e z e r é r c z - t o r k o k - 's B r e g e n c z , és P h i l i p p s b u r g n á l , m o n d g y á k , már e m b e r v é r gózölög! - A ' táncz véressebb lesz, m i n t valaha volt. L i z a ! ! k ö n n y e n m e g t ö r t é n h e t i k , h o g y a ' s o k e z e r e k k e l e g y g y ü t t é n is e l e s e m , m e r t a ' m i R e ¬ g e m e n t ü n k - n e v e z e t e s a z ó' b a j n o k i t e t t e i r ó ' l ; 's M a g y a r v a g y o k é n - i s - e l e g e n d ó ' o k , t ö b b e t t e n n i , m i n t csak azt, a' m i c s u p á n kötelesség. ' S h a m e g v a n írva a' Sors' n a g y k ö n y v é b e n , h o g y e l m e n n y e k , minekelótte éltem? - mert m i az ember-élet szerelem n é l k ü l ? - f e s t e t t t ü z , m e l l y se m e l e g e t , se V i l á g o t n e m á d ; - t e h á t b i z o n y o d g y é k - m e g még egyszer igaz, véghetetlen, h í v szerelmemról. L e l k e m n e k utólsó, már már elhún y ó s z i k r á i M a g á t f o g j á k é r e z n i , és g o n d o l n i - É l e t e m n e k u t ó l s ó l e h e l l e t e a ' M a g a ' i m á d o t t n e v e l é s z e n . ' S h a v a l ó s á g u n k a ' s í r o n t ú l is t a r t , a ' m i n t h i s z s z ü k , t e h á t o t t is az maradok, a' k i v a g y o k . N e m irom ezt kétségb'esésból, mert hiszen azt m o n d á ,

M a g a n é k e m : „remélljen minden jót az időtől, környülállásoktól, és Lizájától?" 's é n r e m é n y l e k - i s ; csak m i n d e n esetre í r o m ezt. A ' m ú l t t h ó n a p ' m á s o d i k á n í r o t t l e v e l é r e v á l a s z o l t a m . O h ! m i n t s o v á r o g S z í v e m is¬ m é t egy levél után M a g á t ó l ! - Irjon, k ö n y ö r g ö k m e n n é l h a m a r á b b ! - É n igen sietve í r o m e z t . H o l n a p u t á n a l k a l m a s i n t m á r t ü z b e m e g y ü n k . A z e l ó l j á r ó S e r e g e k ' e l s ó csa¬ tájában Feldkirchnél, a' m i n t hallyuk, m i valánk nyertesek. É n írok M a g á n a k , valamig - k e z e m l e s z . S z e r e t e t t , i m á d o t t L í z á m ! é l l y e n b o l d o g ú l ! és e m l é k e z z é k - m e g r ó l a m .

8. Levél * Líza Imrének

Roppánj 4dik Febr. K é t n a p p a l u t ó b b , h o g y 2 0 d i k J a n u á r i u s b a n irott levelére v á l a s z o l t a m , v e t t e m S z i k lay által a m a z e l v e s z e t t l e v é l n e k O r i g i n á l l y á t , m e l l y r ó l M a g a e m l í t é s t t é s z e n irom á n n y á b a n ; O általa v e s z i e z e n r e n d e i m e t is, u g y m i n t f e l e l e t e t arra. I m r e ! n a g y o n v é t t M a g a , h a m i n d a z t , a ' m i t ö b b n y i r e k ö t e l e s s é g b ó l , S z ü k s é g b ó l , és árúlkodásokból következett, egyedül n é k e m tulajdonittya: é n M a g á n a k m i n d e n k o r b a r á t n é j a v a l é k , s o h a - s o h a se f e l e j t é m - e l M a g á t . A ' M a g a ' e m l é k e z e t e a ' N a g y V i l á g ' t o l y o n g á s á b a k i s é r t e n g e m , és v i s s z a t é r t v e l e m i s m é t a ' f a l u s i m a g á n o s s á g b a . - D e é n ugy e m l é k e z t e m M a g á r ó l , m i n t egy örökre elköltözött barátrol; mert n e m reménylet¬ t e m , h o g y itt a l a t t m é g v a l a h a t a l á l k o z z u n k . J ó l m o n d g y a M a g a : g y a k r a n 's t ö b b n y i r e sok f e k s z i k két lélek k ö z ö t t , kiket a' T e r m é s z e t e g y m á s n a k alkotott. D e az idó gyak¬ r a n s o k a t m e g v á l t o z t a t , és l e h e t e t l e n s é g n e k l á t s z ó d o l g o k a t is l e h e t ó k k é t e s z . - -

sSr

* Felelet az 1 "

128

É n M a g á n a k m i n d e n k o r S z e r e n c s é t k í v á n t a m , és h i t t e m is, h o g y a z É s z , és O k o s ¬ s á g ' S e g é d e l m é v e l , e l f e l e j t k e z i k r ó l a m , és b o l d o g l e s z ; a n n y i v a l is i n k á b b , m i n t h o g y m i n d e n jót tartottam u g y a n M a g a felól, d e k a r a k t e r é b e n állandóságot n e m v é l t e m . T ö b b e t t u d o k é n a ' M a g a ' é l e t é r ó l , és t ö r t é n e t e i r ó l , m i n t s e m g o n d o l n á ; m e r t s o h a s e m s z ü n t e m m e g b a r á t n é j a l e n n i , és m a g a m a t i n t e r e s s á l n i M a g á é r t . H a M a g a p é l d a v a g y h a j l a n d ó s á g által k é s z t e t v é n , k ö r n y ü l á l l á s o k , v a g y s z ü k s é g által k é s z t e t v é n m e g ¬ v á l t o z h a t o t t v o l n a ; é n is b é k é v e l k ö v e t t e m v o l n a s o r s o m a t , n o h a a z e l s ó l é p é s m i n d é g sok k ü s z k ö d é s e m b e tellett volna. - D e M a g a n e m akart, v a g y n e m t u d o t t m e g v á l t o z ¬ ni? J ó l v a g y o n : é n is e l v e t e m a ' t e t t e t é s n e k e d d i g v i s e l t t á l l o r c z á j á t , és u g y á l l o k M a g a e l ó t t , m i n t e g y s z í v e s , i g a z , h í v B a r á t n é . D e jaj M a g á n a k ! h a v a l a h a e l f e l e j t h e t n é , h o g y e z a ' S z í v , e z a ' s z á z o k t ó l k e r e s e t t , é s i m á d o t t S z í v v a l a m e n n y i t m e g v e t é , és a ' S y m p a t h i á n a k t i t k o s ereje által v o n s z ó d v á n , e g y e d ü l M a g á é r t v e r t ; - Jaj M a g á n a k ! h a v a l a h a , c s a k s z e m p i l l a n t á s o k i g is, e l f e l e j t h e t n é , h o g y m i n d e n t e k í n t e t b e n n a g y á l d o ¬ z a t a z , m e l l y e t i t t a ' S z e r e l e m n e k és b a r á t s á g n a k , s z í v e s s e n u g y a n , d e a ' k ö v e t k e z é ¬ sekre n é z v e r e s z k e t v e t e s z e k ; - Jaj M a g á n a k ! h a L i z a a' M a g a ' s z e m e i b e n n e m min¬ d é g a z m a r a d , a ' m i a z elsó s z e m p i l l a n t á s b a n volt: m e r t a ' F ö l d n e k m i n d e n k o r o n á j i fel n e m é r h e t n é k s z í v e m n e k é r z e m é n n y e i t , csak egy h a s o n l ó k é p p e n szeretó h í v S z í v m é l t ó arra, h o g y a z o k b a n o s z t o z z é k . - -

Je tacherai de recevoir la nouvelle Heloi'se, que vous me recommendés tant; j'aimerais connaitre ce fameux St: Preux, qui fut surement un prodige entre les hommes.

9. Levél* Líza Imrének

Őrhegj 24dik Mart. M a v e t t e m h o s z s z ú l e v e l é t ; h o s z s z ú n a k m o n d o m , m i n t h o g y a z t M a g a is h o s z s z ú n a k t a l á l l y a ; d e h o g y n é k e m a z é p p e n n e m t e t s z e t t h o s z s z ú n a k , sót h o g y a z t k e l l e m e s n e k t a l á l t a m , - O h ! a z t M a g a u g y is j ó l t u d g y a , m i n t h a m á r eló're m e g m o n d o t t a m v o l n a . T i férjfiak hiszen m i n d é g azt m o n d g y á t o k , h o g y m i hívságból v a g y u n k alkotva: ha p e d i g igaz e z , hát h í v s á g o m n a k hízelkedó' L e v e l e - hiszen tetszhetett - tetszeni kellett. D e n e m a k a r o m m o s t a z t v i z s g á l n i , m e n n y i r e l é g y e n a m a ' m o n d á s o k a ' F é r j f i a k n a k he¬ l y e s , v a g y h e l y t e l e n ; m e r t i d ó m e t és p a p i r o s o m a t m á s r a a k a r o m f o r d i t a n i : c s a k a z t ta¬ l á l o m i g a z n a k , h o g y S z í v ü n k , h a e z e g y s z e r é r d e k e l t e t i k , o l l y h a j l a n d ó arra, h o g y n é k ¬ t e k h i d g y e n . E l é g boszszúság: m e r t sokszor c s a l a t k o z u n k ; d e - e ' m á r csak az elkerül¬ hetetlen roszszak k ö z é való. S z i k l a y á l t a l k ü l d ö t t l e v e l e m e t , a ' m i n t v e s z e m é s z r e M a g a m é g n e m v e t t e ; sajnᬠl o m ! H a v e t t e v o l n a , hát leg alább t u d n á i m m á r , ha k i t a n ú l t t s z í v g y i l k o l ó n é v a g y o k - e , v a g y csak a' s z e r e l m e t n e m i s m é r e m . U g y v a g y o n ! n é m e l l y d o l o g k ö n n y e n v a n m o n d ¬ v a , d e n e h e z e n t é v e ; d e r e á m e z a' k ó z m o n d á s viszszáról illik: k ö n n y e n t é v e , n e h e z e n m o n d v a . - K e d v e s A n d a l g ó ! hát csak n e m értett v o l n a - m e g M a g a e n g e m ? - hát azt g o n d o l t a , h o g y k ó ' s z í v l a k i k k e b e l e m b e n , 's h o g y é n a ' m i n d e n h a t ó S z e r e l m e t is k é -

dikra

* Felelet a' 6

129

n y e m szerént m e g g y ó ' z h e t e m ? J ó M a g a , ha azt hiszi. - D e h i s z e n M a g a csak igaz, szí­ ves barátságot k i v á n t tólem; m o n d g y a - m e g n é k e m , ha igazán u g y volt-e? ' S ha u g y v o l t , m i k é n t v á l t o z h a t o t t m e g M a g a o l l y h i r t e l e n , e g y k é t h ó n a p alatt? - M e r t u g y t e t ­ s z i k , h o g y m o s t m e g ' a z t m o n d g y a , h o g y a' c s u p a b a r á t s á g n e m v o l n a e l é g ? - I g y csa¬ l ó d i k az e m b e r g y a k r a n ! igy csalódott M a g a e g y k o r M a r c z o n f á n ; igy csalódtam M a g a m is, m i d ó ' n a z i d ó - és t á v o l l é t t ó ' l C s u d a - g y ó g y ú l á s t , f e l e d é k e n y s é g e t v á r t a m ; m i d ó ' n a ' m ú l a t s á g o k ' ö r v é n n y é b e n , a' N a g y V i l á g ' t o l y o n g á s á b a n , h i ú l á r m á j á b a n a' n y u g a l m a t k e r e s t e m , m e l l y t ó l o t t g y a k r a n a z o k is m e g f o s z t a t n a k , a ' k i k a z t m a g o k k a l o d a v i t t é k . D e é n is - e l c s a p t a m t á r g y o m t ó l . A m a ' két szót m a g y a r á z z a m - m e g M a g á n a k ? K e l l - é hát v a l ó b a n m é g világossabb m a g y a r á z á s ? - K i m o n d á s o m által é n s z e r e n c s é t a l k o s s a k , m i n t a ' M i n d e n h a t ó t e r e m t ó I g é j e által V i l á g o k a t t e n y é s z t e t t ? V a l ó b a n o k o m v o l n a H a t a l m a m r a b ü s z k e l e n n e m . T e h á t két szót m o n d g y a k ? v a g y i n k á b b egygyet, melly k e v é s b e n sokat - m i n d e n t m o n d ? e g y s z ó t , m e l l y i g a z , és k i t e r j e d ó é r t e l m é b e n v é v e , t i s z t e l e t r e m é l t ó , s z e n t , bor¬ z a s z t ó , 's s z i n t e r e t t e n e t e s - Szerelmet!! a z ó t i s z t a , s z é l e s , v a l ó s á g o s é r t e l m é b e n ! - K i m o n d á m , m e g v a l l á m M a g á n a k e g y e n e s s e n , ó s z i n t é n , és i g a z á n a z t , a ' m i M a g a f e lól S z í v e m b e n í r v a v a g y o n . F o n t o l l y a - m e g j ó l : t ö b b e z a z e l é g n é l - m i n d e n . - N e a d g y o n - k i é p p e n s é g g e l a' R e m é n y s é g e n ; m é g e g y s z e r o d a i g a z í t o m M a g á t : ha m i n d e n eltörik, elszakad, ha m i n d e n elhágy b e n n ü n k e t , ha sehol sincsen m á r m e n e ¬ d é k h e l y , a k k o r a' R e m é n y s é g , e z a' csalóka t ü n e m é n y , m é g i s j o b b a' k é t s é g b ' e s é s n é l . S a j n á l o m , h o g y o l l y r o s z t á r s a s á g b a n t ö l t i n a p j a i t a ' m a b e c s ü l e t e s P l é b á n o s n á l ; örö¬ m e s t f e l v á l t a n á m a ' S z e g é n y t ; O - n é k i t a l á n m i n d e g y v o l n a , és m i n y e r n é n k a ' c s e r e által. D e e d d i g t a l á n m á r j o b b h e l y e n v a n s z á l l á s a M a g á n a k ; a ' m i t m o s t m e g s e m ér¬ d e m e l , m i n t h o g y o l l y g o n o s z , h o g y a ' h á b o r ú t k í v á n n y a . D e o l l y a n o k v a g y t o k ti h ó h é r U r a i m : ti m i n d é g m á s t a k a r t o k , m i n t m á s b e c s ü l e t e s e m b e r e k . A z e g é s z V i l á g n y ö g a ' h á b o r ú n a k t e r h e a l a t t , és B é k e s s é g é r t s o h a j t , és M a g a h á b o r ú t k í v á n , c s a k h o g y o t t k i t o m b o l h a s s a m a g á t . F i ! e z r ú t k í v á n s á g v o l t , és b i z o n y o s s a n n e m s z í v é b ó l j ö t t ; n e m is h a s o n l í t M a g á h o z , o l l y a n t k í v á n n i , a ' m i a z e g é s z E m b e r i s é g n e k v e s z e d e l m é r e , ín¬ ségére van. N e á m illyent többet, mert valóban - m e g t u d n é k haragudni. Juliska szép, ravasz L e á n y k a ; csókot érdemlene tólem a z o n derék gondolattyáért, h o g y C z e n c z i ' rajzolattyát elküldötte M a g á n a k . Jól eltegye M a g a e z e n kincset; mert a ' S z i k r a i s m é t l á n g b a t a l á l v á n l o b b a n n i , a z j ó s z o l g á l a t o t t e h e t n e . O l l y a n o k is t ö r t é n ¬ n e k a ' N a p a l a t t , a ' m i k r ó l n e m is á l m o d u n k . - M i t i r n a k é n f e l ó l e m M a r c z o n f á r ó l ? n e v e t s é g e s l e h e t , d e m é g is s z e r e t n é m t u d n i ! - K é r d e z z e n M a g a s z á z e m b e r t f e l ó ' l e m , és m i n d e n e g y g y i k m á s k é n t f o g e n g e m k a r a k t e r i z á l n i , és m é g s e f o g j a e g y g y i k is elta¬ lálni a z O r i g y n á l t : m e r t a z e m b e r e k t ö b b n y i r e kölcsön, v a g y p á p a - s z e m e k k e l n é z n e k , és i g y g y a k r a n c s a l a t k o z n a k . M i k é n t j ö t t e m l é g y e n R o p p á n y b a , k é r d i M a g a t ó l e m ? - M a g a m se t u d o m m i k é n t ; e l é g a z , h o g y o t t v o l t a m , t ö r t é n e t által. A l t a l l y á b a n s z e g é n y j ó A t y á m ' h a l á l á t ó l f o g v a h o l itt, h o l a m o t t t a r t ó z k o d t a m , és - s e h o l s e m t e t s z e t t . R o p p á n y b a n a z o n b a n c s a k a ' m ú l t t e s z t e n d ó v é g é t , és a ' k é t u t ó l s ó F a r s a n g ' h e t e t t ö l t ö t t e m V á r a d y V i c i s p á n y n é n á l , a ' k i t , m i n t h o g y j ó A s z s z o n y , s z e n v e d h e t e k . A ' b ö j t ö t itt é l t e m által: e l ó s z ö r B á t y á m ¬ n a k e g y h i v a t a l b é l i ú t t y a , a z u t á n a ' r o s z ú t a k , 's u t ó b b b e t e g e s k e d é s e m g á t o l t á k k e d ¬ ves B a r á t n é m h o z v a l ó m e n e t e l e m e t . G o n d o l l y a - e l : csak k e v é s b e n m ú l t , h o g y a' m ú l t t

130

ószben e z e n Barátnémat (Bárdy M a n c z i t ) Baváriába n e m kisértem, a' k i Attyát, a' G e n e r á l i s t ott m e g látogatta. - D e csak u g y a n i t t h o n m a r a d t a m . S z i k l a y t e h á t n e m a ' M a g a ' s z e m e i v e l lát, és n é h a g ú n y o l l y a - i s a ' M a g a ' á l m o d o z á ¬ sait? B o c s á s s a - m e g N é k i B a r á t o m ; m e r t h o g y A z C a t ó t a k a r j a j á t s z a n i , és a ' M a g a ' s z e ¬ r e l m e s á l m o d o z á s a i n a k C e n s o r j a a k a r l e n n i , a n n a k v é g t é r e c s a k a z a z o k a , h o g y O hi¬ d e g e b b v é r ü M a g á n á l . J ó s z í v e , és i s m é r e t e s n e m e s g o n d o l k o z á s a - m ó d g y a n e m e n g e ¬ d i , h o g y a k á r m i t e t t é t b a l r a m a g y a r á z z u k . M a g a s e m f o g m i n d é g á l m o d o z n i , M a g a is f e l f o g e g y k o r é b r e d n i , és s z í v b ó l k í v á n o m , h o g y - k e l l e m e s l e g y e n é b r e d é s e ! H a r m a t y i g a z á n d e r é k , j ó e m b e r ; é n O t ' m á r r é g e n i s m é r e m , és m i n d é g b e c s ü l t e m ; m e g is é r d e m l i t e l l y e s m é r t é k b e n , m i n d e n j o b b e m b e r ' h a j l a n d ó s á g á t ; k e v e s e t is ismérek, a' ki O t e t ne becsülné. A ' j ö v ó h ó n a p ' e l e j é n M e z ó d r e m e g y e k , és n é h á n y h e t e t , m í g B á t y á m h i v a t a l b é l i f o g l a l a t o s s á g a i b a n Z a l á n f á n f o g m ú l a t n i , é n a l k a l m a s i n t o t t t ö l t ö k . A ' n y a r a t is r é s z s z e ­ rént ott, r é s z s z e r é n t itt s z á n d é k o z o m tölteni. M e g ú n v á n a' Z a j t , m e l l y b e n é l e t e m ' utólsó k é t e s z t e n d e i t e l p a z a r l á m , ö r ö m m e l t é r e k v i s z s z a a' b é k é s m a g á n o s s á g b a : itt a ' s z é p , felséges T e r m é s z e t n e k a n y a ö l é b e n a k a r o m a ' Világot, a z e m b e r e k e t a z O bo¬ l o n d s á g a i k k a l , c s a l á r d s á g a i k k a l , és m é r g e i k k e l e g y g y ü t t e l f e l e j t e n i , és c s e n d e s b é k é s m e g e l é g e d é s m e l l e t t i t t m a g a m n a k e g y V i l á g l e n n i . C s a k a ' s z e r e l e m n e k , és b a r á t s á g ¬ n a k lesz s z a b a d itt h o z z á m k ö z e l í t e n i ; a ' m i t k ü l ö m b e n a' V i l á g m é l t á n , v a g y h i b á s s a n s z é p n e k , és n a g y n a k m o n d - t á v ó l m a r a d h a t t ó ' l e m . É j f é l h e z m á r n e m m e s z s z e a z i d ó ; mélly álomba merült már m i n d e n körülöttem - J ó éjtszakát!

10. Levél Líza Imrének

Őrhegj. 26dik Mart. A z t tartom, hogy n é k ü n k gyakortább kell e g y m á s n a k írnunk, mert m i n d e n holnap¬ b a n , m i n d e n hat h é t b e n e g y L e v é l - u t ó b b n e m t e h e t jót. S z í v e m o l l y t e l i v a n , ó h o l l y i g e n c s o r d ú l t t i g t e l i ; - 's é n o l l y m a g á n o s s a n , o l l y a n c s u p á n e g y e d ü l v a g y o k e b b e n a ' s z é p V i l á g b a n ! S e n k i m sincs, a ' k i b e b í z h a t n á m , a ' kivel s z í v e m n e k névtelen érzeménnyeit közölhetném. Szerencsés ember! M a g á n a k m é g is k é t B a r á t t y a v a n , k i k s o r s á b a n r é s z t v e s z n e k , a ' k i k h e z t e l l y e s b i z o d a l m a l e h e t , mert H a r m a t y M a g á n a k , u g y v é l e m , szintén ollyan baráttya mint Sziklay; d e n é k e m , n é k e m az egész a s z s z o n y i V i l á g b a n egy M e g h i t t e m sincsen. N o h a számos szokásból n e v e z e t t B a r á t n é i m k ö z ü l k e t t ó m é g is m é l t ó a ' k i v é t e l r e : a z e l s ó C s o m b o r y F a n n y , a ' kivel szinte egygyütt n e v e l k e d t e m , (noha O n é h á n y e s z t e n d ó k k e l nálamnál idósb v o l t ) s z ü l e t é s e m - ó l t a i g e n v o n t h o z z á m , 's é n is e m l é k e z e t e m ó l t a s z e r e t t e m O t e t . M i n d e n e m v o l t O é n n é k e m : b a r á t n é m , j á t s z ó t á r s n é m , n é n é m ; sót j ó A n y á m n a k k o r a h a l á l a u t á n , t a n í t ó n é m is. V a l ó b a n s o k k a l , i g e n s o k k a l t a r t o z o m é n e z e n j ó l é l e k n e k . A ' m e g k é r l e l h e t e t l e n h a l á l e l r a g a d t a O t ' t ó ' l e m 1 6 d i k e s z t e n d ó ' s k o r o m b a n , m i d ó ' n leg¬ n a g y o b b s z ü k s é g e m lett v o l n a Rája. N a p j a i n a k leg s z e b b virágában h a l a - m e g , m é g csak alig l é v é n k é t e s z t e n d e i g A s z s z o n y ! A ' második, a' kit méltán B a r á t n é m n a k m o n d h a t o k , s a' kivel, szerencsés történet által, é p p e n a k k o r t a l á l k o z t a m , m i d ó n F a n n y m ' v e s z t e s é g e f e l e t t v í g a s z t a l h a t a t l a n ú l

131

s z o m o r o g t a m , - K é k e d y N í n a , n é h á n y e s z t e n d ó k i g tellyessen birta b i z o d a l m a m a t , m e g is é r d e m l é O a z t t ó l e m m i n d e n i d ó b e n ( M é g M a g a is h á l á k k a l t a r t o z i k N é k i , m e r t a' jó lélek, a' n é l k ü l h o g y M a g á t i s m é r n é , m i n d é g t ü z e s szószóllója v o l t n á l a m ) ; d e k é t e s z t e n d ó - ó l t a A s z s z o n y . F é r j e B e n y e K a p i t á n y , a ' H a d n á l v a g y o n , 's f e l e s é g e m i n d e d d i g h í v e n k í s é r t e f é r j é t m i n d e n ü t t . C s a k r i t k á n l á t h a t t a m O t t e h á t , és l e v e l e i m o l l y r e n d e t l e n ü l jártak, h o g y m á r régólta n e m m e r t e m e g é s z b i z o d a l m a m m a l írnia. A z o n k í v ü l is O m o s t o l l y b o l d o g ! - m é r t k e l l e n e n a p j a i n a k v í d á m s á g á t , é l e t é n e k b o l d o g s á ¬ gát b ú m m a l h á b o r í t a n o m ? - N é m á n t ü r ö m é n b ú m a t , olly régi i s m é r ó s ö m e t ; N i n a m e g é r d e m l e t t e szerencséjét - éllye b é k é v e l m e g j u t a l m a z o t t s z e r e l m é n e k boldog¬ ságát. A l k o n y i K á r o l y n é , k i n é l a' bójtöt s z á n d é k o z t a m tölteni, m é l t á n n e v e z t e t h e t i k a' jó A s z s z o n y o k ' P é l d á j á n a k , és K o r o n á j á n a k ; é n t i s z t e l e m és b e c s ü l ö m O t e t ; O is s z e r e t e n g e m , és é r z é k e n n y e n r é s z t v e s z m i n d e n b e n , a ' m i e n g e m illet. K ö s z ö n e t t e l is tarto¬ z o m é n n é k i e ; m e r t O e g y k o r k e z é t n y u j t á , és k i v e z e t e t t e n g e m ' e g y L a b y r i n t h b ó l , m e l l y b e n - s z i n t e e l b ó d ú l t a m . D e m é g s e m birja O tökélletes b i z o d a l m a m a t ; m e r t e z e n p o n t b a n é n k ü l ö n ö s s e n g o n d o l k o d o m . É r t e m itt a z o n t i t k o s é r z e m é n y e k ' , és g o n d o l a t o k ' k ö z l é s é t , e g y s z e r e t ó v e l v a g y m e g h i t t b a r á t n é v a l . N e m is é r e z h e t o l l y m é l l y e n , olly ószintén, olly igazán a' szív, m i h e l y t a z egyszer m e g v a n osztva. I g y vé¬ l e k e d i k - e M a g a is?? - M e g n y i t o m M a g a elótt S z í v e m e t , mert n e m v é l h e t e m , h o g y s z ü k s é g volna M a g a elótt t a r t ó z k o d n o m ; m e r t é r z e m , h o g y l e l k e i n k értik e g y m á s t - m e r t é r z e m h o g y Szí¬ v e k n e k , m i n t a' m i é i n k , v a g y l e h e t e t l e n s é g e k által ö r ö k r e e l v á l a s z t v a , v a g y - leg s z o r o s s a b b a ö s z v e k ö t v e , k e l l l e n n i . V a l ó b a n , itt h a r m a d i k a t n e m i s m é r e k . O l l y n y i t ¬ va, olly f e d e z e t l e n ; olly ószintén, a' m i n t azt csak a z Istenség láthattya, l e g y e n e n n e k u t á n n a a z é n S z i v e m m i n d é g M a g a elótt. - É n n e m vagyok közönséges L e á n y ; én m e g v e t e m azon mesterségeket, mellyek á l t a l n é m e l l y L e á n y o k a ' F é r j f i a k n a k t ó r t h á n y n a k , és ó k e t m a g o k h o z h ó d í t t y á k ; é n g y ü l ó l ö m a' tettetést m i n d e n ü t t , a' hol azt a z e l k e r ü l h e t e t l e n S z ü k s é g n e m k í v á n n y a ; - 's é n se S z í v e m ' é r z e m é n n y e i t a ' k ö z ö n s é g e s s z a b á s o k , se s z a v a i m a t m e s t e r s é g e s s e n a ' F o r m á k ' r e g u l á i s z e r é n t l a t o l n i 's r e n d b e s z e d n i n e m t u d o m : - A ' m i t n é k e m S z í v e m s u g a l l , s o h a s i n c s e n s z é g y e n e m r e ; 's m i ó l t a k i m o n d o t t a m , e g é s z , s z é l e s s e n k i t e r j e d ó é r t e l m é b e n ( m o s t l e g e l ó s z ó r , és l e g u t ó l s z o r é l e t e m b e n ) a ' S z i v ü n k e t , 's é l t ü n k e t ö s z vefoglaló N a g y Szót; azólta M a g á t én ugy tekintem, ollynak tartom, mint M a g a m ' M á s s á t . - A z t s e m h i h e t e m , h o g y é n t e l l y e s , h a t á r n é l k ü l v a l ó b i z o d a l m a m által M a g á ¬ n á l v e s z e j t h e t n é k , el l é v é n a r r ó l h i t e t v e , h o g y M a g a a ' V i l á g o t j ó l i s m é r i , és j ó l t u d g y a , h o g y a ' n a p alatt n i n c s i g a z t ö k é l l e t e s s é g , n i n c s s e m m i á r n y é k , s e m m i h i b a n é l k ü l , h o g y m é g a ' n a p v i l á g n a k is v a n n a k h o m á l y f o l t y a i . S ó t h i s z e m a z t , h o g y K e d v e s e m ' l e l k e e l é g n a g y l é s z e n arra, h o g y l e h e t ó g y e n g e s é g e i m e t s z e r e t e t t e l f o g j a f e d e z n i , és e n g e m azért n e m b e c s ü l k e v é s b é . H o g y b i z o d a l m a m a t v a l a h a balra forditsa, arról n e m is á l m o d o k ! - C s a k a z v o l n a m é g k í v á n s á g o m , 's k é r e m is O t e t arra, h o g y H o z z á m is s z i n t é n olly e g é s z b i z o d a l o m m a l viseltessék! Ö r ö m e s t elbeszélleném M a g á n a k három esztendei életemet; de azt találom, hogy A t y á m ' halála ólta olly v e s z t e g e t v e , olly üressen, tárgy n é l k ü l é l t e m , h o g y - v a l ó b a n n e m s o k jót m o n d h a t o k felóle. D e m i n t h o g y M a g a k í v á n n y a , r ö v i d e d e n b e s z é l l e k v a l a m i t felóle: - A t y á m ' halála u t á n n e m sokára B é c s b e j ö t t e m ; ott e g y ideig szél, z a j ,

132

és h i v a l k o d á s k ö z t , n e m é l t e m , c s a k - m o z o g t a m . O t t k e l l e t t v o l n a k e s e r ű v e s z t e s é g e ¬ m e t e l f e l e j t e n e m , h o l o t t a z t , e z e r a l k a l m a t o s s á g o k k a l is c s a k m é l l y e b b e n , f á j d a l m a s b b a n é r e z t e m ! - A ' F r a n c z i á k e l ó l v a l ó s z a l a d á s , é p p e n j ó l k o r , és j ó m ó d d a l m e n t e t t - m e g e n g e m o n n a n . A k k o r i d e j ö t t e m B á t y á m h o z , a ' C o n s i l i á r i u s h o z ; 's a z ó l t a rész¬ szerént nála, részszerént J ó s z á g a i n k o n m u l a t o z t a m - néha magánosságban, n é h a a' t á r s a s á g o k ' l á r m á j á b a n . E l e i n t e s z i n t e k e r e s t e m a ' t á r s a s á g o t , és m u l a t s á g o t a' n é l k ü l , hogy szerettem volna, mert éreztem - hogy a' magánosság n e m jó n é k e m . Jól m o n d gya Klopstock:

Einen Becher der Freuden hat in der Rechten, In der Linken, einen blinkenden Dolch die Einsamkeit! Reicht dem Beglückten ihren Becher Dem Leidenden - stösst sie den wüthenden Dolch hin!! 's e z e g é s z e n r e á m i l l e t t a k k o r . - H o g y a z A t y á m m e g h a l t , u g y t e t s z e t t n é k e m , m i n t ¬ h a a z m i n d e n j o b b r e m é n y e m e t , m i n d e n h i e d e l m e m e t , által v i t t e v o l n a M a g á v a l a z Ö r ö k k é v a l ó s á g b a ; u g y o s t r o m o l t a t t a m m i n d e n f e l ö l . S o k s z o r k í v á n t a m m a g a m a t test¬ v é r e i m ' h e l y é b e , k i k á r t a t l a n v í d á m s á g b a n é l t é k n a p j a i k a t a ' c s e n d e s K l a s t r o m b a n , 's h a l e h e t e t t v o l n a , ö r ö m e s t é n is a z t v á l a s z t o t t a m v o l n a l a k h e l y e m n e k . - S z ű k v o l t n é ¬ k e m e z e n k é t e s z t e n d ó k b e n a ' V i l á g ; j á r t a m - k e l t e m - sehol se találtam h e l y e m e t : m e r t n e m s z o k t a m h o z z á , i g y e l - és m a g a m r a h a g y a t v a é l n i . A l i g v a l a m á r e g y n y ú g a l mas órám. L e g j o b b napjam azok valának, mellyeket D u n a v á r o t t Ö t s é i m n é l töltöttem, kiket m i n d e n e s z t e n d ó b e n kétszer m e g s z o k t a m látogatni; ott legalább ötséimmel egygyütt viszsza gondolám magamat a'múltt boldogabb idókbe. K ü l ö m b e n szomorú¬ an, k e d v e t l e n , ö r ö m n é l k ü l folytak napjaim - s z o m o r ú a n m é g a' vigasságoknak köze¬ p e t t e is. ' S p e d i g u g y t e t s z e t t , m i n t h a k í v á n t a m v o l n a a ' m ú l a t s á g o t , d e h a b e n n e v o l ­ t a m - n e m találtam b e n n e reménylett k e d v e m e t . T á n c z o l t a m , ugráltam, tréfáltam, n e v e t t e m , c s a k h o g y a' v i l á g eló'tt v i g n a k , s z e r e n c s é s n e k l á t t a s s a m , d e - n e m v o l t u g y . U t ó b b m á r m a g a m is a l i g e s m e r t e m - m e g m a g a m a t , u g y m e g v á l t ó z t a t t a k e n g e m á m ¬ bár, a' nyughatatlanság, a' k e d v e t l e n s é g , a' b ú . L e g i n k á b b p e d i g , m i n d e n tekintet¬ b e n , b a j o s v o l t a ' m ú l t t e s z t e n d ó . D e m o s t v e s z e m é s z r e , h o g y é n is u g y t e s z e k , m i n t K á p l á n y u n k , a' k i ha e l k e z d i e g y s z e r - n e m t u d v é g e z n i . A h ! n e m s z ü k s é g a' m ú l t t a k b a n v á j k á l n o m , a ' j e l e n l é t - i s e l é g s z o m o r ú j ö v e n d ó V e l b i z t a t . E g y s z ó t se t ö b b e t t e h á t a' múlttakrol. M o s t a n i á l l a p o t o m b a n valóságos s z e r e n c s é m n e k tartom, hív K o m o r n á m a t , k i már h é t e s z t e n d ó k - ó l t a m e l l e t t e m v a g y o n ; a z i d ó , a ' m e g s z o k á s , és h a j l a n d ó s á g m á r a n n y i ¬ ra h o z z á m k a p c s o l t á k O t ' , h o g y a ' V i l á g é r t s e m m a r a d n a - e l t ó l e m . S z ü l ó i B é c s b e n lak¬ n a k ; n e m s z o r ú l t é p p e n a ' s z o l g á l a t r a ; c s a k h a j l a n d ó s á g b ó l , 's u g y a n a z é r t h í v e n , iga¬ z á n szolgál e n g e m . Szükségessé-is leve n é k e m e z a' személly, a' miólta m i n d e n t ó l m e g k e l l e v á l n o m , a ' m i n é k e m v a l a h a k e d v e s v o l t . B á t y á m is s z e n v e d h e t i O t e t . I g a z ! M a g a h i s z e n isméri B á t y á m a t ? - N a g y v á r o t t látta M a g á t k é t e s z t e n d ó k elótt, é p p e n a k k o r , m i d ó ' n B o n a p a r t e M a g y a r o r s z á g o t is f e n y e g e t t e S t i r i á b ó l . É n is o t t v a l é k a k k o r , és s e m m i t se t u d á n k e g y m á s f e l ó l ! - G y a k r a n e l k e l l e p i r ú l n o m , m i d ó n O M a g á r ó l b e s z é l l t : U g y l á t s z i k , m i n t h a M a g a m e g t e t s z e t t v o l n a a k k o r B á t y á m n a k , m e r t m o s t is m i n d é g azt m o n d g y a , valamikor M a g á r ó l v a n a' szó; h o g y - n e m rosszúl választottam.

133

Á l t a l l y á b a n s o k f é l e k é p p e n v é l e k e d n e k a z e m b e r e k f e l ó ' l ü n k ; m e r t H a j n a l o d - 's m i o t t e g y g y ü t t - e z t k i n e m v e r h e t n i f e j e k b ó ' l : k ö z e l is j á r n a k a z I g a z s á g h o z ; d e é n e s z e k e t v e s z t e m . E g y e d ű l azt v a l l o m m e g s z a b a d o n , és n y i l v á n m i n d e n ü t t , h o g y n e m v o l t a m ellensége M a g á n a k - t ö b b e t s e m m i t sem: H a j ! mert a' s z o m o r ú tapaszta¬ l á s o k m á r r é g e l f o j t o t t a k b e n n e m m i n d e n b i z o d a l m a t a z e m b e r e k h e z , 's a z ó l t a - i g e n nehezen hiszek. O l v a s t a m R o u s s e a u ' Juliáját! n e m n y u g h a t t a m , m í g m e g n e m k a p h a t t a m . D u m o n t O b e s t e r n é l l é v é n e g y k o r t ö b b e d m a g a m m a l , O e n g e m k ö n y v - t á r á h o z v e z e t e t t , és kért, hogy választanék m a g a m n a k k ö n y v e k e t tetszésem szerént. Alig pillantám-meg o t t a z Ú j H e l o i ' s t , l e g o t t a n m o h ó n k a p t a m u t á n n a ; a ' m i által a' j e l e n l é v ó ' k ' f i g y e l m é t m a g a m r a kellett v o n n o m , mert az O b e s t e r , m i n t e g y c s u d á l k o z v a azt kérdé tólem: „ E z e n k ö n y v n e k b i z o n y o s s a n n a g y i n t e r e s s é j e v a g y o n N a g y s á d eló'tt?" I g e n , f e l e l é m , m e r t m á r k é t e s z t e n d e j e , h o g y k e r e s e m , és s o h a m e g n e m k a p h a t t a m . „ C s a k a z é r t ? " k é r d é i s m é t a z O b e s t e r m o s o l y o g v a : M e g ' a z é r t is, m o n d á m t o v á b b , m e r t é n - i s i s m é r e k e g y S t : P r e u x - t . ' S m o s o l y o g v a o d a n y u j t á a' k ö n y v e k e t . E g y f i a t a l T i s z t , k i t e d d i g a l i g v e v é n k é s z r e , e g y s z e r r e i g y f e l k i á l t : „Quoi!vousconnaissés un St:Preux, etvous n'etes pas Julie? c'est impossible!" - E z e n é r d e k l ó f e l k i á l t á s v a l a m e n n y i r e m e g h á b o r i t o t t e n g e m , d e csak hamar ö s z v e s z e d v é n ismét m a g a m a t , pirúlva u g y a n , d e csendessen

e z t v i s z o n t a g l á m O K e l m é n e k : Je tache d'imiter ses vertus, sans approuver ses faiblesses. ' S e z z e l m e g - k e l l e e l é g e d n i e . A ' társaság j ó n a k , s z é p n e k t a l á l t a f e l e l e t e m e t , 's h a a z é n St: P r e u x - m - i s u g y talállya - ö r v e n d e n i f o g o m . - D e é n már annyit firkálok - m e g b o ¬ c s á s s o n ! - 's p e d i g k e l l f i r k á l n o m - o l l y i g e n m e g v a g y o k h á b o r o d v a . — E g y i d e i é l e t e m c s u p a á l m o d o z á s ; n é h a o l l y a n j ó l v a g y o k , - n é h a p e d i g u g y fáj! A ' T e r m é s z e t az O kincseit tárni láttatik a' közelgetó T a v a s z n a k . S z é p n a p o k járnak i m m á r ; 's é n ó r á k i g e l b o l y o n g o k e z e n v a l ó b a n s z é p v i d é k b e n : K l á r i m k ö t , é n p e d i g ol¬ v a s o k ; d e e g y idó-ólta é p p e n n e m t u d o m , m i t olvasok, h o g y szinte j o b b s z e r e t e k en¬ n e n g o n d o l a t i m m a l m u l a t o z n i . - M i n d e n ü t t M a g a v a n e l ó t t e m ; 's m i n d é g M a g á r ó l g o n d o l k o d o m : m á r u g y a n n e m m i n t e g y örökre elköltözött barátról, a' k i n e k V e s z t e ¬ s é g e n e h é z , n e m : - m e r t é n r e m é n y l e k - 's m i n d e n e s e t r e e l v a g y o k k é s z ü l v e - n e m s z o m o r k o d o m . K í s é r ó m M a g a n é k e m , O r z ó a n g y a l o m , a' k i e n g e m vezet, vigasztal; a' kiért élek, m o z g o k , h a l o k - vaj! m i t m o n d t a m ! - d e m á r m e g v a n . T u d g y a - e m i t s z e r e t e k é n m o s t l e g i n k á b b olvasni? A z ollyan t ö r t é n e t e k e t , m e l l y e k s z o m o r ú a n k e z d ó d n e k , ö s z v e m e g ö s z v e z a v a r o d n a k , és - s z e r e n c s é s s e n v é g z ó d n e k . M a A b e i l a r d és H e l o i s e ' l e v e l e i t o l v a s t a m ; o t t t a l á l t a m e z e n v e r s e k e t :

D'un lienfortl'impression sacré, Dans un Coeur bien epris n'estjamais alteré; Il respecte son choix, et sait toujours aimer, Ce qui put une fois lui plaire l'enflammer. 's e z e n v e r s e k k e l z á r o m - b é m a i

134

firkálásomat.

Estve későn* A l i g v é g z é m írásomat, h o g y m e g é r k e z e t t K e m p t e n b ó l írott levele; r e s z k e t v e , m o ¬ h ó n s z a k a s z t á m - f e l a z t ; 's h o g y s e b e s s e n á l t a l f u t o t t a m - I s t e n ! e g y s z e r r e e z e r m e g ezer nyilak lövódtek k e b l e m b e . O h ! S z í v e m n e k Szerette! m i t míveltél? - e z e n túl n e m t a l á l o k m á r n y ú g a l m a t , ö r ö m ö t a ' V i l á g b a n , v a l a m e d d i g m i n d e n v e s z e d e l e m el¬ h á r í t v a n e m l é s z e n . M i n d e n h a t ó I s t e n ! k i a z E g e t 's f ö l d e t B ö l c s e s é g g e l k o r m á n y o ¬ z o d , és t a r t o d ! í r g a l m a z z m i n é k ü n k ! ! - I r g a l m a s I s t e n ! m i l e t t é n b e l ó l e m ! - n e m ír¬ h a t o k - a' s z a v a k f e l á z n a k k ö n n y e i m b e n , - m e g r e p e s z t i k e b l e m e t - O h ! o l l y t e l i v a n szegény Szívem. Imre! Igaz a z , hogy n e m tudhatni, m i légyen fenn elvégezve felólünk; de r e m é n y l e n ü n k s z a b a d , és - s z ü k s é g - i s . K e d v e s e m ! b í z z á l a z I s t e n b e n ! h a m i n d e n tö¬ r i k , s z a k a d , h a a z á g y ú k r o p o g n a k , h a a ' h a l á l k ö r ü l ö t t e d ö l d ö k ö l , 's h a a z É g 's f ö l d m e g r e n d ű l is - a k k o r e m e l d f e l T e k i n t e t e d e t a z É g r e - és a z I s t e n n e m h á g y - e l b e n ¬ n ü n k e t . - A z az Isten, a' k i M a g á t e d d i g a n n y i v e s z e d e l m e k k ö z ö t t megtartotta, él m é g , és - m i n d e n h a t ó . D e h a B ö l c s e s s é g é n e k u g y t e t s z e t t v é g e z n i , h o g y S z í v e i n k ' öszve-kerűlésének szép napja vérrel legyen megjelelve B a r á t o m ! - tehát v a n egy jobb é l e t , h o l a ' s z e r e t ó , ö s z v e h a n g z ó s z í v e k e t s e m m i e l n e m v á l a s z t y a : a ' h o v á é n is h a m a r M a g a u t á n m e g y e k ; m e r t a ' b ú u g y is m e g ö l . A z t t a r t o m , h o g y e g y V i l á g b a n , m e l l y b e n M a g a n e m v o l n a , s e m m i t s e t u d n é k s z e r e t n i - n e m t u d n é k é l n i : O h ! h o l is t a l á l n é k S z í v e t , a ' k i u g y e g é s z e n h o z z á m v o l n a alkotva? - I s t e n h o z z á d ! V e g y e d e z e n hajfür¬ t ö m e t , m e l l y m a m é g - olly k ö z e l f e k ü d t s z í v e m h e z - v e g y e d azt e z e n i s z o n y ú nap¬ nak emlékezetére Lízádtól. K é r l e k a z I s t e n r e ! írj n é k e m v a l a m i k o r c s a k l e h e t ; h a c s a k k é t s z ó t is - l e g a l á b b c s a k e z t „élek és szeretlek még" és j e l e n t s d - m e g a ' T á b o r n a k h ó l l é t é t , h o g y v á l a s z o l h a s s a k ; m é g is j o b b a n m e g f o g o k n y u g o d n i . K ü l d g y t e is e g y f ü r t ö t h a j a d b ó l n é k e m , h a d d t ű z ¬ z e m s z í v e m r e - talán majd csendessebben ver. Olvassa-el e z e n hosszú levelemet, h a ideje v a n ; csak soha se k é t e l k e d g y é k igaz, állandó, h ű S z e r e l m e m r ó l .

11. Levél Líza Imrének

Őrhegy, 28 Mart. reggel 7 órakor. T e g n a p k ü l d é m - e l u t ó l s ó l e v e l e m e t , 's m a m á r - m e g i n t i r o k ; m e r t M a g á n a k is v á ¬ r o m l e v e l é t , 's h a e z i s m é t s z o m o r ú a n h a n g z i k , t e h á t u g y se t u d n é k s e m m i o k o s s a t is arra f e l e l n i : e n n e k o k á é r t e z u t á n i n k á b b m i n d é g n y u g o d t t a b b ó r á i m b a n a k a r o k í r n i M a g á n a k , m i n t h o g y m é g is k í v á n n á m , h o g y M a g a m i n d e n t t u d g y o n f e l ó l e m . T e g n a ¬ pi l e v e l e m n e k v é g e s z o m o r ú a n h a n g z o t t - b o c s á n a t o t ! f á j d a l m a s é r z e m é n y i m által v é ¬ l e t l e n l e p e t v é n - m e g - el k e l l e j a j d ú l n i s z i v e m n e k . A z o n l e s z e k , h o g y m e g g y ó z z e m magamat; noha m é g sokszor fognak szavaim közé elegyedni keserű k ö n n y e i m : mert v a l a m e d d i g tart a ' h á b o r ú , l e h e t e t l e n h o g y n y u g o d t , v i d á m e l m é v e l l e g y e k .

dikre

* Felelet a' 7

135

Die Stimme der Natur gebeut in allen Seelen, Undfalscher Grossmuth Zwang, kann einen wahren Schmerz Nicht überwinden - kaum verheelen. I m i g y irt e g y f é r j f i ú - é n p e d i g c s a k L e á n y v a g y o k ! V a l a m i n t K e m p t e n b ó ' l írott levelét v e t t e m , ( m e n n y i k e s e r ű k ö n n y e k e t szítt a z s z e m e i m b ó ' l ! ) g y á s z - r u h á m a t k e r e s t e m e l ó l , u g y a n a z o n t , m e l l y e t a' m é l l y g y á s z n a k l e t é ­ tele után jó A t y á m é r t viseltem. E g y k o r földi b o l d o g s á g o m n a k veszteségét sírattam b e n n e (mert a z A t y á m v é g e felé olly j ó - ó h ! olly igen j ó volt! H a a z É g O t e t t o v á b b megtartotta v o l n a , - s z e r e n c s é m e t b i z o n y o s s a n m e g t e t t e v o l n a ) most ujra felélledtt r e m é n y i m n e k irgalmatlan feldúlását síratom b e n n e . — A ' B á t y á m tegnap m e g h ö k k e n t , hogy meglátot: A r c z á m halavány volt - s z e m e i m v ö r ö s s e k , és d a g a d t a k - m e r t a z e g é s z é j t s z a k a b é n e m t e v ó d t e k . F i t y é s z v e k é s t e k rajtam szemei; én elfordúltam, mert tarték tóle, h o g y elárúlom magamat; pedig ezt, a' V i l á g é r t s e m a k a r n á m . B a r á t o m ! a ' m i s o r s u n k o l l y c s u d á l a t o s - a ' k i m e n e t e l o l l y bi¬ zonytalan. - L é g y e n az Ú r n a k akarattya! D e irigyeim' gonosz örömétól, ellenségeim' C s ú f j á t ó l , só't m é g a ' j o b b e m b e r e k h i d e g S z á n a k o d á s á t ó l is - ö r ö m e s t m e g k í m é l l n é m m a g a m a t . - U g y sincs s e n k i is, a ' k i e n g e m m e g f o g h a t n a , é r z e m é n y e i m e t m e g é r t ¬ hetné, S z í v e m e t , S z e r e l m e m e t becsűlhetné; mért k ö z ö l n é m tehát fájdalmamat? m i n e k a ' s i k e r e t l e n p a n a s z o k ? - n é m á n s z e n v e d e k , és - r e m é n y l e k ! A ' b a j n o k ' pályája, k i m a g á t n a g y s z í v ű s é g g e l a ' H a z á n a k f e l á l d o z z a , I m r e ! e z a ' pᬠl y a n a g y és d i c s ó . H a n é h a a ' j e l e n l é v ó i d ó n e m e m l e g e t i - i s t e t t e i t , a ' j ö v e n d ó m i n d e n b i z o n n y a l m a g a s z t a l l y a és d i c s ó i t i . H a h ! m i n t e m e l , m i n t e r ó s í t , m i n t v i g a s z t a l e n g e m e z e n g o n d o l a t ! - S z e r e t e m b i z o n n y á r a é n is H a z á m a t ; m é l l y e n v é r z ó s z í v v e l t e s z e m néki a' legnagyobb áldozatot, a' mellyet egy Szeretó L e á n y tehet - feláldozván néki S z e r e l m e m e t ! S o k e z valóban, véghetetlen sok egy olly Szívtól, mint az e n y i m : C s a k a z I s t e n , a ' k i B e l s ó m e t e g é s z s z e n által l á t t y a , t u d h a t t y a e z t .

29dikén estve. M á s k o r , a ' T a v a s z n a k é r k e z é s é v e l ú j j ú l t t é l e t e r ó t , ö r ö m ö t és g y ö n y ö r ű s é g e t é r e z ¬ t e m m a g a m b a n ; d e most harmadszor van, hogy a' feléledó, megifjadó T e r m é s z e t c s a k k í n a i m a t s z a p o r í t t y a . M á r u g y a n e n n e k e l ó t t e se k í s é r h e t t e m S z a v a m m a l a ' F ü ¬ l e m i l é n e k örömdalát, mert a ' b ú azt m i n d é g elfojtá; d e így, a' m i n t most v a n , most, m i d ó n m i n d e n ö s z v e e s k ü d ö t t e l l e n e m - i g y m é g s o h a s e m v o l t . D e h a d g y á n ! Majd még a' jövendő rózsákat termendő! 's a z i g a z S z e r e l e m m i n d e n t m e g g y ó ' z . N e m k a c z a g M a g a , hogy imilly közmondásokkal vigasztalom szívemet? - Barátom! én m i n d e n h e z ragaszkodom, a' m i n é m ű n é m ű enyhűlést adhat, mint a' Hajó-törést szenvedó, a' k i végsó' szorúlttságában egy p ó r h a n y ó d e s z k a darabba k a p a s z k o d i k , - n é h a m e g m e n e k ¬ szik - néha elmerűl! T ö r t é n e t b ó l m a e g y régi v é r s z í n t ö r ö k k e s z k e n ó r e kellett a k a d n o m ; n y a k a m k ö r é v e v é m , h o g y u g y s z e m b e n e t ű n n y ö n g y á s z r u h á m ; 's m o s t v e s z e m é s z r e , h o g y - j ó l választottam. - É n mindég az együgyű öltözetet szerettem, mert mennél közelebb v a l a m i a ' T e r m é s z e t h e z , a n n á l j o b b a n s z e r e t e m , és m i n d e n k o r e l e j b e t e s z e m a ' m e s ¬ t e r s é g n e k . B o l d o g a b b i d ó k b e n t ö b b n y i r e a z á r t a t l a n s á g n a k s z e l í d s z i n é t v i s e l t e m , 's

136

mellette n é m e l l y setét s z í n e k e t ; d e l e g i n k á b b s z e r e t t e m a' z ö l d b o d r o k a t . - A t y á m ' h a l á l a - ó l t a t ö b b n y i r e f e k e t é b e n j á r t a m , - m o s t is m i n d é g f e k e t é t a k a r o k v i s e l n i . F e k e ­ t e r u h a - v é r s z i n k e n d ó ' n y a k a m o n - vér, és gyász - n y i l v á n s á g o s j e l e n s é g e a ' p u s z t í t ó h á b o r ú n a k . A d g y a a ' j ó I s t e n ! h o g y n e m s o k á r a m á s s a l c s e r é l h e s s e m - f e l s z o m o r ú öltö¬ zetemet. — D e é n o l l y s z o r g a l m a t o s s a n í r o k , 's p e d i g n e m is t u d o m h a e l j u t n a k - e M a g á h o z l e ­ v e l e i m . O h ! b á r c s a k e l j u t n a v a l a m e n n y i . É n o l l y ö r ö m e s t f i r k á l o k ; k ö n n y e b b ü l v e ér¬ z e m m a g a m a t , h a é r z e m é n y e i m e t p a p i r o s r a t e t t e m , és m e g g o n d o l o m , h o g y M a g a a z o k a t o l v a s n i f o g j a , 's a z o k b ó l m e g é r t e n i : h o g y a z é n s z e r e l m e m , m e l l y r ó l M a g a o l l y sokáig kételkedett, mellyet M a g a sokszor lehetetlenségnek tartott, a' M a g á é n a k sem¬ m i t s e m e n g e d ; - h o g y s z í v e i n k b i z o n n y á r a a z o n e g y i d ó b e n g y ú l t a k - e l , és h o g y m i , n o h a h á r o m e s z t e n d e i g e l v á l a s z t v a - m á r m i n t e g y ö r ö k r e e l v e s z v e e g y m á s t ó l - tulaj¬ d o n k é p e n m é g i s m i n d é g ö s z v e v a l á n k k ö t v e . B i z o n n y á r a , a ' m i l e l k e i n k s o h a se v o l ¬ t a k e g é s z e n i d e g e n e k e g y m á s h o z ; k ü l ö m b e n l e h e t e t l e n v o l n a , h o g y é n M a g á h o z illy e g y e n e s s e n , i l l y ó s z i n t é n , i l l y b i z o d a l m a s s a n , és s z i v e s s e n t u d n é k s z ó l l a n i ? -

30dikán reggel M i l l y e n k e v é s , m i l l y e n s z e g é n y a z e m b e r i élet e g y részt v e v ó ' szív n é l k ü l ! - Itt ülök, f e j e m a ' k e z e m r e t á m a s z t v a ; i t t ü l ö k és g o n d o l k o d o m , - s o h a j t o k , és k é p z e l e t i m m i n ­ d é g u g y a n a z o n e g y p o n t b a n á l l a p o d n a k . Háború és halál! s z a k a d a t l a n g o n d o l a t t y a el¬ m é m n e k - 's m e l l e t t e g y a k o r c s e p p e k g ö r d ü l n e k - k i s z e m e i m b ó l : h o g y K l á r i m , ( k i i t t a s z t a l k á j á n á l d o l g o z i k ) e g y s z e r is m á s s z o r is f e j é t c s ó v á l l y a f e l e t t e m , és k é r , h o g y n y u g o d g y a m - m e g , mert n e m sokára fognának jönni leveleim. H a e z e n személlyról s z ó l l o k ; á m n e g o n d o l l y o n M a g á n a k e g y m í n d e n n a p i , a ' k ö z ö n s é g e s s z o b a l e á n y o k ' hi¬ báival tellyes t e r e m t m é n y t : h a n e m e g y olly s z e m é l y t , a' k i jobbra vala n e v e l v e ; a' k i e g é s z l é l e k k e l r a j t a m f ü g g , és k e d v e m e t t ö l t i , a ' m e n y n y i b e n t ó l e k i t e l l i k . K é t e s z t e n ¬ d e i v á n d o r l á s o m b a n m i n d e n ü t t h í v k i s é r ó n é m v a l a O , 's m i n t h o g y k í v ű l e s e n k i m se v o l t , e g é s z b i z o d a l o m m a l v i s e l t e t t e m h o z z á j a . D e m e g is é r d e m l i o l l y s o k p r ó b á k a t kiállott hívsége, h o g y m á s k é n t b á n n y a k véle, m i n t az e'féle L e á n y o k k a l bánni szokás. M é g n e m tudhatom, hol fogom életemet végezni; de aztt u d o m bizonyossan, hogy K l á r i e n g e m s o h a e l n e m h á g y . ' S h a n é m e l l y D á m a K u t y á j á t is s i m o g a t t y a , és s z e r e t i , m i n t h o g y a z k e z e i t n y a l o g a t t y a ; m e n n y i v e l i n k á b b m e g é r d e m l i a z illy becsűletes sze¬ mély, hogy - jó legyek hozzája. U g y é l e k é n itt, m i n t e g y A p á c z a , v a g y i n k á b b , m i n t e g y R e m e t e . K e v e s e t t u d o k a r r ó l , a ' m i a ' V i l á g b a n t ö r t é n i k , d e - n e m is t ö r ó ' d ö m v e l e . Ö r ö m t e l e n m a g á n o s s á g o ¬ m a t el n e m c s e r é l n é m a' l e g f é n y e s b b t á r s a s á g o k k a l , a' l e g v i g a b b m ú l a t s á g o k k a l ; m e r t itt l e g a l á b b h á b o r i t t a t l a n m ú l a t h a t o k g o n d o l a t i m m a l , 's n e m s z ü k s é g á l a r c z á b a n jár¬ n o m . - S e m m i s z ü k s é g e s n é l k ü l n e m s z ű k ö l k ö d ö m B á t y á m n á l ; a' kilátás s z o b á m b ó l n e m m e g y u g y a n m e s z s z e b b a' falunál, d e ha a' szabadba akarok m e n n i , k ö z e l é r e m a' k e r t e t : h o l n é h a a ' m á r v á n y l é p c s ó k r e ü l v é n , o l v a s o k , v a g y d o l g o z o k , és a ' l e g s z e b b kilátásban g y ö n y ö r k ö d h e t e m . A ' h o s z s z a n n y ú l ó h e g y e k k ö z ö t t - a' M o r v á n keresztül s z a b a d o n á l t a l l á t h a t o k a ' S z o m s z é d T a r n á b a , a ' h o l t i s z t a i d ó v e l n é h á n y f a l u k a t is ki¬ v e h e t a ' S z e m . L ö w e n , e g y ó'sz H e l v e t a ( m á r r é g e n B é c s b e n l a k i k ) e g y s z e r i t t l é v é n , m i d ó n e z e n s z é p k i l á t á s r a f i g y e l m e s s é t e t t e m v o l n a , t ö b b U r a k ' és D á m á k ' t á r s a s á g á -

137

b a n e z e k e t m o n d a n é k e m : „en contemplant avec admiration les beautés, que la nature a étalé avec profusion sur les bords du lac; je me trouve transporté en Suisse." H a t e h á t M a g a s o h a i t t n e m v o l t is, e l k é p z e l h e t i M a g á n a k e z e n v i d é k e k n e k s z é p s é g e i t . -

31dikén reggel A z ú j s á g o k b a n s o k f é l e g y ó z e d e l m e k r ó l o l v a s o k , m e l l y e k e t a ' M i e i n k n y e r t e k ; és hálát a d o k é r e t t e k a z ö r ö k G o n d v i s e l é s n e k , - d e a z ebbó'l s z á r m o z ó k ö z ö n s é g e s ö r ö m ­ b e n m é g se v e h e t e k i g a z r é s z t : m e r t M a g á r ó l h i s z e n m é g n i n c s s e m m i t u d ó s í t á s o m ! -

„Én írok Magának, valamíg kezem lesz." E z e k a ' M a g a ' s z a v a i ; és é n s z í v s z a k a d v a v á r o m , és r e m é n y l e m m á r e z e n i g é r e t n e k t e l l y e s e d é s é t , a n n y i v a l is i n k á b b , m i n t h o g y u t ó l s ó l e v e l e é p p e n n e m v o l t v í g a s z t a l ó . H a e g y s z e r M a g á r ó l b i z o n y o s s a t t u d o k , a k k o r é n is örűlni fogok, d e addig - félek, reszketek. N é h á n y nap m ú l v a M e z ó d r e m e g y e k . S z o m o r ú út lesz e z ! - Irjon n é k e m , valami¬ k o r c s a k l e h e t , m e r t k ü l ö m b e n - M a g a c s u n y a e m b e r ! É n , a ' m i n t l á t t y a m i n d é g fele¬ l e k . C s a k , arra k é r e m , h o g y m e g n e ü t k ö z z é k , h a t a l á n r e n d e t l e n ű l j á r n a k l e v e l e i m ; és arra is k é r e m i s m é t : s o h a n e k é t e l k e d g y é k i g a z , h ű s z e r e l m é r ó l . I r o m á n y o m ' altalolvasásánál e g y rút k é t s é g t á m a d o t t l e l k e m b e n ; talán el k e l l e n e azt n y o m n o m ? - N e m , k i v é l e ! - J o b b a' kora k é t s é g , m i n t a' késó' bánat. I m r e ! I g a z , h o g y a ' M a g a S z e r e l m e a z i d ó t , és t á v ó l l é t e t ( a ' k é t l e g n e h e z e b b p r ó b á t ) s z e r e n c s é s sen kiállotta; d e g y a k r a n , a ' n a g y v e s z e d e l m e k e n általtöró e m b e r , m e g a k a d a' csekélly gátokban. H a M a g a valaha képes volna habozni? képes volna tett lépését megbánni? n e m , m i n t g y e n g é n szeretó L e á n y k é r d e m é n M a g á t , pártos szeretót; h a n e m m i n t igaz b a r á t o t , a z ó ' s z i n t e b a r á t n é ? - Á l l a n d ó t u d - e M a g a m a r a d n i ? - h a n e m t u d n a ? h a - ak¬ k o r j a j M a g á n a k ! - H a a z e l s ó , és e g y e t l e n e g y F é r j f i u a ' f ö l d ö n , a ' k i s z e r e l m e m n e k v a l l á s á v a l d i c s e k e d h e t n é k , k é p e s v o l n a - k ö n n y e n m e g v á l t o z n i ; a k k o r - jaj n é k e m ! ! - T a l á n a z t f o g j a M a g a g o n d o l n i , h o g y a z i g a z s z e r e l e m n e m i s m é r k é t s é g e t ? ; d e arra é n a z t f e l e l e m : h o g y a z o k o s , a ' v i r t u s r a és v i s z s z o n o s b e c s ü l é s r e é p ű l t t s z e r e l e m n e k m i n d e n t j ó l m e g k e l l e l ó r e g o n d o l n i ; és c s a k e ' l e h e t t a r t ó s . V a k i n d ú l a t o t t á p l á l n i k e ¬ b e l e m b e n , é n s o h a se v o l n é k k é p e s , s e m i l l y i n d ú l a t n a k t á r g y a l e n n i , s o h a n e m k í v á n ¬ nék. M e r t még egyszer m o n d o m Magának: é nn e m vagyok közönséges L e á n y ! - F e l e l l y e n M a g a e r r e i g a z á n , és ó s z i n t é n . A d i e u !

4dik April. U g y v é l t e m , h o g y e l u t a z á s o m elótt m é g levelét v e s z e m M a g á n a k . H o l n a p M e z ó d re m e g y e k ; 's e z e n L e v e l e m e t is c s a k ú t n a k e r e s z t e m , m e l l y 1 0 n a p ó l t a m á r a ' h a r m a ­ dik: valamellyik csak k é z h e z jut. írjon k é r e m , valamikor lehet; - m e g n e m m o n d h a ¬ tom, mint k í n o z e n g e m a' nyughatatlanság. - N e m h o g y talántán M a g a azt gondollya, h o g y e z e n l e v e l e m u t ó l s ó c z i k k e l y e által é n M a g á t s é r t e n i a k a r t a m ? - E z v a l ó b a n f á j ­ n a n é k e m ; - n e m s é r t e n i , c s a k i n t e n i a k a r t a m é n M a g á t . Pensés a moi! -

138

12. Levél * Imre Lízának

Walwis. 27Mart. éjfélkor, a' temetőben. U g y v a g y o n ! a ' t e m e t ó b e n ; d e , h á l á a z E g e k n e k , m é g e l e v e n e n , és e g é s s é g e s s e n ! - P o r r a l e l l e p v e , v é r r e l f e s t v e , f á r a d t a n , 's s z i n t e e l t i k k a d v a , i r o k é n i t t M a g á n a k L í z a ; itt e g y f a l u b a n , m e l l y e t k e v é s O r á k e l ó t t o s t r o m m a l v e v é n k m e g ; - i t t h o l a ' m e g ó l t t m i é i n k n e k , és F r a n c z i á k n a k v é r e m é g g ó z ö l ö g - i t t a ' l e g i s z o n y ú b b e m b e r d ü h n e k e l h u l l o t t b o r z a s z t ó á l d o z a t i k ö z ö t t - 's i n n e n s z ó l l M a g á h o z a z é n s z e r e t ó ' s z í v e m , É d e s , egyetlenül szeretett Isteni L i z á m ! - M i n ó ' hely ez? - m i n t k ü l ö m b ö z szívemtó'l? - D e v a l ó b a n elsó a l k a l m a t o s s á g o m h é t n a p o k - ó l t a , m i d ó n v í g a s z t a l ó k e d v e s l e v e l é t v é g t é r e m é g is v e h e t t e m . H é t n a p o k ó l t a s z a k a d a t l a n v e r e k e d t ü n k n a p p a l , é j j e l e n ¬ k é n t p e d i g a z ellenséget ü l d ö z t ü k , a ' k i m i n d e d d i g m i n d e n ü t t e g é s z e n m e g vala ver¬ v e . I t t o l l y m a k a c s ú l , és k é t s é g b ' e s v e t a r t o t t a m a g á t , h o g y k é t n a p i g b i z o n y t a l a n v o l t a' g y ó ' z e d e l e m ; 's itt, m á r ú j r a n e k i d ü h ö d v é n , l á b r a k a p o t t v o l n a i s m é t ; d e e l n y o m t u k , és t ó ' k é l l e t e s s e n d i a d a l m a s k o d t u n k . S z ö r n y ű ü t k ö z e t v o l t e z ! E z e r e k n e k k e l l e t t m i n ¬ d e n i k f é l b ó l e l e s n i ; s ü r ü e n h e v e r n e k a ' f e l - g y i l k o l t t e m b e r - és l ó t e t e m e k a z ü t k ö z e t ' h e l y e i n , - a ' f é l v i l á g r e n g e t t a l a t t u n k . A z e l e s t t e k k ö z ö t t , a ' m i n t m á r is h i r e f u t a m o ¬ d o t t , n é h á n y G e n e r á l i s o k is, és s z á m o s F ó t i s z t e k v a n n a k - m é g a ' m i R e g e m e n t ü n k b ó l is. U g y m o n d g y á k , h o g y K á r o l y a l a t t is s e b e t k a p o t t v o l n a a ' ló? - E n g e m ' a ' sors e r ó v e l l á t t a t o t t m e g t a r t a n i a k a r n i ; - h a l á l v a l a k ö r ü l ö t t e m m i n d e n ü t t , 's é n - é l e k . L í z a ! ! s z í v e m n e k méllyéból kiáltom most: H á l á Istennek! mert M a g a már Barátnéja s z í v e m n e k . D e h a m e g g o n d o l o m , h á n y s z o r k e l l m é g halál t o r k a elótt f o r g o l ó d n o m ? h a m e g g o n d o l o m , h o g y e d d i g v o n t t é l e t e m b e n a ' s z e r e n c s e n é k e m m é g s e m m i b e n se k e d v e z e t t ? - L é g y e n a' T e akaratod! — D e félre a' s z o m o r ú k é p e k k e l ; csak e z t m é g : n é k e m e g y c s a p a t l o v a s s á g g a l , és k é t a n n y i g y a l o g s á g g a l e z e n t e m e t ó t k e l l e e l f o g l a l ¬ n o m , m i n t l e g m a g a s s a b b h e l y e t a ' f a l ú b a n ; - 's i t t í r o k é n M a g á n a k e g y l á m p á s m e l ¬ lett e g y sírhalmon, m e l l y n e k k e r e s z t y e t ö r v e f e k s z i k m e l l e t t e m . K ö s z ö n e t s z í v e m b ó l s z í v e s l e v e l é é r t ! T e l i , a ' m e g h a s a d á s i g t e l i s z í v e m ; d e n e m ír¬ h a t o k : m e r t a ' l e g e r ó s s e b b , l e g h a t a l m a s s a b b s z ó is m é g g y e n g e é r z e m é n y i m ' k i f e j e ¬ zésére. Ö r ö m e s t lábaihoz borúlnék, h o g y szeretó lelkemet ott - kilehelljem. L í z a ! é n m i n d é g a z t t a r t o t t a m , h o g y l e l k e i n k k ö z ö t t S y m p a t h i á v a g y o n . - J a j ! jaj l e g y e n né¬ k e m , h a utólsó lehelletéig é l e t e m n e k , melly e g é s z e n , m i n d e n kifogás nélkül M a g á ¬ n a k légyen szentelve, é n az n e m m a r a d o k - a' k i v a g y o k . E g e k ! csak egyszer enged¬ tessék n é k e m , M a g á t e ' földön m é g láthatnom, h o g y M a g á v a l e g é s z s z e n elhitethes¬ s e m , h o g y - e g y e d ű l c s a k M a g á é r t é l t e m , 's é l e k . - L í z a ! c s u d á l a t o s a z é n m o s t a n i h e l y h e z t e t é s e m . H a t ö b b i d ó ' m l e s z , és t ö b b n y ú g a l m a m , t ö b b e t í r o k . A ' l e g i s z o n y a tosb vérontásnak k ö z e p e t t e , a' M a g a szeretett K é p é t látom; - az á g y ú k n a k elkábitó ropogásaiban, a' M a g a ' édes szavát hallom; - L í z a ! vétett M a g a , h o g y e n g e m k ö n n y e n g o n d o l k o d ó n a k t a r t o t t ; k a r a k t e r e m e r ó s e n áll, m i n t a ' k ó s z á l a ' t e n g e r b e n . N e m i r h a t o k t ö b b e t , m e r t l á m p á s o m h ú n y n i k e z d - k ü l ö m b e n is c z i r k á l n i k e l l m e n ¬ n e m . H a S z i k l a y n a k ír, t e h á t k é r e m k ö s z ö n t s e n e v e m m e l . N e m í r h a t o k n é k i e - s e n -

* Felelet a' 8dikra

139

k i n e k se - m é g a z A p á m n a k se - c s a k M a g á n a k . í r j o n M a g a n é k e m s o k s z o r , és s o k a t szívéból.

13. Levél Imre Lízának

Orsingen-néla' Táborban 9dik April. M a m á s o d i k napja, h o g y itt n y u g s z u n k ; m e d d i g ? a z b i z o n y t a l a n : m e r t E l ó l j á r ó Se¬ regünk m é g egyre üldözi az Ellenséget. S z é p t a v a s z i e s t v e v a g y o n ! 's é n k i l o p v á n m a g a m a t a ' t á b o r i z a j b ó l , e z e n f e n y v e s b e rejtóztem, h o g y egész l e l k e m m e l , egész valóságommal M a g á n á l lehessek, szeretett, i m á d o t t I s t e n n é j e é l e t e m n e k ! - itt í r o k é n M a g á n a k z ö l d m o h á n f e k v e ; e g y itt találtt Szikla-darab asztalkám. I t t f e k s z i k elóttem a' M a g a ' k e d v e s levele-is; - r á m e r e s z t e m s z e m e i m e t , és - b o l d o g n a k é r z e m m a g a m a t általa; b o l d o g a b b n a k , m i n t v a l a h a é l e t e m ­ b e n v o l t a m . Ö r ö m e s t a n n y i t í r n é k rája - ' s m á s j o b b k ö r n y ű l á l l á s o k b a n e g y e g é s z k ö n y v e t t u d n é k í r n i rája, s z í v e m ' t ö k é l l e t e s ö r ö m e i r ó l , s z í v e m ' t ö k é l l e t e s b o l d o g s á g á ¬ ról - h o g y M a g a ö r ű l n e , ö r ű l n i e k e l l e n e ö r ö m i m f e l e t t ; - d e e g y s z o m o r ú g o n d o l a t

n y e l i e l e g é s z V a l ó s á g o m a t ; a ' g o n d o l a t : Líza! megtaláltuk egymást a' földön; de most midőn már talán késő? - Ö n k é n t t o l ó d i k e ' s o h a j t á s s z í v e m b ó ' l : U r a a ' S o r s n a k ! a d g y B é k é t a ' F ö l d n e k ! - - H i d g y e k - e sejtéseimnek? - é n k e v e s e t r e m é n y l e k , - b ú s va¬ g y o k . S z é p d i a d a l m a i n k felett alig t u d o k m o s o l y o g n i ; p e d i g - n e m v a g y o k rosz kato¬ na. K i n e m f e j t h e t e m , annál i n k á b b le n e m í r h a t o m azt, a' m i l e l k e m b e n fóll: ö r ü l ö k a ' m e n n y e i s z e r e n c s é n , a ' M a g a ' i s t e n i s z í v é t b í r h a t n i ; - és r e t t e g e k , é l e t e m m e l e g y g y ü t t a z t is e l v e s z t e n i ; - 's m e l l e t t e o l l y a s v a l a m i t is é r z e k m a g a m b a n , a ' m i e n g e m ' n a g y t é t e m é n y e k r e ö s z t ö n ö z : M i n d e z ö s z v e - v é v e e g é s z v a l ó s á g o m a t e g y o l l y fájda¬ l o m b a ó l d g y a - f e l , m e l l y e t le n e m írhatni. Á t k o s z o m , k á r o m l o m a ' k e g y e t l e n sorsot, m e l l y M a g á t t ó l e m i l l y s o k á i g e l f o g t a . L i z a ! S z é p , n a g y , erós l é l e k , v i g a s z t a l l y e n g e m ! - mert v a n n a k óráim, m e l l y e k b e n m i n d e n eróm elcsügged. M e g ne vessen e n g e m e z é r t : f o n t o l l y a m e g s z o m o r ú sorsát s z í v e m n e k , m e l l y o l l y k é p t e l e n ű l s z e r e t - H a h ! ezer idvességgel teli M e n y v a n k o c z k á r a v e t v e ! M e g n e vessen ezért e n g e m e t . H i s z e n a' M a g a ' s z e r e l m é n e k i d v e s s é g é é r t , S á n d o r a ' V i l á g o t , B r u t u s a ' S z a b a d s á g o t , C a e s a r a' b í b o r t , A l c i b i a d e s a ' dicsóséget ö r ö m e s t , és b ü s z k é n o d a a d n á k - h a L í z a ! e z e k a ' M a g a ' s z e r e l m é n e k b o l d o g s á g á t u g y é r e z n é k , u g y g o n d o l n á k , m i n t é n a z t é r z e m és g o n d o l o m . - S o h a se b o c s á t h a t o m m e g M a g á n a k , h o g y s z í v e m e t e l n e m f o g a d t a a k k o r , m i d ó n s z e r e n c s é m m é g n e m vala illy t e k e r v é n y e s k ö r n y ű l á l l á s o k k ö z é k e r í t v e , holott b i z o n y o s vala m i n d é g , h o g y a' M a g a s z í v é n e k csak a z e n y i m vala alkotva - valamint s z i n t é n m é l l y e n é r z e m a z t is, h o g y a z é n s z í v e m e t is c s a k a ' M a g á é t ö l t h e t i - m e g . J ó és b e c s ű l e t e s v o l t a z é n s z í v e m m i n d é g , t i s z t a a ' s z á n d é k o m ; - d e f é l r e a ' b o s z s z o n t ó és k í n z ó e m l é k e z e t e k k e l . Bele akarok szokni, a' m e n n y i r e lehet állapotomba.

Egy velem mindenben meg-osztozó, okos, kellemes Valósággal élni, benne is élni - élni ezen Valóság által; az 0 élete az én boldogságom; az 0 boldogsága az én életem; egygyé lehetni véle! hasonló módok által, egygyütt azon egy czélra törekedni - akarni, nem akarni; tenni nem tenni - minden azon egy okból eredvén. - E z v a l a a ' k í v á n a t , m e l l y , m i ó l t a m a g a m a t é r e z n i k e z d é m , l e l k e m b e n m é l l y e n f e k ü d t t ; és M a g á v a l k ö z e l e b b m e g i s m é r k e d v é n ,

140

m e g r i a d t t , és t e l l y e s e d é s é r t k i á l t o t t ; és e n g e m - e m é s z t e t t . L í z a ! M a g a e z a ' V a l ó s á g : M a g á b ó l f o l y , m i n t e g y e r e d e t i f o r r á s b ó l m i n d e n s z e r e n c s e , és s z e r e n c s é t l e n s é g éle¬ t e m b e . M a g á n a k h a t á r n é l k ü l v a l ó b í r á s a a z o r s ó , m e l l y k ö r ü l é r z e m é n y i m , és g o n d o ¬ latim szünet nélkűl forognak; de, magassabban, mint az elóttem f e k v ó Helvetiai ko¬ pár H a v a s o k , tornyosodnak e z e n k í v á n s á g o m ' elejbe a' t e m é r d e k akadályok - e z e n n a g y , m é r é s z k i v á n s á g o m n a k elejbe! - É n s z e g é n y l e g é n y v a g y o k , m e r t - s o k a n va¬ g y u n k testvérek; é n M a g a elejbe n e m rakhatok gazdagságot. É n n e m tehetek a' M a g a ' l á b á h o z R a n g o t ; m i n t h o g y C s ú s z ó - m á s z ó soha s e m v o l t a m ; N e m z e t s é g e m régi u g y a n , Ő s e i m , t ö b b n y i r e K a t o n á k , n e v e z e t e s s e k a' H a z a ' K r ó n i k á i b a n , d e é n c s a k s z e ­ g é n y m á s o d i k K a p i t á n y v a g y o k . E g é s z é r t é k e m tehát csak egy becsűletes, egyenes, végtelenűl szeretó Szív. I s m é r e m u g y a n én, M a g á t szép, jó, nagy lélek! t u d o m én, h o g y e z e n s z í v , a ' m i n t v a g y o n , a ' M a g a B í r ó s z é k e e l ó t t s o h a se f o g n a e g é s z e n m e g v e t ¬ t e t n i ; d e - v a l a m i n t M i n d e n a ' V i l á g o n , u g y M a g a is a ' k ö r n y ű l á l l á s o k t ó l f ü g g . D e h a m i n d e z e n a k a d á l y o k e l v o l n á n a k is h á r í t v a : m o s t h á b o r ú v a n - p e d i g i g e n v é r e s h á b o ­ r ú ; 's é n T i s z t e m n e k h í v v i s e l ó j e v a g y o k - e l e s h e t e m , - v a g y n y o m o r é k k á l e h e t e k ? N i n c s k i m e n e t e l e z e n L a b y r i n t h b ó l ! - É n m é g is s z e r e n c s é t l e n v a g y o k ! - H a h ! e g y véres, dühös harcz most melly jót tehetne tépelódó s z í v e m m e l . - - Schaffhausen f e l ó l s ü r ű á g y ú z á s h a l l a t i k - a' m o r g á s e g é s z e n m i h o z z á n k e l h a t .

Bodman. Ildik April. A z ellenség a' R a j n á n túl v a n verve: a' k e v é l y e k , k i k n é h á n y hónap m ú l v a már Bé¬ cset a k a r á k v í n i . A ' n e d v e s , e g é s s é g t e l e n i d ó m i a t t a ' s e r e g n e k n a g y o b b r é s z e f a l ú k r a v a g y o n s z á l l í t v a . M i i t t v a g y u n k - a' N é m e t t ó ' ( B o o d e n - S e e ) p a r t y á n . S z é p v a d v i d é k . I g e n j ó l e s e t t i s m é t f e d é l alá j ö h e t n ü n k n é k ü n k , k i k s z i n t e e g y h ó n a p i g a ' s z a b a d , k e d ¬ v e t l e n É g a l a t t t a n y á z t ú n k , 's m a j d m i n d e n n a p t ű z b e n v a l á n k ; n o h a i g e n s z o r o s s a n v a g y u n k szállva, h o g y - egyedűl lehetni, ismét rejtekhelyeket kell k e r e s n e m . E l o l v a s v á n , a' m i t tegnapeló'tt irtam, u g y találom, h o g y az valóságos Z ű r z a v a r ; d e m i k é n t írhatnék valamit jó rendben, helyessen, s z í v e m ' imilly háborújában? - M i n t a' d ó l ö n g v e t o l y o n g ó h u l l á m a ' h á b o r g ó t e n g e r b e n , u g y n y e l i e l b e n n e m a z e g y g y i k ér¬ z e m é n y a' m á s i k a t , a z e g y g y i k g o n d o l a t a ' m á s i k a t . N e m v o l n a c s u d a v a l ó b a n , ha egé¬ s z e n e l v e s z t e n é m e s z e m e t ; 's p e d i g M a g a I s t e n i ! m e n n y i v e l ér t ö b b e t a ' l e g i s t e n i e b b elménél! - -

T e h á t , a ' m i n t M a g a m o n d g y a , csak a' kötelesség', szükség', és kaján árúlkodások' követ­ kezése volt az, hogy, ámbár mindégBarátném vala, el n e m f o g a d t a s z í v e m e t ? - V e s s z e n a ' P o k o l ' f e n e k é b e n ördögi lelke azon árúlónak! V a l a m e n n y i kín, a' k i most szívemet tépi, szállyon százszorta n a g y o b b m é r t é k b e n az Ő p o k o l k e b e l é b e ! - megcsala e n g e m ' a' gyilkos e z e n é l e t n e k i d v e s s é g é v e l ! ! - G y ö n y ö r ű s é g g e l t i p o r h a t n á m k i lelkét, h a m i n d g y á r t t e s t v é r e m v o l n a is: e l r a b o l t a a z á t k o z o t t t ó l e m a z t , a ' m i t e z e n a z é l e t e n t ú l ( a ' h o v á e n g e m e g y g o l y ó b i s m i n d e n ó r á n o d a c s a p h a t ) n é k e m s e m m i I s t e n se t é r í t h e t viszsza, bár ha hatodik E g é b e emel-is. -

Je suis des mortels le plus infortuné: Le fort, dontlarigueuram'accablers'attache, N'a montré mon bonheur, et soudain me l'arrache;

141

Etpour Comble des maux, que mon Coeur a soufferts, Jepuis vous posséder - je vous aime - et vous perds! E b b ó ' l észre v e h e t i L í z a , a' reménységtó'l m e n n y i t várok. M i n d a z o n á l t a l k ö s z ö n ö m a z E g e k n e k m é g is, h o g y m e g é r t e m a z t , h o g y M a g á t b á t r a n n e v e z h e t i s z í v e m b a r á t néjának. T a l á n H a d i t u d ó s í t á s o k a t is v á r M a g a t ó l e m ? - M o s t j o b b a n m e g y m i n d e n a ' m i s e r e g e i n k n é l , m i n t e n n e k eló'tte. O k a a z , h o g y j o b b v e z é r e i n k v a n n a k . K á r o l y F ó ' h e r c z e g m i n d e n t e k é n t e t b e n N a g y H a d i v e z é r . A ' l e g n a g y o b b k é t ü t k ö z e t e d d i g a z Osterachi, é s Stockachi v o l t ; a ' h o l t u d n i i l l i k m i n d a ' k é t f é l n e k e g é s z s e r e g e t ű z b e n v o l t egymás ellen. M i n d e n k o r m i v a l á n k a' nyertesek; tökélletes volt m i n d e n g y ó z e d e l m ü n k ; egygyetlen egyszer n y o m ó d o t t valamennyire viszsza j o b b s z á r n y u n k . D e vesz¬ t e s é g ü n k b i z o n n y á r a szintén annyi, ha n e m t ö b b m i n t a z ellenségé. M o s t a' F r a n c z i á k m á r a ' R a j n á n t ú l l é v é n , u g y v é l l y ü k , h o g y e g y i d e i g itt m e g n y u g s z u n k . ' S e z s z e r e t e t t L í z á m ! l e g y e n elég erról; igaz h o g y k e v é s - a ' b e t ű k alig t í z e d része a n n a k , a ' m e n n y e n c s a k a ' m i é i n k k ö z ü l e l e s t e k , és m e g s e b e s e d t e k , m e r t reá m e n n e k e z e k m á r alkalmasint 15 000re - d e l e g y e n elég: A ' szeretó'nek, k i n e k csak a' s z í v v e l v a n dolga, s e m m i sem alkalmatlanabb, mint ollyan dolgokkal veszódni, mellyek szerelmének k e r ü l e t é n k í v ü l v a n n a k . - N é k e m hálá I s t e n n e k , m é g s e m m i b a j o m : e g y kis golyóbis e g y k i s p e m e t h a j a t v i t t - e l f e j e m r ó l , é p p e n b a l f ü l e m m e l l e t t ; - 's e g y á g y ú - g o l y ó b i s o r r o m alá d ö r z s ö l t e , m i n t t u d g y i l k o l n i : m e r t a ' m e l l e t t e m e g y m á s u t á n álló h á r o m e m b e r n e k h a s o k o n u g y s u h a n t k e r e s z t ű l , h o g y - v é r e k e n g e m ' is e l ö n t ö t t . S z í v e m b ó l s a j n á l t a m s z e g é n y e k e t - M a g á r ó l g o n d o l k o d t a m - és a z ö r ö k e l v á l á s r ó l - h o g y s z í v e m egygyet pattant fájdalmában. L í z a ! kivánnya-e M a g a a' Békességet? -

12dik April. L í z a ! k ö n y ö r g ö k é n M a g á n a k : írjon n é k e m legalább m i n d e n h é t e n egyszer. É r é n t s e n - m e g a j a k a i v a l e g y h e l y e c s k é t l e g k ö z e l é b b l e v e l é b e n , és j e l e l l y e m e g a z t egy kereszttel; h a d d csókollyam m e g é n azt száz e g y n e h á n y mérföldnyire Magától, k e z e h e l y e t t . - í r j o n s o k a t ! M a g á n a k h i s z e n v a n m i n d é g i d e j e ? - É n is t ö b b e t í r n é k , de h á z n á l nincs alkalmatosságom, mert szinte e g y m á s hátán v a g y u n k ; k i n n p e d i g n a g y esó esik.

14. Levél* Imre Lízának

Bodman. 30 April. M a estve v e t t e m h á r o m levelét; m i n d a' hármat egyszerre (isteni lakozás szívem¬ n e k ! ) m i n e k u t á n n a a z e g é s z v i l á g n a k p o s t a h i v a t a l a i t ö r ö m e s t o s t r o m o l t a m , és f e l d ú l ¬ t a m volna. E z e r f é l e g o n d o l a t o k g y ö t ó r t e k i m m á r , de, az Isten láttya l e l k e m e t ! e g y i k e

* Felelet a' 9. 10. Ildikre.

142

se v o l t k é t s é g a ' M a g a ' s z e r e l m é r ó l : m e r t j o b b a n h i s z e k s z a v a i n a k , m i n t a ' l e g v a k j a b b M u f t i az A l k o r á n n a k ; h a n e m azt g o n d o l á m , h o g y v a l a m e l l y rosz-lelkű g a z e m b e r leve¬ l e i n k e t e l f o g j a - és m á r k á r o m o l t a m e l l e n k e z ó ' s o r s o m a t . - K ö s z ö n ö m j ó I s t e n ! h o g y u g y n i n c s e n ; - k ö s z ö n ö m l e l k e m L í z á m ! h o g y n é k e m illy szorgalmatossan, illy ó s z i n t é n , i l l y b i z o d a l m a s s a n , i l l y f o r r ó n irtál; e g é s z e n u g y , a ' m i n t s z í v e m o h a j t y a . S z í v e m ' m i n d e n é r z e m é n n y e forró hála, i m á d k o z ó áldás érette. K ö z e l v a n é j f é l h e z m o s t m i d ó n e z t í r o m , m e r t t ö b b e n l é v é n e g y g y ü t t s z á l l v a , vár¬ n o m kellett, m í g v a l a m e n n y e n l e f e k ü d t e k . M o s t m á r m i n d e n alszik; m i n t e g y kihalva v a n a ' f a l ú , m e l l y b e n n a p p a l a ' n e h á n y e z e r k a t o n á k ' szilaj l á r m á j á t ó l m é g a ' h e g y e k is v i s z h a n g o z n a k . C s a k a ' t ó z u g a b l a k o m alatt a ' s z é l b e n , a ' m e l l y n e k f ö v e n y e s p a r t y á n l a k o m . I t t ü l ö k - eló'ttem a' h á r o m levél, m e l l y e k n e k v é t e l é n é l s z i n t e k i u g r o t t a m e m b e r i h ü v e l y e m b ó l . L í z a ! E g y e d ű l - s z e r e t t e m ! - eró'ssen t o m b o l k e b e l e m b e n , m e g p e n d ű l t e k s z í v e m n e k m i n d e n h ú r j a i , és e g y s z e r e l m e s Z ű r z a v a r t z e n g e n e k , m i n d e n i d e g v o n a g o l b e n n e m , - a z é r z e m é n y e l n y e l i a ' g o n d o l a t o t , 's h a h á r o m f e j e m v o l n a is a ' g o n d o l k o d á s r a , m é g is e r ó t v e n n e r a j t o k e g y e t l e n e g y h a t a l m a s é r z e m é n y e m ; - 's a ' t e m é r d e k i m i l l y é r z e m é n y e k n e k s z ű k a ' s z í v e m - k e v é s n é k e m a z ö t é r e z e t ; - ö n k é n t arra n y ú l n a k k a r j a i m , o d a é l e t e m ' k ú t f e j é h e z - d e n e m é r n e k o d a - O h ! m i n t fáj! - É n szerencsétlen b o l d o g ! N e m t u d o m m i k é n t k e z d g y e m el, e z e n levelekre felelni? F é l i g m e g v a g y o k tébo¬ l y o d v a . L e g j o b b a ' l e v e l e k e t o l v a s n o m , és e g y s z e r 's m i n d é r z e m é n y i m e t , és g o n d o ¬ latimat utánna irnom, m i n t a' m i k é n t a z á r n y é k a' testet k ö v e t i . U g y s e m v a g y o k é n m á r t ö b b é a ' m a g a m é . - M é r t n i n c s a ' S z e r e l e m n e k a ' t á v ó l l é t b e n is t u l a j d o n n y e l v e , k ü l ö m b ö z ó a ' k ö z ö n s é g e s e m b e r n y e l v t ó l ! - M i n d e n s z ó n é k e m o l l y s z á r a z n a k tet¬ szik, olly üresnek, olly k e v é s n e k , olly s z e g é n y n e k , h o g y - csak s z í v e m e t g o n d o l o m á l t a l o k g ú n y o l n i . ' S m é g sincs m á s m ó d b e n n e ? O h ! n i n c s m i n d e n u g y , a ' m i n t l e n n i kellene! - A z é n h o s z s z ú l e v e l e m t e h á t n e m v o l t h o s z s z ú M a g á n a k ? Ö r ü l ö k rajta. K í v á n o m , h o g y csak félig olly r ö v i d e k n e k tessenek a z é n leveleim M a g á n a k , mint n é k e m a' M a g á é . E z e n h á r o m l e v é l p é l d á n a k o k á é r t c s a k e g y falat v o l t t e l h e t e t l e n , f e n e k e t l e n s z í v e m n e k . - É n m á r r é g e n é r e z t e m , h o g y n e m fog jót t e n n i , m i n d e n h a t h é t b e n egy¬ s z e r í r n i , a z é r t , a ' m i n t k i f o g t e t s z e n i , é n m á r t ö b b s z e r í r t a m ; 's f o g o k is i r n i m i n d e n ¬ kor, m i d ó n szerét t e h e t e m : hiszen e z a z é n e g y e t l e n e g y valóságos élésem! - V a g y o n a z o n k í v ű l itt e g y b a r á t o m is, L a m a r i n e K a p i t á n y , j ó , b e c s ü l e t e s , d e r é k I f j ú , t ű z e s Franczia, legkedvessebb pajtásom, a' ki, ha valami bajam történne, M a g á t legottan t u d ó s í t a n i f o g n á . A z o n e s e t b e n , h a - itt v é g z e m é l e t e m ' p á l y á j á t , Ő r e á m a r a d m i n d e ¬ n e m ; h o g y L í z á m ' l e v e l e i s z e n t s é g t e l e n k e z e k b e n e j u s s a n a k , és Ő e z e k e t i s m é t v i s z sza-küldhesse. D e félre a z illyenekkel, - lesz m é g h o z z á elég idó. N e m h i t t e m v o l n a , h o g y o l l y i g e n f e l v e g y e a z t , h o g y é n elsó l e v e l e m b e n csak i g a z , szíves barátságot, u t ó b b p e d i g igaz, h í v szerelmet k é r t e m Magától? - C s a k vessen e g y tekíntetet a' múlttakra: m i d ó n é n M a g á n a k (elragadtatva a' S y m p a t h i á n a k hatalmas e r e j e által, m e g l ó v e a ' t ű z e s s z e r e l e m n e k l e g m é r g e s s e b b n y í l á v a l ) l e g e l ó s z ó r s z ó l l o t t a m a ' s z e r e l e m r ó ' l , - 's M a g a e n g e m , m i n t e g y m i n d e n n a p i e m b e r t , m i n t e g y c s á b í t ó t l e h o r d o t t ; ( m é g m o s t is c s e n g f ü l e i m b e n ) h o g y é n M a g a m a t , M a g á t , 's m i n d e n t ö s z v e átkoztam, hogy Marczonfán n e m szántam volna magamat megfojtani; minekutánna é n M a g á t j ó l i s m é r t e m , 's m i n d é g s z e r e t t e m , t i s z t e l t e m , és i m á d t a m ; - M a g a e l l e n b e n

143

e n g e m e t n e m ismért, csak ollyan e m b e r n e k tartott, a' m i l l y e n e k e z e r e n v a n n a k , a' k i k e t M a g a m is m e g v e t e k , - - m i k é n t b á t o r k o d t a m v o l n a M a g á t ó l b a r á t s á g n á l e g y e ¬ b e t k é r n i ? - a z t t a r t o m , h a é n M a g á t o l s z e r e l m e t k é r t e m , 's M a g a e n g e m i s m é t m e g ¬ vetett volna, é n eddig már - n e h e z e n élnék; vagy pedig természetem kilépett volna m a g á b o l , és é n m o s t e g y - g a z e m b e r v o l n é k . D e é n e l e g e n d ó S o p h i s t a v a l é k , és i g y e l m é l k e d t e m : „ L í z a ! ritka T e r e m t m é n y , a' millyen m i n d e n s z á z a d b a n egy, n e h e z e n szűletik; L é g y t e csak e g y s z e r b a r á t n é m ; ismérj t e csak m e g e n g e m - ezt a' szívet, m e l l y o l l y b e c s ű l e t e s , m e l l y o l l y m é l l y e n t u d é r e z n i , o l l y í g a z á n , h í v e n , és v é g t e l e n ű l szeretni; - ezt a' L e l k e t , melly tulajdonságaira n é z v e , n e m m i n d e n darab ember-hús¬ b a n t a l á l h a t ó , - c s a k t e t e m e m b e n n e t a l á l l y v a l a m i k e l l e t l e n t , 's c s a k a ' T e s z í v e d m é g s z a b a d l e g y e n ; t e h á t e g y j ó s z í v n e k , s z é p l é l e k n e k , m i n t T e , a ' s z í v e s b a r á t s á g b ó l szí¬ ves s z e r e l e m b e való általmenetelre (feltévén elóre a' n e m n e k k ü l ö m b s é g é t ) csak e g y e t l e n e g y n a g y lépés k e l l " . I t t v a n S z í v e m ' S o p h i z m á j a ó'szintén leírva.

Szerelem!! az 0 tiszta, széles, valóságos értelmében, nagy szó! tiszteletreméltó, szent, bor­ zasztó - rettenetes: L í z a ! k i m o n d t u k e ' n a g y s z ó t e g y m á s e r á n t : - é n m é g h á r o m e s z t e n ­ deik e l ó t t , T e m o s t . J a j a n n a k k ö z ű l ü n k , á t o k s z á l l y o n a z o n s z i v r e , m e l l y e z e n s z ó t v i s z s z a v e s z i , v a g y a ' m á s i k n a k i g a z o k o t á d arra, h o g y a z t v i s z s z a v e n n i e k e l l e s s é k . E z e r s z e r jaj a n n a k ! - A z t k ö z ű l ü n k a ' T e r m é s z e t o k á d g y a - k i A n y a k e b e l é b ó l ! ! ! - S z e r e l m ü n k n e k E p o k á j a l e v e l e z é s ü n k k e l k e z d ó d i k . A z elólbbi i d ó o l l y b á v é t e s s é k , m i n t h a a z t e g y m á s V i l á g b a n é l t ü k v o l n a . L i z a ! t e d d s z í v e d r e k e z e d e t - 's a z u t á n c s a p d a z t a z e n y i m b e - 's e z e n ó r á t ó l f o g v a m i k e t t e n , c s a k Egy v a g y u n k . E g y e d ű l a ' halál választhasson-el m i n k e t ; e g y é b b k é n t s e m m i h a t a l o m , s e m m i t ö r v é n y , s e m m i történet a' földön, - egygyet k i v é v e , - tudniillik: ha a' h á b o r ú b a n , a' m i n t a' katonák¬ kal r e n d szerént t ö r t é n n i s z o k o t t , é n m e g c s o n k ú l n é k ; akkor, s z é p L í z a ! b i z z á l discret i ó m b a : M a g a m o l d o m - m e g s z a v a d a t , h a m i n d g y á r t - m e g k e l l is b e l e g e b e d n e m . N e h e z t e l M a g a reám, h o g y olly keveset f i g y e l m e z v é n az e m b e r i s é g ' szavára, hábo¬ rút k í v á n t a m ? - M á r m e g m o n d o t t a m azt, h o g y , ha M a g a s z í v e m e t ismét m e g v e t i vala, é n rosz e m b e r l e t t e m volna. M o s t m i d ó n a' felséges L í z a , e n g e m szeret, m i n ó szeren¬ cse h a s o n l í t h a t ó , b á r h a t á v ó l r ó l , a z e n y i m h e z e ' f ö l d ö n ? - A l l y o n eló' m o s t v a l a k i , k i ­ n e k e m b e r a ' n e v e , és m o n d g y a , h o g y j o b b a n k í v á n n y a a ' B é k e s s é g e t , m i n t é n : N é z z d , f e l e l n é m n é k i e , e z a' L e á n y - n é z z d , m e r t l e f e s t e n i n e m t u d o m , e z l e h e t n y e r e s é g e m a ' B é k e s s é g által, v e s z t e s é g e m a ' h á b o r ú által; és v i s z s z a k e l l e n e l é p n i e , h a m i n d g y á r t k i l e n c z v e n k i l e n c z P e r ú t r e m é n y l e n e is a ' B é k e s s é g által. L í z á m ! I s t e n n é m ! h o g y n e k í v á n n á m é nmost a' Békességet? -

Je puis vous posseder - je vous aime - et vous perds! S z o m o r ú a n , m é l l y e n , és r e k e d t e n f o g n a k e z e n s z a v a k h a n g z a n i m e l l y e m b e n , m i n t egy mélly sírnak ü r e g é b e n - mint egy rémító lélek u g y fog e z e n borzasztó gondolat m i n d é g lebegni, suhogni l e l k e m elótt, v a l a m e d d i g h á b o r ú lesz; - h o g y n e k í v á n n á m én most a' Békességet? A z o n kívánságát, h o g y azt m e g í r j a m , a' m i J e g e n y e y ' L e v e l é b e n M a g a felól írva volt, n e m tellyesíthetem: mert jó B á t y á m ' levelével már régen pípákat gyújtogattam. C s a k a n n y i t m o n d h a t o k : h o g y a' G r ó f i S z é l r ó l - D o m b o r y A n t a l r ó l v o l t b e n n e v a l a m i ; 's h o g y é n a ' k a n t á r s z á r t m á s f e l é f o r d í t s a m , m e r t m i r e H a z á m b a v i s z s z a t é r e k i s m é t ,

144

m i n d L í z á n a k , m i n d C z e n c z i n e k hűltt helyét találom. A k á r m i történik Bialiban; akár m i k é n t fújnak, z ú g n a k , suhognak ott a' G r ó f i szelek, csak M e z ó d ö n legyen rólam e m l é k e z e t , hát - m e g n y u g s z o m . E l k ü l d ö m most M a g á n a k e z e n úttal C z e n c z i n e k ama r a j z o l a t t y á t is: n e h o g y a r r ó l v á d o l t a s s a m , h o g y é n a z t a ' t ö r t é n h e t ó e s e t e k r e n é z v e e l t e s z e m . L í z a ! nincs e z e g y kisség g ú n y o l v a ? -

„Maga sem fog mindég álmodozni; Maga is felfog egykor ébredni, és szívből kívánom, hogy - kellemes legyen ébredése!" N e m t u d o m u g y a n , m i t ért i t t M a g a t u l a j d o n k é p e n ; d e a n n y i bizonyos, h o g y é n soha m e g n e m v á l t o z o m . E g y e d ű l M a g a t u d n a e n g e m n é m e l l y r é s z r ö l m e g v á l t o z t a t n i ; k ü l ö m b e n h a É g F ö l d ö s z v e r o p p a d is - é n u g y a n a z m a r a d o k . A z t m o n d g y a M a g a , h o g y K é k e d y N í n á n a k é n is h á l á k k a l t a r t o z o m , m e r t a ' n é l k ü l , h o g y e n g e m i s m é r n e , m i n d é g t ű z e s s z ó s z ó l l o m volt M a g á n á l ? - H o g y h o g y lehet ez? é n O t e t n e m i s m é r e m , s o h a n e m is l á t t a m . U g y v a g y o n O h S z í v e s z í v e m n e k ! L e l k e l e l k e m n e k ! a ' s z e r e l e m ' , és b i z o d a l o m ' p o n t y á b a n é n is é p p e n u g y g o n d o l k o d o m , u g y é r z e k , m i n t T e : Mihelyt a' szív meg van

osztva, nem érezhet olly méllyen, olly híven, olly igazán. Le tendre amour ne veut point de partage; Et tout ou rien est une de ses loix. M o s t egy c z i k k e l y jön L e v e l é b e n , L í z a ! egy c z i k k e l y , mellyet m á r legalább ezer¬ s z e r e l o l v a s t a m , és l e g a l á b b e z e r s z e r m é g e l f o g o k o l v a s n i ; 's v a l a h á n y s z o r o l v a s o m , l e l k e m m i n d a n n y i s z o r l á b a i h o z o m l i k , és i m á d g y a M a g á t ; - és s z í v e m u g y s z ö k d é c s e l ö r ö m é b e n , h o g y s z i n t e k e r e s z t ü l v e r i m a g á t m e l l y e m e n . M e l l y s z e r e l m e s , m e l l y lel¬ k e s , m e l l y é d e s , m e l l y e m b e r i e n - s z é p és n a g y e z ! - H o g y é n arra é r d e m e s s e n f e l e l n i n e m is t u d o k . S z í v , a ' m i l l y e n n e m v a l a m é g ! L é l e k , a ' m i l l y e n t a ' T e r e m t ó t ö b b é n e m l e h e l l h e t , h a c s a k a z e m b e r i s é g e t t e r m é s z e t é b ó ' l k i n e m e m e l i ! L í z a ! E g y e t l e n ! 's T e adod-oda n é k e m M a g a d a t - mindenestűl, egészen? - L e h e t e t l e n , h o g y én e z e n hábo¬ r ú n a k á l t a l é l é s é t r e m é l l y e m : m e r t a ' n a p alatt o l l y b o l d o g l e n n i , a ' m i l l y e n b o l d o g é n l e n n é k t ö k é l l e t e s b í r á s o d b a n , a z , i t t alatt e g y e m b e r n e k s o k v o l n a . E z é r t v á l a s z t o t t - e l m i n k e t t a l á n u g y i s a ' S o r s ? - E g y B ö l c s is a z t m o n d g y a v a l a h o l , h o g y a' tökélletes boldog­

ság már kezdete a' halálnak. H a t a l m a s s a n m a r k o l t a d k i e z e n c z i k k e l y által a ' h a n g o k a t , m e l l y e k , v a l a m i ó l t a m a ¬ gamat érzeni k e z d é m , m é l l y e n l a p p a n g t a k l e l k e m b e n . - - F e l s é g e s e z , isteni! - Szí¬ v e m ' t o m b o l ó é r z e m é n y i a n n y i r a f o j t o g a t n a k e n g e m , h o g y - m a m á r t ö b b e t n e m ír¬ hatok.

ső

1 Május. U g y v a g y o n L í z a ! a ' T e b e n n e m h e l y z e t t t e l l y e s b i z o d a l m a d a t é n is e g é s z e n v i szontagolni akarom az e n y i m m e l . M i n t h o g y most már E g y v a g y u n k , tehát Valósága¬ ink ugy vegyűllyenek egymással, hogy S z í v e i n k n e k m i n d e n é r z e m é n n y e , m i n d e n k í v á n a t t y a , m é g a ' l e g t i t k o s s a b b i k is, m i n d e n g o n d o l a t , m i n d e n k é p z e l e t , m i n d e n F a n t a z i a , m i n d e n csírázó gerjedelme l e l k ü n k n e k egymással k ö z ö s légyen. - É n s e m v a g y o k k ö z ö n s é g e s e m b e r ; e l h i s z e m e z t m o s t a n n y i v a l is i n k á b b , m i n t h o g y t e e n g e m b a r á t o d n a k v á l a s z t o t t á l ! - D e ó h é n L í z á m ! t e is u g y v é g y e n g e m , a ' m i n t v a g y o k , v i -

145

l á g a i m m a l , és á r n y é k i m m a l . I g a z , f o r r ó s z e r e l m e m , a ' t e s z é p v i r t u s a i d o n é p ű l t t t i s z ¬ teletem, melly m i n d é g ölelkezve fog járni s z e r e l m e m m e l , t ű r h e t ó k k é fogják tenni h í b á i m a t . - V a j h a m o n d h a t n á m é n is: h o g y e z e n s o k a t , m i n d e n t j e l e n t i ' n a g y s z ó t m o s t m o n d t a m k i l e g e l ó s z ö r ! - D e e g y e d ű l M a g a d v a g y , k e g y e t l e n S z e r e t t e m , a z o k a en¬ n e k , h o g y n e m u g y v a g y o n . D e h o g y l e g u t ó l s z o r m o n d t a m k i a z t m o s t é n is, arra e s k ü ¬ s z ö m ; 's h a m e g n e m t a r t o m - h á t h i t e s z e g e t t s z í v e m a z Ö r ö k k é v a l ó s á g n a k k e r e k é r e f o n v a , b o r z a s z t ó , és f e n y e g e t ó c z é g é r ű l r e t t e n e t e s s e n á l l y o n a ' s z e r e l e m b i r o d a l m á ¬ b a n , a ' S z e r e t i ' S z í v e k n e k ö r ö k ú t á l a t t y o k r a , p é l d á j o k r a , és i j e d e l m e k r e ! - N e m a ' R o ¬ m á n o k b a n található o l v a d o z ó lágy s z í v e k n e k , szerelmet n y ö g ó l e l k e k n e k szelíd e s k ü v é s s e k e z ; h a n e m e g y s z a b a d f é r j f i ú - s z í v n e k o l l y e s k ü v é s e , m e l l y t ó l m a g a m is b o r z a d n é k , h a s z í v e m e r e j é b e , és á l l h a t a t o s s á g á b a n e m b í z n á m . S z e r e l m ü n k n e k E p o kája, a' m i n t m o n d á m , l e v e l e z é s ü n k k e l k e z d ó d i k . N i n c s m ó d b e n n e , h o g y a n n a k r e n d g y é b e n írhassak öszve valamit: N i n c s f e j e m , egész V a l ó s á g o m csak e g y n a g y S z í v : a' S z í v p e d i g n e m t u d g o n d o l n i , csak érezni. A ' k i m i n d e n t le t u d í r n i , v a g y m e g m o n d a n i , a ' m i t s z í v e é r e z , a z c s a k f é l i g s z e r e t , és b i z o n n y á r a v a l a m i r e s p e k u l á l . A ' j a v a - a z a z é d e s k e s e r ű , - a' m i o l l y g y ö n y ó r ű e n fáj, - a z a' m e g n e v e z h e t e t l e n , m i n d é g a' s z í v n e k f e n e k é n marad. H a a ' M a g a ' , u t ó l s ó e g y g y ü t t l é t ü n k ' ó l t a é l t t é l e t é n e k leirását, a z e n y i m n e k leírᬠsával k e l l e n e v i s z o n t a g o l n o m , hát - igen sokat k e l l e n e í r n o m . R ö v i d e d e n csak e n n y i t m o n d o k : A z ó l t a é n t é t o v a h á n y ó d t a m v e t ó ' d t e m a ' v i l á g b a n , m i n t Voltaire' Őszintéje; d e roszszabbúl volt d o l g o m b e n n e , mint sem, h o g y Panglos Mesterrel azt állíthatnám, h o g y ez a' legjobbik Világ. M e g i s m é r t e m a z e m b e r e k e t s o k f e l e k r ó l , és a z t t a l á l t a m , h o g y a z e m b e r a' T e r m é s z e t ' k ö n y v é b e n a z a' n a g y g o n d o l a t - v o n á s , m e l l y n é l ha bár m e n n y i t g o n d o l u n k is, f e l e m é g is m i n d é g á l t h a t h a t a t l a n h o m á l y b a n m a r a d . S o k f e l é j á r t t o m b a n n a g y t a p a s z t a l á s o k a t t e t t e m , k i v á l t O l a s z , és F r a n c z i a O r s z á g b a n ; d e m i n ¬ d e n ü t t e l é g t e l e n , k e d v e t l e n , j ó l l a k o t t , m e g ú n t t , k o m o r v a l é k , h o g y m á r s z i n t e arról g o n d o l k o d t a m , h a n e m v o l n a - e j o b b , á n g o l y - m ó d r a s z í v e m e t e g y ó n p i l l u l a által m e g ¬ gyógyítani, m i n t s e m - igy élni n e m élve. T i s z t a örömöt, valóságos g y ö n y ö r ű s é g e t s e h o l se t a l á l t a m . E g y h i j á n o s s á g o t é r e z t e m m a g a m b a n , a ' m i f á j t , és e m é s z t e t t . K é t ¬ szer döntött-le a' forró e p e - h i d e g ( k ö z ö n s é g e s n y a v a l y á j o k a z ollyan t e r m é s z e t e k n e k , m i n t a z e n y i m ) d e e r ó s s e b b t e s t i - a l k o t á s o m m e g t a r t o t t . - A ' z a j o s , s z i l a j , 's e g y r e h e ¬ l y e t , 's é l e t m ó d o t v á l t o z t a t ó k a t o n a - é l e t é p p e n n é k e m v a l ó v o l t , és a l k a l m a t o s s z e r e n ¬ c s é t l e n s z í v e m e l k á b í t á s á r a . I n d ú l a t o s l o v a g l ó v a l é k m i n d é g , 's m i n d e n k o r j ó l o v a k a t tartottam: g y a k r a n czél n é l k ü l , t é t o v a s z á g ú l d o z t a m , m i n t h a b ú m elól m e g s z ö k v é n , k í v á n a t i m t e l l y e s e d é s é t m i n d e n b i z o n n y a l el k e l l e n e é r n e m . - M i d ó n a z u t á n i m i l l y eróltetett m o z g á s o k után váltig elfáradtam, e l b á d g y a t t a m , a k k o r a z álom volt leg éde¬ s e b b é l é s e m - a z á l o m , a' n e m l é t n e k k é p e ! n y o m o r ú l t t élet! - K é t s z e r u g y látszott, m i n t h a a ' sors a z é l e t ' ö r ö m e i n e k p o h a r á v a l m e g k í n á l n á s z í v e m e t ; d e c s a k j á t s z o t t , b o l o n d o z o t t v é l e m : fellyűl m é z volt a' p o h á r b a n , alúl m é r e g . I l l y e n játék volt S z í v e m ¬ m e l , a' barátságos s z ö v e t s é g , m e l l y b e n N o r d e n t h a l fiatal Ö z v e g y G r ó f n é v a l é l t e m e g y i d e i g M a y n z b a n : s z é p , jó, eszes, b e c s ű l e t e s A s z s z o n y , a' ki e n g e m a' m e g ó r ü l é s i g sze¬ r e t e t t - e n g e m m é g m o s t se f e l e j t h e t - e l - d e a ' k i n e k é n b a r á t s á g n á l t ö b b e t n e m ad¬ h a t t a m . - I l l y e n j á t é k volt s z í v e m m e l utólsó r ö v i d s z ö v e t s é g e m a' s z é p L i n o i s C o m t e s s e - e l , P r á g á b a n ; k i n e k s z í v é t , és e s z é t é n o l l y f e l s é g e s n e k t a r t o t t a m . V o l t a k v a l ó b a n O r á i m , m e l l y e k b e n elhitettem m a g a m m a l , h o g y felleltem azt, a' mit n y o m o z t a m . D e

146

m i n t b ó d ú l t a m el, m i d ó n ölelgetó k a r j a i n a k k ö z e p e t t e - i s m é g m i n d é g , hijánosságot, s o v á r g á s t , f á j d a l m a t é r e z t e m k e b e l e m b e n , és s z i n t e - m é g j o b b a n s z o m j ú z o t t l e l k e m ? - N e m s o k á r a f e l e s z m é l k e d t e m k á b ú l t s á g o m b ó l , és e l i s z o n y o d t a m , m i d ó n a z t talál¬ t a m , h o g y a z a ' m i t S z e r e l e m n e k v e t t e m , c s a k a ' v é r n e k f e l h e v ű l é s e v o l t ; a ' m i t ész¬ n e k , o k o s s á g n a k , e l m é s s é g n e k t a r t o t t a m , c s a k k o r á n k e z d e t t t a p a s z t a l á s , a g y a s s á g , ál¬ nokság, furcsaság, mesterség volt; m i d ó n azt találtam, h o g y s z é p e m n e k szíve, m e l l y e t n é k e m az e g é s z oda-való V i l á g irigyelt, csak e g y darab hus volt, m i n t ezer k ö z ö n s é g e s , k ö n n y e n - g o n d o l k o z ó , ledér, gyarló a s z s z o n y o k é . M e l l y k ö n n y e n csalódik az érzé¬ k e n y , j ó s z í v , k i m á s o k a t is m a g á v a l m é r ! - S z é g y e n l e t t e m m a g a m a t , és b o s s z o n k o d tam. V a j h a akkor, a' m i n t s z á n d é k o z t a m , szabadsággal haza j ö t t e m volna; talán valahol ö s z v e - a k a d t u n k , 's m i n d e n m á s k é n t l e t t v o l n a ! - D e - i h o l a ' s o r s n a k k e z e r a j t a m : n a p r ó l n a p r a h a l a s z t o t t a m a ' d o l g o t , - m i g a ' k ö r n y ű l á l l á s o k ' , a' R a s t a d t i a l k u d o z á s o k ' r o s z f o l y a m a t t y a i s m é t h á b o r ú r a m u t a t t a k , 's a ' C s á s z á r i S e r e g e k i s m é t e l ó b b r e n y o m ú l t a k a ' N é m e t B i r o d a l o m b a , - és a z é n S z á n d é k o m is f ü s t b e m e n t . Jól e m l é k e z e m arra, h o g y a' C o n s i l i á r i u s t , B á t t y á t , e g y s z e r l á t t a m N a g y v á r o t t , a' K á v é h á z b a n ; é p p e n v á s á r v o l t o t t a k k o r . Ö r ü l ö k rajta, h o g y s z e r e n c s é m v o l t n é k i e t e t ­ s z e n i . E g y I s m é r ó ' s ö m által b e m u t a t ó d v á n n é k i e , a z t f e l e l é : h í r é r ó l , n e v é r ó ' l i s m é r e m m á r U r a m Ö c s é m e t . Ö r ö m e s t t u d a k o l ó d t a m v o l n a n á l a M a g a f e l ó l ; c s a k u g y a n a z is v o l t o k a h o z z á k ö z e l í t é s e m n e k ; d e H a j n a l o d j u t o t t e s z e m b e , és é n - m i n t e g y l e f o r r á z ¬ v a , e l s z o n t y o l o d t a m , és s z á l l á s o m r a m e n t e m . A ' H u g o m n á l , C s a b á n y i n é n á l v o l t a m é n s z á l l v a . O l l y s z o m o r ú v o l t a m a k k o r , m i n t h a É g és F ö l d s z i v e m e n f e k ü n n é k . H u g o m m é g j ó l k i n e v e t e t t , t i z s z e r is m o n d t a : F r á t e r , e g y k i s j ó k e d v e t ! - E l v a g y o k h i t e t v e , h o g y a ' M a g a n e m t u d o t t , d e S y m p a t h i a által t i t k o n é r z e t t j e l e n l é t e n y o m t a u g y szí¬ v e m e t . M é r t n e m t u d t a m é n a z t a k k o r , h o g y o t t v a n M a g a is?! - D e a ' k i t a ' S o r s e g y ¬ szer felkap - haszontalan. Ö r ü l ö k , h o g y K l á r i b a n olly jó állatot bír. R i t k a szerencse: m e r t a z i l l y e n t e r e m t é s e k többnyire m i n d - semmire valók. M i n t irigylem Klárinak szerencséjét, hogy m i n d é g M a g a körűl lehet. 'S m i n t h o g y érdemessé tudta M a g á t L í z a ' hajlandóságára tenni, b e c s ű l ö m é n is O t e t . K ö s z ö n t e t e m , és a z t i z e n e m n é k i , h o g y e m l é k e z t e s s e r e á m L i ¬ z á t g y a k o r t a - l e g i n k á b b a ' f e l k e l é s n é l , és l e f e k v é s n é l . O l v a s t a t e h á t m á r a z új H é l o í z t is? - m i t m o n d J ú l i á h o z , m i t S t : P r e u x - h e z ? - i s t e n i J u l i a ! s z e r e n c s é t l e n St: P r e u x ! H o g y j ó v á n e m h a g y g y a J u l i á n a k g y e n g e s é g e i t , jól va¬ g y o n ; d e m e g k e l l f o n t o l n i a ' k ö r n y ű l á l l á s o k a t is - n e m l e h e t e t t m á s k é n t . M i n d e n n e k v a n h a t á r a , a ' V i r t u s n a k is, m e l l y n é l h a e z t o v á b b m e g y , m á s n e m ű e r k ö l c s t e l e n s é g g é v á l i k . H a J ú l i á n a k o t t t ö b b V i r t u s a l e t t v o l n a , k e v e s e b b s z í v é n e k k e l l v a l a l e n n i e ; és St: P r e u x J ú l i á b a n n e m isteni, t e r m é s z e t felett való, h a n e m földi e m b e r i V a l ó s á g o t szeretett. I l l y e n k ö r n y ű l á l l á s o k b a n ( u g y b e s z é l l e k , a' m i n t g o n d o l k o d o m - e m b e r v a ­ g y o k emberi lángóló szívvel) - lehetetlen volt m á s k é p p e n történnie. ' S u g y a n azért s z e r e t e m Juliát; k ü l ö m b e n csak csudálnám. O t t h a g y n á m az Istennét csudáltt dicsós é g é b e n , és e m b e r i V a l ó s á g o t k e r e s n é k m a g a m n a k . M á s k ö r n y ű l á l l á s o k b a n , m i n t a ' m e l l y e k o t t ö s z v e t ó d ú l n a k , és s z e r e t ó s z í v é t o l l y k e m é n n y e n o s t r o m o l l y á k , J u l i á t é n is k á r h o z t a t n á m , n o h a m i n d é g s z á n n á m , - S t : P r e u x - t p e d i g g a z e m b e r n e k t a r t a n á m . L í z a ! félre ne értsen e n g e m : n e m t a r t o m é n f ü s t n e k a' Virtust, Isten m e n t s e n ! S ó t a z o n alapnak, m e l l y r e m i n d e n n e k a' V i l á g o n é p ű l v e lenni kell, a' m i n é l k ű l s e m m i

147

i g a z b o l d o g s á g m e g n e m á l l h a t a ' F ö l d ö n ; d e e l é g s z o m o r ú sors, h o g y a z e m b e r i s é g g y a k r a n a ' k ö r n y ü l á l l á s o k által k é n t e t i k a ' V i r t ú s ' ö s v é n n y é r ó ' l e l t é r n i ! - C s a k a z o n n m i n d a z o n á l t a l n e m gyó'zök eleget c s u d á l k o z n i , h o g y St: P r e u x , a z O határ n é l k ü l való s z e r e l m é v e l s z í v é b e n Júlia eránt, m é g élhetett akkor-is, m i d ő n Julia már V o l m á r n é volt - m é g élhetett V o l m á r n é v a l egy V i l á g b a n . St: P r e u x v a g y erössebb férjfiú volt, m i n t sem é n v a g y o k ; vagy n e m szeretett - olly s z ö r n y e n m i n t én. A z é n é r z é s e m ' m é r t é k e s z e r é n t , h a é l h e t e t t O m é g , h a s z í v e i s z o n y ú k í n n y á b a n l e g o t t a n el n e m tu¬ d o t t p a t t a n n i , m i n t e g y e r ő s s e n e l f o j t o t t e d é n y , h a m i n d g y á r t v a s e d é n y is, t e h á t l e g ­ alább e s z é n e k elkellett volna m e n n i . V a g y - Isten tudgya, hogyan, m i k é n t ! -

2dik Maj, éjfél után. T e g n a p ó l t a e z a z e l s ó a l k a l m a t o s s á g o m a z írásra: K e m p t e n b ó ' l i r o t t l e v e l e m t e h á t m e g s z o m o r í t o t t ? - ' S h á t fáj S z e r e t t e m , h o g y é l e ­ t e m annyi v e s z é l y n e k v a n kitéve? É d e s , édes L i z á m ! T e igazán szeretsz e n g e m ! : mert m i n d e n r e , a ' m i t í r s z , u g y reá v a n n y o m v a a z I g a z s á g n a k , O s z i n t e s é g n e k , S z i v e s s é g n e k csalhatatlan b é l y e g e , h o g y k é t s é g e s k e d n i arról, v é t e k v o l n a . K ö n n y e k f o r r o t t a k s z e m e i m b e n , h o g y e z t o l v a s t a m . N y u g t a s d m e g M a g a d a t , v i g a s z t a l ó d g y á l . É n n e m vi¬ g a s z t a l h a t l a k , m e r t é n is s z ű k é b e n v a g y o k e n n e k . ' S p e d i g f é r j f i - l é t e m r e , m é g is a z é n k ö t e l e s s é g e m v o l n a a ' v i g a s z t a l á s ? - R e m é l l y t e h á t ; é n is r e m é n y l e k . N e m t a l á l m i n ¬ d e n g o l y ó b i s . É n m é g s o h a se v o l t a m s z e r e n c s é s ; t a l á n m o s t l e s z e k a z ; - h i s z e n s o h a se v o l t a m r o s z e m b e r . T a l á n c s a k a z é r t is m e g t a r t e n g e m a ' sors, m i n t h o g y t e ó h a j t o d ? - ha n e m , - hát felejts-el e n g e m , ha lehet. N é k ü n k v a g y más k ö r n y ű l á l l á s o k b a n , v a g y soha sem kellett volna t ö b b é t a l á l k o z n u n k . - O h ! S z e r e t t e m , édes L i z á m ! valósága szívemnek!! - C s ó k o l l a k e z e r s z e r k ü l d ö t t hajfűrtödért. V e l e m lesz e z m i n d e n ü t t - a' f ö l d n e k akárm e l l y i k s z e g l e t é b e n á s a t t a s s é k m e g á g y o m . V e g y e d T e is e z e n f ű r t ö t a z e n y i m b ó l : a ' s z ű n t e l e n rólad való g o n d o l k o z á s által-meg-által járta m i n d e n szálnak g y ó k e r é t ! S o k s z o r g o n d o l o m , és k í v á n o m : B á r c s a k e g y s z e r e l m e m n e k k e d v e z ó g o l y ó b i s m e g s e b e s í t e n e , h o g y , b á r h a n e h é z , b á r h a h a l á l o s s e b e m m e l is c s a k H o z z á d m á s z h a t n é k , h o g y csak egyszer láthatnálak t é g e d , u g y m i n t szeretómet, e z e n látásomnak boldog¬ sága e g y a k a r - m i k í n o s s e b b e l is m é g í g e n o l c s ó n v o l n a m e g v a s á r o l v a : L á t t á k O t e t s z e ¬ m e i m , e z t g o n d o l n á m , 's m o s t - b é k é v e l n y ú j t o m - k i a ' h a l á l b a c s o n t y a i m a t . - C s a k m é g e g y s z e r m a g a m b a s z í h a t n o m a z O lehelletét - csak ezt e n g e d d m e g n é k e m O h Sors! - N e v e d d n é k e m rosz n é v e n É d e s s e m , h o g y olly g y a k r a n b e s z é l l e k a' halálról! m e g s z o k t a m é n azt immár, mint - pípámat. E b b e n az emberiség' történet-könyveiben olly nevezetes háborúban, mellyet a' k é s ó b b s z á z a d o k b a n is u g y f o g n a k f o r g a t n i , m i n t a ' l e g r i t k á b b , l e g k ü l ö n ö s s b t ö r t é n e ¬ t e t a z e m b e r e k k ö z ö t t - h o l v a n a z , a ' k i n a g y o b b á l d o z a t o t t e n n e , m i n t én? - é n n e m csak e z t a' világot, ezt a z életet á l d o z o m fel; m é g s e m m i , m e r t e z t e z e r e k c s e l e k s z i k v e l e m e g y g y ü t t ; h a n e m e g y L í z á t á l d o z o k é n fel - e g y M e n n y e t a z ó m i n d e n k i m o n d ¬ h a t a t l a n , m e g se g o n d o l h a t a t l a n g y ö n y ö r ű s é g e i v e l ! E z m e g f o g h a t a t l a n s o k ; a n n y i , h o g y e z t csak e g y órűltt, v a g y a ' k ö r n y ű l á l l á s o k által k é n t e t t s z e g é n y t e h e t i ! - m e r t s z a b a d a k a r a t b ó l e z t k ü l ö m b e n s e n k i , m é g e g y I s t e n se t e h e t n é .

148

H o g y a z e m b e r é l e t k e v é s - sót s e m m i e g y m i n d e n b e n r é s z t v e v ó s z í v n é l k ü l ; e z e n igazságnak eddig folytt életem s z o m o r ú bizonysága. H a j ! ki tapasztalta ezt n a g y o b b indúlatoknak, szomjússabb kívánatoknak, sorvasztóbb sovárgásoknak, nyughatatla¬ n a b b é j t s z a k á k n a k , h a z u d ó b b r e m é n y e k n e k e m é s z t ó b b o s t r o m á b a n - m i n t én? L e v e l é n e k utólsó C z i k k e l y e , L í z a , i g e n - i g e n fájt n é k e m : á t k o z o t t l é g y e n a m a ' két¬ sége, m e l l y , v a l a m e d d i g e n g e m M a g a arról b i z o n y o s s á n e m t e s z , h o g y s z a v a i m n a k hitelt ád, m i n d é g rágó m é r e g lesz k e b e l e m b e n . C s a k g o n d o l l y a m e g : ha, m i n e k e l ó t t e e n g e m a r r ó l b i z o n y o s s á t e s z , é n ü t k ö z e t b e m e g y e k - 's e l e s e m - 's a z t a ' b o l d o g i t ó g o n d o l a t o t , és é r z e m é n y t se v i h e t e m á l t a l m a g a m m a l : h o g y e g é s z e n a ' M a g á é v o l t a m , M a g á n a k é l t e m , h a l t a m , m i n t h o g y M a g a a z t n é k e m n e m h i t t e ; - m i n ó sorsra, m i n ó h a l á l r a i t é l t v o l n a e n g e m a z , a ' k i t é n m i n d e n e k f e l e t t s z e r e t e k ; a ' k i e n g e m is s z e r e t ? - életem utólsó lehelletében egy századnak pokolkínnyait kellene általéreznem. - A z é n s z e r e l m e m n e k forrása h i s z e n t u l a j d o n k é p p e n t e n n e n s z í v e d b e n ered? - t u d d m e g azt, L í z a ; a' T e s z í v e d o l l y a n k í n c s , m e l l y a' szerencsét s z e g é n n y é t e s z i , ha a z e z t egy¬ szer v a l a k i n e k oda adta; mellyet a' szerencse az egész Ö r ö k k é v a l ó s á g b a n csak egyszer a j á n d é k o z h a t el. I s m é r d m e g , k é r l e k j o b b a n , t e n n e n B e c s e d e t , é r d e m e d e t , d r á g a s á g o ¬ dat. V a g y h a T e m a g a d a t m e s z s z e - ű z ö t t s z e m é r e m b ó l k e v e s e b b r e becsűlöd, tehát m é l t ó z t a s s á l a z é n é r d e m e m e t is m e g i s m é r n i : m e r t , m é g - e g y s z e r m o n d o m N é k e d : én sem vagyok közönséges ember. K e d v e m v o l n a , m i n t h a j d a n c s e l e k e d t e k a ' s z e r e l e m ' v i t é ¬ z i , s e b e t v á g n i t e s t e m e n , és N é k e d f o r r ó v é r e m m e l i d e i r n i : h o g y Te szívemnek közepé­

ben ülsz, és benne egyedül, minden határ nélkül uralkodol; hogy elmém minden gondolattya, szívem' minden érzeménnye néked hódol, áldoz, tömjénez - édes, büszke gyönyörűséggel. - hogy - adgy, k ö n y ö r g ö k , szavakat n é k e m ! - D e az é n s z a v a m , t ö b b m i n t s e m vér - kószál a' tengerben. U g y tetszik n é k e m , hogy m i m é g n e m ismérjük egymást egészen. L í z a ! n e k é t e l k e d g y t ö b b é ! ! - A ' k i az igaz Istent m e g n e m isméri, nincs Religiója; - a' k i igaz s z e r e l m e t n e m h i s z e n , n e m s z e r e t h e t i g a z á n . L i z a ! f e l e l l y e r r e - és t é g y e n g e m b i z o ¬ nyossá. A z é n s z í v e m b e c s ű l e t e s , n e m csalfa - k a r a k t e r e m állhatatos, n e m csapodár. U t ó l s ó l e v e l e m ó l t a i n n e n m é g k i se m o z d ú l t u n k ; s e e z e n H a d n á l s e m m i n e v e z e ¬ t e s n e m t ö r t é n t . D o l g o z i k h i h e t ó , m i n d a ' k é t F é l , és P l a n u m o k a t k o h o l . C s e l e k e d g y é k : - é n csak e g y kis tagocska v a g y o k e ' n a g y t e s t b e n ! É n é j j e l n a p p a l M a g á n á l , M a g á v a l v a g y o k : m i n t h a M a g a v o l n a l é l e k és s z í v b e n n e m - é n c s a k t e s t . A n n y i t á l m o d o z o k j o b b i d ó k r ó l - l e h e t ó ö s z v e k e r ű l é s ű n k r ó l - és l a k o ¬ z o m F a n t a z i á m boldog képzeletiben. Pajtásaim n e m tudgyák, m i t csinállyanak v e l e m : k e r ű l ö m v í g , és z a j o s t á r s a s á g o k a t - t ö b b n y i r e m a g á n o s s a n b o l y o n g o k , v a g y L a m a r i n e b a r á t o m m a l . L í z a ! t a l á n m á r m e g s e m i s m é r n e e n g e m e t ? - a' b ú , k o m o r s á g e s z t e n d ó ' k k e l v é n e b b é t e t t e k e n g e m , m i n t s e m v a g y o k . E m l é k e z i k - e m é g arról, m i d ó ' n E r k e d e n legelóször l á t t u k egymást? - E g y pajtásom jól rajzol á r n y é k k é p e k e t ; k é r n i f o g o m , h o g y r a j z o l l y a - l e f e j e m e t , és m a j d e l k ü l d ö m M a g á n a k . V a j h a v e h e t n é m k é p e z e t t y é t L í z á n a k é n is! É p p e n m o s t t á m a d o t t a' l á r m a , h o g y - i n d ú l u n k . N é k e m m i n d e g y . N é k e m e g g y i k hely ollyan, m i n t a ' m á s i k a' V i l á g b a n - azt k í v é v e , a ' hol T e vagy. L i z á m ! K é n s z e r í t l e k m i n d e n r e : írj n é k e m s o k s z o r , és - s o k a t . É n m o s t c s a k l e v e l e ¬ i d b e n élek. I s m é t m o n d o m n é k e d : é n írok N é k e d , v a l a m í g e g y k e z e m lesz. M i n d e n ü t k ö z e t u t á n l e g o t t a n í r o k , h a m i n d g y á r t c s a k n é h á n y s z ó t is. A ' F ó k v á r t é l y m é g m i n ¬ dég Stockachban marad.

149

L i l i h u g o m e z t irta m i n a p n é k e m a ' t ö b b i k ö z ö t t : „Mezó'dy Líza még nem mentférjhez,

- jól is teszi: mert azt tartom, hogy egy jó férjfiu sincsen többé a' Világon; vagy ha van is, hát lámpással kell keresni." Elolvasván végtelen levelemet, azt találtam hogy elfelejtvén az Udvariságot, több­ nyire a' legszorossabb, legbelsóbb szívbéli szövetségnek hangjával éltem! - M e g b o ­ c s á s s o n ! - v a g y O h ! k ö v e s s i n k á b b e n g e m T e is e b b e n é n L í z á m ! h i s z e n m i n e m v a ¬ g y u n k közönséges szeretók. É p p e n most érkezett ismét a' parancsolat: h o g y t o v á b b i rendelésekig a' m i Rege¬ mentünk helyben maradgyon.

15. Levél* Liza Imrének

Meződ. 18dik April M á r k é t h e t e , h o g y i t t v a g y o k , 's n a p j a i m a t e l a n d a l g o m e z e n m a g á n o s s z é p r o m á n tos r e m e t e s é g b e n . N e m m o n d h a t o m , h o g y é l e m n a p j a i m a t : m e r t h o g y m é l t á n m o n d ­ hassuk, hogy élünk, szükséges, ugy v é l e m , hogy m u n k á l ó d g y u n k ; é n pedig csupán s z e n v e d ő állapotban találom magamat; k ö v e t k e z e n d ő k é p p e n n e m m o n d h a t o m , hogy élek. H o g y a' tegnapi nap, m e l l y b e n levelét v e t t e m (a' W a l w i s i t e m e t ő b ő l irottat) s o k n a p o k k ö z ü l legszerencséssebb n a p o m vala, azt n e m szükség e m l i t e n e m - t e r m é s z e ­ tes! H á l á az örök G o n d v i s e l ő ' n e k ! k i M a g á t a' dúló v e s z e d e l m e k n e k k ö z e p e t t e olly s z e r e n c s é s s e n m e g t a r t o t t a . B a r á t o m ! h a a z é n f o r r ó s o h a j t á s a i m , 's e g y j á m b o r l é l e k ­ n e k b u z g ó i m á d s á g i M a g á t m e g t a r t h a t t y á k ; t e h á t m e g m e n e k s z i k ; - 's ha igaz hű szerel­

mem elegendőarra, hogy szerencsés legyen; tehát szerencsés!! - E l n e m k é p z e l h e t i , m i l l y s z i v s z o r o n g a t ó n y u g h a t a t l a n s á g g a l k a p d o s o k m i n d e n h i r , m i n d e n ú j s á g u t á n ; 's m i n t h a lok-el, v a l a m i k o r valamelly ü t k ö z e t r ő l hallok, v a g y olvasok. - M á r n e m sirok t ö b b é ; s z e n v e d é s e m fellyülhalad m i n d e n siralmat, m i n d e n fájdalmat, m i n d e n szót. U g y va¬ g y o k , m i n t a z , a ' k i l e g d r á g á b b k i n c s e i t a ' t e n g e r ' k é t e s h a b j a i r a b i z z a ; f é l e l e m 's re¬ m é n y s é g k ö z ö t t h á n y k ó d i k : e g y s z e r e n c s é t l e n ó r á b a n m i n d e n é t e l n y e l h e t i a z irgal¬ m a t l a n t e n g e r - v a g y a ' k e g y e l m e s sors m i n d e n k i v á n s á g á t b é t ő l t h e t i . E l s z á n t t v a g y o k m i n d e n r e ; a ' m i m i n t e g y m e g f a g y l a l m i n d e n t k ö r ü l ö t t e m . J o b b is, h o g y i g y v a g y o n : szenvedésem jobban titokban marad. I s t e n e m ! 's a z e m b e r e k m i n d e ' m e l l e t t is m i n t k e s e r i t i k é l e t e m e t . B a r á t o m ! S o k a t kellene beszéllenem: mennyi az Irigyem, üldözőm, ellenségem; mint boszszontanak, b ú s i t a n a k , h á b o r g a t n a k ; m i n t v a g y o k e l h a g y a t v a m i n d e n t ő l ; - d e m i t h a s z n á l n a a' pa¬ n a s z ? h a n e m t e h e t ü n k r ó l a , t ű r n ü n k k e l l ; t ű r n ü n k ; és b é k é v e l v á r n u n k a ' j ö v e n d ő t , hogy a' roszszalkodók kelepczéjekbe ne kerithessenek - h o g y végtére belső méltósá­ g u n k b a n b ü s z k é n , magassan állhassunk a z apró m i n d e n n a p i silány t e r e m t é s e k k ö z ö t t , a z o k a t m e g v e t v e . V a l ó b a n h a azt n e m g o n d o l n á m , h o g y a z illy n y o m o r ú l t t h i t v á n y emberek m e g sem érdemlik, hogy miattok boszszonkodgyam, hát a' méreg m e g -

* Felelet a' 12dikre

150

e m é s z t h e t n e . D e n e m b o s z s z o n k o d o m ; m é g e z a z ö r ö m ö k se l e h e s s e n ; h i d e g v é r r e l a k a r o m Ő k e t m e g v e t n i , 's e ' l e g y e n a ' b o s z s z ú , m e l l y e t r a j t o k á l l o k . - H i h e t n é - e a z t , h o g y m é g A t y á m f i a i k ö z ö t t sincs e g y is, a ' k i e n g e m n e h á b o r g a t n a , n e g y ö t ö r n e , a ' m e n n y i r e t ó l e k i t e l l i k ? - d e m é g e ' s e m e l é g n é k i e k , m é g j ó n e v e m e t is m e g a k a r j á k m a r c z a n g o l n i . D e u g y v é l e m , h o g y e z e n r é s z r ó l e l é g g é i s m é r a ' V i l á g , 's n e m á d h i t e l t m i n d e n m e n d e m o n d á n a k , m i n d e n fecsegésnek. É n itt olly m a g á n o s s a n élek, u g y elrejtve m i n d e n elól, a ' m i n é k e m n e m tetszik, h o g y - ö r ö m e s t a z e g é s z n y á r t i t t t ö l t e n é m , h a l e h e t n e . A z e g é s z h á z b a n s e n k i sincs e g y é b b e g y s z a k á c s n é , e g y szolgáló, e g y s z o b a l e á n y , e g y i n a s g y e r m e k , és régi k á p l á n y u n k . É n a' kastélynak j o b b szárnyán l a k o m K l á r i m m a l e g y e d ű l ; j ó darab útat k e l l t e n n e m , ha a' k o n y h á r a a k a r o k m e n n i . A b l a k a i m r é s z s z e r é n t e g y kis virágos kert¬ b e , 's a z o n k e r e s z t ű l a ' s z e k é r ú t r a , r é s z s z e r é n t a z u d v a r b a , és m a j o r b a s z o l g á l n a k ; 's i g y m i n d e n t l á t h a t o k , a ' m i k ö r ü l ö t t e m t ö r t é n i k . M a g á n o s sétálások, és k ö n y v e k e g y e t l e n e g y m ú l a t s á g o m , és m i n d e n n a p i f o g l a l a t o s s á g o m c s e k é l y d o l g a i m m e l l e t t . A ' s z o m s z é d s á g b a csak ritkán m e g y e k , mert - n e m igen t e t s z e n e k s z o m s z é d g y a i m . B á n l a k y n é e g y e d ű l a z , a' k i t n é h a m e g l á t o g a t o k . A ' t ö b b i e k r ó l s e m m i t se t u d o k : H o g y el n e f e l e j t s e m : B á n l a k y n é n a k e g y s z é p k i s L e á n y k á j a v a g y o n . S z e g é n y A s z s z o n y ! m i n d é g s z e r e n c s é t l e n v o l t , 's a z é r t j o b b a ' t ö b b i n é l . M e z ó d r e j ö t t ö m b e n h á r o m n a p i g v a l é k nála. N a g y b u z g ó s á g g a l beszéllett M a g a felól. H a t u d n á , h o g y - - d e é n n é m a vagyok, mint egy sírhalom. É n H u s v é t - ó l t a m á r h á r o m l e v e l e t i r t a m ; r e m é n y l e m , h o g y v e t t e a z o k a t , és a k k o r k ö n n y e n - é r t h e t ó ' l e s z e z is. É n m i n d e n n a p is ö r ö m e s t i r n é k , c s a k t u d n á m b i z o n y o s s a n , h o g y l e v e l e i m bátran járnak. D e m i n d é g attól tartok, h o g y e l t é v e l y e d n e k , a ' m i t n e m s z e r e t n é k : m e r t v a n n a k itt olly e m b e r e k , a ' k i k sokért n e m a d n á k , h a e g y l e v e l e m e t megragadhatnák, h o g y lenne o k o k - a' rágalmazásra.

„Ils sont cruelles les chagrins de l'amour; mais le calme, d'un Coeur indifferent l'est d'avantage." M é l l y e n é r z e m e z e n é s z r e v é t e l n e k i g a z s á g á t : m e r t m o s t , a ' r e m é n y s é g és f é l e l e m k ö z t h á n y k ó d v á n , m o s t se c s e r é l n é m f e l g y ö t r e l m i m e t , a ' V i l á g é r t is, e g y hi¬ d e g , s z e r e t e t l e n s z í v n e k c s e n d e s k e v é l y n y ú g a l m á v a l . V o l t e g y i d ó , m e l l y b e n u g y tet¬ s z e t t , h o g y s o k k a l s z e r e n c s é s s e b b v a l é k m i n t m o s t , 's m é g i s v a l a m i n e k h í j á v a l v o l t a m ; a k k o r c s a k h o m á l y o s s a n s e j d í t e t t e m é n a z t ; d e m o s t , v i l á g o s s a n áll e l ó t t e m , m i n t a ' n a p f é n y . É n m i n d é g s z e r e t t e m , d e a' nélkül, h o g y t u d t a m volna; sokféle t á r g y a k h o z r a g a s z k o d t a m , d e e g y i k se t ó l t h e t t e b é s z í v e m n e k v é g t e l e n ü r e g é t : e l a n n y i r a , h o g y m á r e l k e z d é m h i n n i , h o g y s e m m i sincs e ' n a g y T e r e m t é s b e n , a ' m i é r z e m é n y i m n e k m e g t u d n a felelni. M á r feltettem m a g a m b a n , h o g y m e g e l é g s z e m , m i n t h o g y kell, a ' c s u p a b a r á t s á g g a l , és n e m k í v á n o k l e h e t e t l e n s é g e t ; d e l e r o g y o t t f e l t é t e l e m , m i h e l y t M a g á t legelóször láttam, mert S z í v e m n e k milliom é r z e m é n n y e , egygyig m i n d azt

s u g a l l á : ez az, a ' ki minden kívánatidat be tudgya 's fogja tölteni. F e l b o r z a d t a m e r r e , 's m e g r e t t e n t e m ; m e r t j ó l t u d t a m a z t , h o g y a ' s z e r e l e m , a ' k i m á s k ö r n y ű l á l l á s o k b a n éle¬ t e m n e k boldogságát fogná tenni, a z o n állapotban, m e l l y b e n a k k o r valék, csak szeren¬ c s é t l e n n é t e n n e . - M i t v o l t t e n n e m e g y e b e t ! k ö t e l e s s é g e m , á l l a p o t o m arra k é n t e t t , h o g y f e l e j t s e k - h a l e h e t e t t v o l n a . O h ! j ó l é s z r e v e t t e a z t M a g a is, m i d ó ' n k e z e m u g y re¬ m e g e t t k e z é b e n , - m i d ó n s z e m e i m e t e l f o r d í t a n i a k a r t a m ; 's n e m t u d t a m , h o g y m a g a ¬ mat el n e árúllyam? - M e g k ö s z ö n t e m é n akkor m a g a m b a n tartózkodását, mert m e g lehet, h o g y n e m lett v o l n a e l e g e n d ó e r ó m , h a j l a n d ó s á g o m ' eltitkolására, h a isméret-

151

s é g ü n k ' elsó n a p j a i b a n m i n d g y á r t k i j e l e n t e t t e v o l n a M a g á t . U t ó b b a z ú t á n a z É s z n y u j t o t t s e g e d e l m e t , és ö s z v e s z e d v é n m i n d e n e r ó m e t , s z í v e m n e k e l l e n é r e e l s z a k a s z t á m i s m é r e t s é g ü n k n e k kötelét, m e l l y a k k o r m i n d a' k e t t ó n k n e k e z e r b ú t o k o z o t t vol¬ na. - D e m i n d e z e k e n most már t ú l v a g y u n k ! ! Ö r ö m e s t t ö b b e t irnék, d e - t u d g y a I s t e n ! S e m m i r e se v a g y o k a l k a l m a t o s ; s e m m i d o l g o t v é g h e z n e m v i h e t e k . P e d i g m é g is m i n d e n b e b e l e k a p o k , m e r t s z í v e m n e k , v a g y akarok, v a g y n e m , k e d v e z n e m kell, m i n t a' b e t e g C s e c s e m ó ' n e k .

dik

19 April. A ' B á t y á m t e g n a p é r k e z e t t i d e , 's m a i s m é t Ő r h e g y r e m e g y . K ö s z ö n ö m n é k i , h o g y e n g e m itt h a g y o t t ; n o h a csak t ö r t é n e t b ó l esett: S z e g é n y K l á r i m t u d n i i l l i k a n n y i r a m e g s é r t e t t e e g y g y i k k e z é t , h o g y a z s z i n t e e l t ö r ö t t , - 's p e d i g n e m v ó l t a ' h a r c z b a n . D e r e m é n y l e m , h o g y n e m sokára m e g g y ó g y ú l . C s a k ide írjon tehát. É s írjon v a l a m i k o r l e h e t , h a c s a k r ö v i d e n is.

16. Levél Líza Imrének

Mezód 10dik Maj. B o s z s z o n k o d v a akartam elvetni az újságot, m i d ó n az e g y e d ű l adatott k e z e m b e ; m e r t v á r t a m v e l e e g y l e v e l é t is. D e m i n t ö r ű l t e m - f e l , h o g y a ' H í r m o n d ó n a k e l s ó C z i k k e l y é b e n m i n d g y á r t a z t o l v a s h a t t a m , h o g y o t t , a ' h o l M a g a v a n , a z ó l t a s e m m i se t ö r t é n t : m e r t r e m é n y l e m a z t is, h o g y v a l a m i n t e d d i g , u g y m o s t is M a g a m e l l e t t t a r t y a e z t a' R e g e m e n t e t K á r o l y . Ő p e d i g m é g m i n d é g S t o c k a c h b a n t a r t ó z k o d i k , tehát stb. - I s t e n e m ! m é r t nincs k e t t ó n k k ö z ö t t - i s e g y o l l y j ó l t e v ó T e l e g r á f , m i n t P á r i s , és a ' Franczia H a d között. A ' b é k e s s é g e s - t ű r é s s z é p , j ó , és a z e m b e r n e k o l l y s z ü k s é g e s e r k ö l c s ; e d d i g m é g keveset ismértem; d e látom, hogy e n n e k utánna jobban m e g kell egymással ismérk e d n ü n k , m e r t s o k s z o r l e s z m é g reá s z ü k s é g e m . N é g y h e t e i m m á r , h o g y u t ó l s ó l e v e ¬ lét v e v é m - m á r i g e n b ú s ú l t a m . K ö s z ö n e t a ' H í r m o n d ó n a k ! m o s t l e g a l á b b m é g is t u ¬ d o m , a ' m i 1 0 d i k Á p r i l i s i g t ö r t é n t . O h ! d e a z ó l t a m á r i s m é t e g y h ó n a p f o l y t e l , - 's a z ólta ismét s o k t ö r t é n h e t e t t ! É n a z ó l t a m i n d é g itt v a g y o k e z e n m a g á n o s s á g o m b a n . A ' B á t y á m a t 1 7 d i k r e v á r o m i d e ; 's é n a k k o r D u n a v á r r á m e g y e k t e s t v é r e i m e t l á t o g a t n i . T a l á n c s u d á l n i f o g j a , h o g y itt u g y e l t u d o k e g y e d ű l l e n n i ? d e i g e n is j ó l v a n i g y : n e m k e l l n é k e m se m ú l a t s á g , se társaság. M o s t a n i á l l a p o t o m b a n l e g j o b b n é k e m a ' m a g á n o s s á g . A ' T e r m é s z e t i m m á r t ü n d ö k l i k a z ó t a v a s z i p o m p á j á b a n ; 's é n g y a k o r t a ó r á k i g el b o ¬ l y o n g o k a ' k e r t b e n , v a g y a ' k ö z e l l é v ó e r d ó b e n , és g y ö n y ö r k ö d ö m e z e n s z é p v i d é k n e k k ü l ö m b f é l e k e l l e m e i b e n ! D i c s ó i t e m a' T e r e m t ó t , a' k i olly s z é p n e k , olly felségesnek a l k o t t a a z Ő V i l á g á t ; és s a j n á l o m a z e m b e r e k e t , és h a r a g s z o m r á j o k , a ' k i k k á r t é k o n y i n d ú l a t o k által e l c s á b í t v a , e z e n ö r ö m m e l t e l l y e s P a r a d i c s o m o t e g y m á s n a k k í n o s p o ¬ kollá változtattyák.

152

H a m e g u n o m a z e g y f o r m a s á g o t , t e h á t b e f o g a t o k , és e l r á n d u l o k - n e m a ' s z o m s z é d ­ s á g b a u d v a r o l n i , v a g y i n k á b b m a g a m a t u d v a r o l t a t n i , és k á r t y á v a l , v a g y h a s z o n t a l a n f e c s e g é s s e l e g y p á r órát eló'lni, 's a z u t á n e g y p á r ú j s á g g a l a ' r á g a l m a z á s ' , és b o t r á n k o z ­ tatás' krónikájából m e g g a z d a g o d v a k e d v e t l e n ü l h a z a térni - O h n e m ! m e r t sajnálnám a z I s t e n a d t a i d ő t i g y e l v e s z t e g e t n i , h a n e m e l r á n d u l o k s z e r t e j ó s z á g a i n k r a ; és ö r ü l ö k l á t v á n , h o g y a z A t y á m ' i d e j e b é l i c s e l é d e k , és J o b b á g y o k , u g y t o l y o n g a n a k h o z z á m ; é n m e g a j á n d é k o z o m g y e r m e k e i k e t , és g y a k r a n M a g a m is a z t k í v á n o m : V a j h a é n is g y e r ­ m e k l e h e t n é k m é g e g y s z e r ! - ' S e g y i m i l l y sétálás u t á n é s z r e v e h e t ő k é p p e n v i d á m a b b k e d v e l t é r e k h a z a . I t t h o n s e m h e n y é l e k t e l l y e s s é g g e l , és o l l y a k k a l f o g l a l a t o s k o d o m , a ' m i k h a s z n o s s a k is, és e n g e m a' s o r v a s z t ó u n a l o m e l l e n o l t a l m a z n a k ; és i g y - h a M a g a miatt n e m kellene m i n d é g r e s z k e t n e m , hát azt m o n d h a t n á m , hogy: m e g e l é g s z e m : m e r t itt a' T e r m é s z e t ' a n y a k e b e l é b e n , és a ' m e z e i é l e t ' c s e n d e s n y u g a l m á b a n a ' v i l á g ­ ról, e m b e r e k r ő l , 's a z Ö g o n o s z s á g a i k r ó l , b o l o n d s á g a i k r ó l e g é s z e n e l f e l e j t k e z e m . T a ­ l á n u g y is i g e n is k o r á n h á b o r í t a n i f o g j á k i s m é t e z e n c s e n d e s s é g e t ; d e a d d i g is, m i n d e n g o n d o t el a k a r o k m a g a m t ó l h á r í t a n i . S o r s o m n a k z ü r z a v a r o s s z ö v e v é n n y e , u g y f o r d ú l , s z o m o r ú , d e u g y is f o r d ú l h a t , h o g y j ó v é g e t k a p : a z u t ó l s ó e s e t e t r e m é n y l e m , 's a z e l s ő r e , a ' m e n n y i r e e r ő m b e n f o g álla­ n i , el a k a r o k k é s z ü l n i : és i g y - L é g y e n a z Ú r ' a k a r a t t y a ! ! - É n n e m v o l t a m s z e r e n c s é s é l e t e m b e n ; s e m m i k í v á n s á g o m m é g n e m ért t e l l y e s e d é s t ; t a l á n m o s t j o b b r a f o r d ú l a ' k o c z k a . V á r j u n k m i n d e n j ó t a z i d ő t ő l . M i n d e d d i g e z t t a r t o m é n is:

Alles Glück is Täuschung nur hienieden; Leiden, ist des Sterblichen Beruff. Suche Keine Freistatt, für die Tugend, Die Gott, um geprüft zu werden schuf. A ' jó, é r z é k e n y S z í v ritkán volt m é g szerencsés a' földön.

11dikén reggel J ó r e g g e l t é d e s B a r á t o m ! M o s t m i n d g y á r t B á n l a k y n é h o z m e g y e k L o v á n d r a , és eléggé g y e r m e k e s v a g y o k , azt g o n d o l n i , h o g y ott l e v e l e m lesz a' p o s t á n ; n o h a olly gondolatlan valék, h o g y a' R o p p á n y i postán n e m h a g y t a m m e g , h o g y leveleimet u t á n n a m k ü l d g y é k a ' L o v á n d i p o s t á r a ; d e n e m is g o n d o l t a m a k k o r , h o g y e n n y i i d e i g itt m a r a d g y a k . M o s t m á r t e h á t a l k a l m a s i n t t ű r n ö m k e l l a d d i g , m í g B á t y á m i s m é t i d e jön. É n e g y n e h á n y nap B á n l a k y n é n á l m a r a d o k , h o g y V é l e egy k é t látogatót vihessek v é g h e z , m e l l y e k e t a z i l l e n d ó s é g k í v á n t ó l e m , és a ' m e l l y e k m i n d a ' k e t t ó n k n e k t e r h é ¬ re l e s z n e k . T a l á n l e s z is o k u n k , a ' n e v e t é s r e . A ' m i n t l á t t y a , j ó k e d v e m d u z z a n t : t a l á n e g y kis j ö v e n d ö l ó l é l e k szorúlt b e l é m , a' ki h o l m i t m e g súg a b b ó l , a' m i t ö r t é n n i fog. N o h a százszor több bús óráim vannak, mint sem jók. E m l é k e z z é k - m e g gyakran Lízájáról!

153

18dik Maj. I t t ű l ö k i s m é t h á r o m n a p o k ó l t a , és h a s z o n t a l a n v á r o k , és r e m é n y l e k . S e B á t y á m , se l e v e l e m , se s e m m i m n e m jó'n, és é n - m á r t ű r e d e l m e m n e k u t ó l s ó m o r z s á j á n r á g ó d o m : 's h a e n n e k is v é g e l e s z , h á t - n e m t u d o m m i k é n t l e s z a' V i l á g . M i n d e n n e k r á a d á s á ú l m é g a z i d ó n k is r o s z , h o g y m i n t e g y f o g v a s z o b á m a t k e l l ó r í z n e m . ' S i g y l é v é n , m i t te¬ h e t n é k j o b b a t m i n t f í r k á l n i . - Á m f i r k á l n i ; d e a z is a' k é r d é s m é g i t t , h a ö r ö m e s t o l v a s tatik-e firkálásom? - A k á r h o g y a n v a n - n e m segíthetek m a g a m o n . D e tréfán kívűl! már valóban igen tűrhetetlen - vagy inkább, igen nyughatatlan, boszszús v a g y o k - vagy legjobban m o n d v a : ki sem t u d o m fejezni mostani kelletlen, s z o r o n g a t ó é r z e m é n y e m e t . M é r t is k e l l e t t á b r á n d o z ó m e l a n k o l i á m m a l e z e n m a g á n o s ¬ ságba rejtó'znöm! - D e m i t t e h e t t e m jobbat ennél? A ' T á r s a s á g b a n - O h ! ott é p p e n n e m v a g y o k h e l y e m e n . N é h á n y ismértt jó e m b e r között k ü l ö m b e n legjobban találám m a g a m a t . D e Isten t u d g y a ! most olly k ü l ö n ö s a z é n állapotom: m i n d e n n e h e z e n esik, m i n d e n f á j n é k e m . B a r á t o m ! m e g n e m f o g h a t t y a m i k é n t v a g y o k . ' S m é g is, m e l l y é d e s - ö r ö m e s t s z e n v e d n é m m i n d e z t , m é g s o k k a l t ö b b e t is, c s a k M a g á t m á r e g y s z e r m i n d e n v e s z e d e l m e n k í v ű l t u d n á m ; csak e z e n részról n y u g t a t h a t n á m m e g e g é s z e n m a g a m a t ! - de fejet kell h a j t a n o m a z írgalmatlan s z ü k s é g n e k . F é r j f i a k ! F é r j f i a k ! U g y a n m e g é r d e m l i t e k - é ti a z i l l y s z e n v e d é s e k e t t ó ' l ü n k ? - Á l l e z a' kérdés. M i n t m e n n e k fűstbe az e m b e r n e k feltételei! M á r b i z o n y o s n a k tartottam, hogy m a T e s t v é r e i m n é l l e s z e k ; m á r ö r ű l t e m , h o g y a ' j ó g y e r m e k e k e t m a m a j d ö l e l h e t e m ; 's é n n é k e m m o s t itt f ű l e l n e m k e l l e t i k , a z o k p e d i g m á r n a p o n k é n t , ó r á n k é n t v á r n a k en¬ g e m . I g y esik m i n d e n f e l t é t e l ü n k k e l ; v a l ó b a n , j o b b v o l n a soha s e m m i t fel n e m ten¬ n ü n k ; m e r t m i n d e n f e l t é t e l t ö b b n y i r e u g y is d u g á b a d ű l . E l é g s z o m o r ú , d e i g a z ! - I d e z á r o k M a g á n a k e g y é n e k e t : „Feltételem!" m e l l y e t k é t e s z t e n d ó ' k eló'tt í r t a m . C s a k k é t e s z t e n d e j e , h o g y e z t f e l t e t t e m m a g a m b a n - 's l e í r t a m , h o g y m i n d é g e l m é m e l ó t t fo¬ r o g j o n ; 's m é g is a z t t a l á l o m m o s t , h o g y m e g n e m á l l o t t a m — m e g n e m á l l h a t t a m m i n d e n t a ' m i t f o g a d t a m . S e n k i a ' v i l á g o n e z e n v e r s e k e t n e m látta; d e M a g a , B a r á t o m , h i s z e n l á t h a t t y a , és - n e v e t h e t is r a j t o k .

26dik Maj. V é g t é r e ! - h á l á I s t e n n e k ! v é g t é r e m é g is j ö t t e k l e v e l e k . V a l ó b a n m á r - n e m t u d t a m m i r e v é l n i ; m á r r e s z k e t t e m - n o h a m e g g o n d o l h a t t a m v o l n a , h o g y itt l é t e m a z o k a a ' levelek' elkésésének. M o s t már megint jó k e d v e m van. N y u g h a t a t l a n k o d v a , b o s z s z o n k o d v a , 's s z i n t e s í r v a h á n y k o l ó d t a m m a r e g g e l a z ágy¬ b a n , és s z o k á s o m o n k í v ű l t o v á b b f e k v e m a r a d t a m , m e r t i s m é t e g y s z o m o r ú , ö r ö m t e ¬ len n a p n a k n é z t e m elejbe; - m i d ó n K l á r i m , a ' k i a z ablaknál állott, r e m é n y t e l e n azt m o n d g y a : „ K e l l y e n - f e l N a g y s á d ! m o s t jó'n C o n s i l i á r i u s Ú r ! m á r k i - é r t a ' h a r a s z t b ó l . " F e l u g r o t t a m , és h a m a r r u h á b a b u j t a m ; 's m i d ó n a z a b l a k h o z s z a l a d o k , v i z s g á l n i , h a u g y v a n - e , m á r a ' k a p ú f e l é i g e t t e k B á t y á m n a k j ó l i s m é r t t sárgái. Ö r ö m m e l f u t o t t a m elej¬ b e , b i z o n y o s n a k t a r t v á n , h o g y l e v e l e k e t h o z o t t s z á m o m r a , és - n e m c s a l a t k o z t a m . I m r e ! a z é n B á t y á m ravasz K é m l ó . S o k a t jelentó mosolygással adá n é k e m t ö b b e k k e l e g y g y ü t t l e v e l e i d e t k e z e m b e ; sejt Ő b i z o n y o s s a n v a l a m i t ; d e - m i t g o n d o l o k v é l e ? -

154

M i n t örűlök, h o g y leveleink olly bátorságossan jártak eddig! M o s t m é g n a g y o b b s z o r g a l o m m a l f o g o k í r n i . E d d í g m é g f é l v e í r t a m ; m e r t e g y e t l e n e g y l e v é l , m e l l y ide¬ g e n k é z b e k e r ű l n e , n é k e m k i m o n d h a t a t l a n b a j t , és b o s z s z ú s á g o t s z e r e z n e . M o s t már tehát rend szerént, okossan kellene leveleidre válaszolnom; de ez, m a l e g a l á b b , t ó l e m k i n e m t e l l i k . ' S p e d i g m é g i s s i e t n e m k e l l a z írással; m i n t h o g y n i n c s m i n d e n n a p a l k a l m a t o s s á g o m a' p o s t á r a . K e d v e s e m ! t e s z o m o r ú v a g y - k e d v e d e t n é h a e l e j t e d - 's é n v í g a s z t a l l y a l a k ? - V a j h a t e h e t n é m ! d e b ú s v a g y o k m a g a m is; és v a n n a k ó r á i m , m e l l y e k b e n é p p e n k e v e s e t i g é r e k m a g a m n a k a' j ö v e n d ó b ó l . H a f o r r ó , i g a z , h í v , ö r ö k s z e r e l m e m m i n d e n v í g a s z t a l á s o d n e m l e h e t - m á s t é n n e m t u d o k . A z i l l y állapo¬ t o k b a n , m i n t a ' m i e n k , a ' s z í v n e k m i n d e n r e el k e l l m a g á t s z á n n i . M i n d a z o n á l t a l k e d ¬ v ü n k e t t e l l y e s s é g g e l m é g se e j t s ü k e l ; m e r t h i s z e n m é g j ó l is v é g z ó d h e t i k m i n d e n . M i é r t is k e l l e n e m a g u n k a t m i n d é g a ' l e g s z o m o r ú a b b l e h e t ó s é g g e l r é m í t e n ü n k ? - M i m e g t a l á l t u k e g y m á s t , és a z Ö r ö k G o n d v i s e l é s m e g t a r t m i n k e t e g y m á s n a k . E z e n é d e s reménnyel kecsegtetem én magamat, midón, k e d v e m csüggedez. S o h a se b o c s á t h a t o d - m e g n é k e m , h o g y s z í v e d e t a k k o r el n e m f o g a d t a m ? - E z n e m n a g y s z í v ű s é g : h a v é t e t t e m , e l e g e t l a k o l o k m o s t é r e t t e ; 's m é g m o s t se t a r t h a t o m v é ¬ t e k n e k , h o g y a k k o r a ' k ö r n y ű l á l l á s o k ' k é n t e t é s e i n e k e n g e d t e m , és k ö t e l e s s é g e m e t b é t ó l t ö t t e m . M é g m o s t is I m r e ! b á r m e l l y i g a z á n s z e r e t l e k , b á r m e l l y m é l l y e n é r z e m , h o g y n á l a d n é l k ű l n i n c s b o l d o g s á g itt a l a t t s z á m o m r a - m é g m o s t is, h a u g y a n a z o n k ö r n y ű l á l l á s o k b a n v o l n é k - b á r e z a ' s z í v m e g h a s a d n a is - m é g m o s t - i s k ö t e l e s s é g e ¬ m e t k ö v e t n é m , h a m i n d g y á r t b e l e v e s z n é k is. D e a z o n i d ó k n i n c s e n e k t ö b b é ; 's m o s t b á t r a n k ö v e t h e t e m , 's a k a r o m is k ö v e t n i s z í v e m e t . K ö r n y ű l á l l á s a i n a k m e g v a l l á s á b a n m e g i s m é r e m n e m e s s z í v é t , j e l e s k a r a k t e r é t , és, h a l e h e t n e , e z é r t m é g j o b b a n b e c s ű l n é m ; d e - e g y s z ó t se t ö b b e t e r r ó l . H a v a l a h a n y ú g a l m a m n a k v e s z t e s é g é r e g a z d a g s á g o n és m é l t ó s á g o n k a p t a m v o l n a ; ha s z í v e m u g y v o l n a alkotva, h o g y alkú szerént s z e r e t h e t n e , tehát m á r régen megvál¬ t o z t a t t a m v o l n a s o r s o m a t , h a m á s o k b ó l n e m is, h á t a b b ó l , h o g y n e l e n n é k t á r g y a a ' k ö z ö n s é g e s r á g a l m a z á s o k n a k . D e s o h a se t e h e t t e m e z t : m e r t a ' g o n d o l k o z á s - m ó d g y á n a k hasonlóságát, a z é r z e m é n y e k ' ö s z v e h a n g z á s á t , a' l e l k e k rokonságát - szóval a z i g a z s z e r e l m e t , l e g s z ü k s é g e s s e b b n e k í t é l t e m arra, h o g y e g y e g é s z é l e t n e k b o l d o g s á ¬ ga e r ó s , á l l a n d ó a l a p r a é p ű l l y ö n . M o n d á m i m m á r , h o g y m a k a t s á g o m é r t e l e g e t l a k o l ¬ t a m , e l e g e t s z e n v e d t e m ; 's h a m i n d e z t m i n d e n r e m é n y n é l k ü l e l t u d t a m t ű r n i , m o s t a ' s z e r e l e m által g y á m o l g a t v a , b i z t a t v a , a n n á l í n k á b b e l t ű r h e t e m . S z ű l ó i m m á r n e m é l n e k ! K e v é l y , k o m o r B á t y á i m , és u d v a r i á s N é n é i m p e d i g a ' m e g s i k e t ű l é s i g , és m e g ó r ű l é s i g p r e d i k á l l h a t n a k - l e g k i s s e b b g o n d o m - i s n a g y o b b an¬ n á l . V a n n é k e m is e l e g e n d ó s z í v e m , h a arra k é l a ' d o l o g , h o g y v a l a m i t m e r j e k ; és i g y dorgáltassam, vádoltassam, gyaláztassam bár - n é k e m m i n d egy: E l é g n é k e m belsó i s m é r e t e m . M i e g y v i l á g ' b a l g a t a g i n a k j a v a l l á s a , és d i c s é r e t e a z i g a z s z e r e l e m ' v é g h e ¬ tetlen boldogságához képest? A ' n y o m o r é k k a l t ö b b e t n e jöjj e l e j b é m É d e s s e m ! k ü l ö m b e n a z t k e l l g o n d o l n o m , h o g y e n g e m is a ' k ö z ö n s é g e s m i n d e n n a p i L e á n y o k k ö z é s z á m l á l s z ; m i n t h a n e m té¬ g e d , h a n e m c s a k g y ö n y ö r ű s é g e m e t s z e r e t n é m b e n n e d . I m r e ! v a l a m e d d i g a ' s z í v éret¬ t e m v é r k e b e l e d b e n , S z e r e t t e m ! a d d i g s e m m i t se f é l l y . A ' n y o m o r é k o t is ö r ö m m e l e l t ű r n é m , és s z e r e t n é m b e n n e d . E z e n s z í v e d d e l , e z e n g o n d o l k o d á s o d m ó d g y á v a l , b á r h a n y o m o r é k v o l n á l is, m é l t ó b b n a k í t é l n é l e k s z e r e l m e m r e v a l a m e n n y i f e l e t t n e m e d -

155

ból, a' kiket ismérek. M e g e l é g s z e l - e igy v é l e m édes K é t e l k e d ó m ? - eleget m o n d é k , u g y v é l e m . I g é r e t e k n e k , e s k ü v é s e k n e k , 's m i n d e n e g y é b b n e k , a ' m i a ' m i n d e n n a p i szívbéli s z ö v e t s é g e k h e z tartozni szokott, k ö z t ü n k helye n e legyen. E g y szava a' bec s ű l e t e s F é r j f i n a k t ö b b e t n y o m s z á z k ö z ö n s é g e s e s k ü v é s n é l ; a ' c s a p o d á r e s k ü s z i k , és a z e l s ó m a g á t e l ó a d ó a l k a l m a t o s s á g n á l m e g t ö r i e s k ü v é s é t , és k ö t e l e s s é g é t . ' S a ' n e m e s s e n g o n d o l k o d ó , é r z é k e n y L e á n y , h a e g y s z e r k i m o n d h a t t a a' s o k a t j e l e n t i ' n a g y s z ó t : „Szeretlek." - l e v a n k ö t e l e z v e ö r ö k r e . A ' k a c s i n g a t ó , m i d ó ' n S z e r e l m e t i g é r , e g y ¬ s z e r 's m i n d u j l é p e t v e t , és ú j o s t r o m o k b a n t ö r i f e j é t . S z a b a d o n , a ' m i l l y s z a b a d o n c s a k l e h e t , - c s a k a ' m i n d e n h a t ó , 's m i n d e n e k f e l e t t u r a l k o d ó s z e r e l e m n e k k ö t e l e i által ö s z v e k ö t v e - s z e r e s s ü n k , s z í v ü n k ö n k í v ű l s e m m i által se k é n t e t v e . A ' k ö t é l , m e l l y m i n k e t a z u t á n m é g s z o r o s s a b b a n ö s z v e k ö t n e , s e m ¬ m i t se f o g n a t ö b b e t t e h e t n i , e g y é b b h o g y m i n k e t a ' t i t k o l ó d á s ' t e r h é t ó l f e l o l d o z n a , és H y m e n ' t i t k o s ö r ö m e i b e , és k ö t e l e s s é g e i b e b é a v a t n a . M e r t m i a ' h á z a s s á g n a k S z ö v e t ¬ s é g e , h a a' s z í v e k e g y m á s e r á n t i d e g e n e k ? E l é g s z o m o r ú a z o k n a k s o r s o k , k i k c s a k s z ó ¬ v a l m o n d o t t e s k ü v é s e k , n e m p e d i g a ' s z í v e k ' ö s z v e h a n g z á s a által k e l n e k ö s z v e .

Estve 8 órakor. Sétálni valék a' szabadban. M o s t v é g e z n i akarom levelemet; mert holnap után D u n a v á r r á indulok; holnap pedig k é s z ü l n ö m kell. D u n a v á r r ó l bizonyossan írok ismét. A d d i g is, S z e r e t t e m , k ö s z ö n ö m s z e r e l m e d e t , és l é g y a z e n y i m r ó ' l is b i z o n y o s . H a r m a t y n a k is v e t t e m l e v e l é t , m e l l y m á r r é g e n Ő r h e g y e n h e v e r t . E l k ü l d é n é k e m a ' n e v e l é s r ő l i r o t t k ö n y v é t is, a z o n l e v é l l e l e g y g y ü t t , m e l l y e t t e n é k i e a ' m i n a p írtál. K ö s z ö n e t h a j f ü r t ö d é r t ! m á t ó l f o g v a n y a k a m o n fog f ü g g n i , és l e g k e d v e s e b b n y a k ­ l ó m l e n n i . E g y k o r e g y nefelejtset h o r d o z t a m n y a k a m o n ; - a ' m i ó l t a m e g l á t t a l a k n e v e d ­ n e k e l s ő b e t ű j é t t e v é m h o z z á ; 's e z e n t ú l h a j f ü r t ö d is m e l l e t t e l e g y e n . I g e n i g e n ö r ü l ö k , h a , a ' m i n t m o n d á d , á r n y é k - k é p e d e t , m e g k ü l d ö d . C s a k arra k é r l e k , h o g y k i ­ csinyre szakasztasd, h o g y a' m é d á l y b a férvén, n y a k a m o n hordozhassam. É n m á r t ö b b i z b e n l e r a j z o l t a t t a m m a g a m a t , d e s o h a s e t a l á l t a k m e g ; 's a z é r t m o s t m e g n e m k ü l d h e t e m k é p e z e t e m e t , mig jobb rajzolóba n e m akadok. V a n ugyan egy k é p e z e t , m e l l y b e n v a l a m e n n y i r e m e g v a n n a k találva n é m e l l y vonásai a r c z á m n a k , d e a' k a c s i n g a t á s n a k e g y v o n á s a által, ( m e l l y é p p e n n e m t u l a j d o n o m ) el v a n r o n g á l v a ; utálnám magamat, ha e z e n vonás b e n n e m volna valóban. A ' H í r m o n d ó t ö b b n y i r e g y ő z e d e l m e k e t hirdet m i n d e n felől. T a r t s a Isten K á r o l y H e r c z e g e t ! és a d g y a , h o g y e z e k b é k e s s é g e t s z e r e z z e n e k , l e t a p o d v á n a ' g a r á z d a ú j F r a n c z o k a t . D e h a j ! m i k o r f o g e z m e g t ö r t é n n i ! m e n n y i t k e l l m é g a d d i g f é l n e m , resz¬ ketnem! -

Avant que le répospuisse entrer dans mon Coeur, Combien faut il encore aimer, se repentir, Désirer, espérer, désespérer, sentir? Embrasser, répousser, m'arracherà moi-même, Faire tout, excepté, d'oublier ce que j'aime.

156

' S é n I m r e ! f e l e j t h e t n é l e k - e l t é g e d ? S o h a s o h a s e m ! - H a e l e s e l is - s o h a s o h a s e m ! - T ú l h a t a z i g a z s z e r e l e m a ' - s í r o n is, - t ú l f o g h a t n i a z e n y i m is. S z á n d m e g s z í v ü n ¬ ket, Isten, ki azokat teremtéd, ezen véghetetlen szerelemmel! K é k e d y N i n á t n e m isméred? - d e K é k e d y Palit, N i n a ' testvérjét hiszen kelle i s m é r n e d , m e r t v e l e d s z o l g á l t , b á r m á s r e g e m e n t n é l is, B é c s b e n ? - E z t e h á t s z a b a d ¬ s á g g a l o t t h o n l é v é n , s o k a t b e s z é l l e t t n é k i f e l ó l e d ; 's N i n a a k k o r m e g h i t t B a r á t n é m lé¬ v é n , k i v e t t e t ó l e m S z e r e l m e m e t m i n d e n k ö r n y ű l á l l á s a i v a l ; és t e s t v é r j é n e k f e s t e g e t é sei, és a z e n y i m e k által i g e n m e g t e t s z e t t é l n é k i . S o h a s e m is j a v a l l á a z t , a ' m i t csele¬ k e d t e m - m i n d é g v á d o l á s z í v e m e t , és m i n d é g o h a j t á , h o g y a ' d o l o g m e g v á l t o z n a ; 's m i n d e n i d ó b e n hathatós szószóllód vala nálam. Klárim (a'ki a' kegyes emlékezetért méllységes köszönetét jelenti) m a szinte öszvetépte ruhámat az öltözködésnél, m i d ó n elolvastam neki leveledból azt, a' m i r ó l l a s z ó l l o t t . A ' j ó és n e m r ú t t e r e m t é s a z t b á n n y a , h o g y o l l y o s t o b a v o l t ; és s e m m i t é s z r e n e m v e t t , h o l o t t é n m i n d é g a n n y i t c s e v e g t e m n é k i U r a s á g o d f e l ó l - 's h o g y O Hajnalodon jobban szemébe n e m nézett Uraságodnak. Ö r v e n d e k s z í v e m b ó l , h o g y m é g is v a n e g y m e g h i t t b a r á t o d , h a m é g i s é r d e m e s a z b a r á t s á g o d r a . V a l a m e n n y i r e m é g is k ö n n y e b b a ' s z í v n e k . É n m i n d e d d i g n é m a v a g y o k ; csak Klári láttya n é h a folyni k ö n n y e i m e t . M á s senki s e m m i bizonyossat m é g n e m t u d f e l ó l ü n k . I m r e ! m é g e g y s z e r k é r l e k : t i t o k b a n m a r a d g y o n m i n d e n , a ' m i m i n k e t illet. T u d g y a - e H a r m a t y - i s , h o g y hallgatnia kell? - csak O r h e g y r e útasitsad. F o r r ó n , a ' m e l l y forró, a ' s z e r e l e m ' elsó csókja csak l e h e t , teli s z í v e m b ó l - csókol¬ t a m m e g - és s z o r i t o t t a m s z í v e m h e z a z i t t m e g j e l e l t t h e l y e t - C s ó k o l d m e g a z t t e is. E b b ó l észre v e h e t e d , édes A n d a l g ó m ! melly igen k í v á n o m betólteni m i n d e n kívánsᬠgodat, - hogy n e m u g y szeretek, mint a'közönséges L e á n y o k . Soha többet kétség n e f é r j e n s z e r e l m ü n k h e z . - I s t e n v e l e d É d e s s e m ! és - t i s z t a , ö r ö k s z e r e l m e m .

17. Levél Imre Lízának

Tábor Walvisznál. 9dik May 1799. T e g n a p eló'tt a ' f a l ú k b ó l i s m é t t á b o r b a s z á l l á n k . M i n t e g y 3 0 e z e r e n v a g y u n k i t t e n . N e m sokára a l k a l m a s i n t e l k e z d ó ' d n e k i s m é t a' h a d i d o l g o k a' R a j n á n á l , m i n e k u t á n n a O l a s z o r s z á g i H a d u n k is e g y r e g y ó z v é n , e r ó s s e n n y o m ú l e l ó r e . F e l e l e t e m a ' h á r o m u t ó l s ó l e v e l é r e m á r r é g e n ú t b a n v a g y o n , - 's m o s t m e g i n t i r o k ? - H a d n a g y o m , k i k ü l ö m b e n s á t o r o m b a n f e k s z i k , m a s z o l g á l a t b a n v a g y o n , - a z esó' e s i k - m a g a m a t s e m m i s z o l g á l a t - se p a j t á s a i m ' l á t o g a t á s a i n e m t a r t ó z t a t n a k , m e r t m i n d e n a z ó' l y u k á b a b u j t , - és i t t h á b o r í t t a t l a n M a g á n á l l e h e t e k , E g y e d ü l s z e r e t t e m ! M á s k o r is s z ű n t e l e n , m i n d e n S z e m p i l l a n t a t b a n , m i n d e n h e l y b e n , m i n d e n a l k a l m a t o s s á g g a l é b r e n és a l v a M a g á n á l v a g y o k , n o h a n e m í r h a t o k m i n d é g . V a l a h o l á l l o k , v a l a h o l j á r o k , gondolatokba merűlök. H a az epedó, ö n n ö n t ü z é b e n emésztódó, magát fájdalmival t á p l á l ó , b ú s , 's m a g á b a n m é g is b ü s z k e , n é h a d ü h é t ó l s z i n t e e l r a g a d t a t ó s z e r e l m e t v a ¬ l a k i e m b e r i f o r m á b a ö n t e n i , és l e r a j z o l n i a k a r n á , t e h á t c s a k e n g e m r a j z o l n a l e : m i d ó n e s t v é n k é n t s á t o r o m b a n s z a l m á n ü l ö k v a g y f e k s z e m - d o h á n y z o m - 's f e l l e n g e z v e T é g e d é r e z l e k , és g o n d o l l a k s z e r e l m e s é d e s B a r á t n é j a s z í v e m n e k ; h o g y o d a m e r e d ó

157

s z e m e m b ó l g y a k r a n e g y égó, n a g y k ö n y c s e p p esik ö l e m b e , - h o g y g y a k r a n a' Világot ö l e l n é m által, h a l e h e t n e , - 's h a l e h e t n e , g y a k r a n , s z e r e n c s é t l e n s é g e m ' e l g o n d o l á s á ¬ n á l ( m i n t S á m s o n a ' m a p a l o t á n a k o s z l o p a i t ) m e g r a g a d n á m a ' V i l á g o t , m e g r á z n á m , és a' h a j d a n i Z ű r z a v a r b a o n t a n á m - 's m a g a m a t o m l a d é k i k ö z é t e m e t n é m , - 's i s m é t n e m t e n n é m , h o g y T é g e d t o v á b b - ö r ö k k ö n ö r ö k k é s z e r e t h e s s e l e k . L í z a ! é n m é g is n e h e ¬ z e n l e s z e k v a l a h a s z e r e n c s é s ! - m e r t h a é l e t b e n m a r a d o k is, t e h á t ö s z v e - k e r ü l h e t é s ü n k i g , i n d ú l a t o m által c s i g á z t a t v á n , o d a h e r v a d o k - v a g y e s z e m e t v e s z t e m e l : a z i l l y e n szerelem, m i n t az e n y i m , olly tüzes, olly nagy, az olly csupán egy tárgyért lehelló, sok e g y e m b e r i s z í v n e k . O h T e ! t ö b b , m i n t s e m a ' m i t e g y g y s z í v által é r e z h e t , e g y g y e l m e meggondolhat! G y a k r a n , h a m e g g o n d o l o m tóled illy m e s z s z e létemet, talán soha ö s z v e n e m kerűlhetésünket - k i n z ó fájdalmamat u g y k í v á n n á m oda ordíttani, h o g y az Ö r ö k k é v a ¬ l ó s á g o n k e r e s z t ű l h a s s o n - h o g y a z A n y a t e r m é s z e t n e k h í v f i j á n a k k i n n y a felett bor¬ z a d n i a - m a g á n a k a ' m e g k é r l e l h e t e t l e n sorsnak fájnia k e l l e n e , h o g y e n g e m t ó l e d , é n L í z á m , illy m e s z s z e s z a k a s z t o t t . Irj, k é r l e k ! - S á t o r o m b a n , a z ö l e m b e n i r o m m i n d e z t .

18. Levél Imre Lízának

Tábor Walwisznál. 11dik Máj. 1799. Vírradtakor T e g n a p , e n n y i s z e r e n c s é v e l , és d i c s ó s é g g e l n y e r t t g y ó z e d e l m e i n k é r t i n n e p l ó T e D e u m o t t a r t o t t K á r o l y . A ' M i s e , 3 0 e z e r e m b e r n e k k ö z e p e t t e , e g y m a g a s s a n álló sátor¬ b a n tartatott. S z á m t a l a n ágyú dörögte a' M i n d e n h a t ó n a k dicséretét; az ágyukat a z e z e r n y i apró f e g y v e r ' p a t t o g á s a k ö v e t t e - és a ' m e g s z a b a d í t o t t N é m e t B i r o d a l o m ' h e g y e i t ö b b í z b e n m e g riadtak. L í z a ! igaz, h o g y m i n d e z n e m t ö r t é n i k e g y e n e s s e n H a z á m é r t , a' k i t annyira szere¬ t e k ; d e a' t ö b b i n e m z e t e k e t letapodó G a r á z d a F r a n c z o k a t m e g t ö r n i , igazságos dolog; 's a z é r t , h a m á r é l e t e m m e l k e l l á l d o z n o m , n e m ö r ö m e s t u g y a n , d e m é g i s z u g o l ó d á s n é l k ü l halok m e g . S z e r e l m e d n e k , barátságodnak, rajtam s z á n a k o d á s o d n a k bizonyos¬ ságát v i s z e m - á l t a l m a g a m m a l ; k o r á b b a n m e g y e k k i a ' v i l á g b ó l , m e l l y b e n n á l a d n é l k ü l u g y s e m a k a r n é k , - n e m t u d n é k l e n n i , - 's i g y m é g s e m v a g y o k e g é s z s z e n s z e r e n c s é t ¬ len! D e h a é l e k , és a ' t é l i K v á r t é l y o k b a s z á l l u n k , t e h á t l á t n o m k e l l t é g e d e t , - h a b á r É g f ö l d e l l e n e m e s k ü s z i k is - b á r h a n é g y - k é z l á b k e l l is h o z z á d m á s z n o m . L í z a ! a ' j ö v ó t é l e n , h a é l ü n k , m e g l á t t y u k e g y m á s t . - H a h ! é n m á r o l l y é d e s s e n á l m o d o z o k arról. L í z a ! é n valamit feltettem m a g a m b a n : a' S z e r e l e m adá e z e n gondolatot, - n e gátold, ó h sors, s z á n d é k o m a t ! -

Estve. É p p e n most kapott K é t R e g e m e n t parancsolatot az elübb nyomúlásra. Mi-is követ¬ k e z ü n k - alkalmasínt m e g t á m a d g y u k az ellenséget.

158

N y u g h a t a t l a n ' v á r o m leveleidet. V e h e t t e m v o l n a - kellett v o l n a m á r v e n n e m leve¬ l e i d e t . M i n d e n n a p e l k ü l d ö k a ' H a d i p o s t á r a . L í z a ! l e l k e é l e t e m n e k ! k ö n y ö r g ö k , írj g y a k o r t a ! M i n d e n leveledre ujra fogantatik é l e t e m . Szeress, a ' m i n t é n szeretlek. - A z ü t k ö z e t után irok legottan.

19. Levél Imre Lízának

Tábor Walwisznál. 17dik Maj. 1799. M e z ó d r ó l A p r i l . 1 8 d i k á n irott levelét t e g n a p elótt v e t t e m . H á l á a z E g e k n e k ! m i n d e d d i g m é g e g y g y l e v e l ü n k s e t é v e d t t e l , G m u n d e n b ó l í r o t t elsó' l e v e l e m e t k i v é v e . L í z a ! h a i g a z m i n d e n , a ' m i t n é k e m irál - 's é n e l h i s z e m , m e r t a ' T e r m é s z e t k ü l ö m ben n e m volna egyébb, hanem egygy czinkos, tündérkedó Alakos - minden a'N a p alatt n e m v o l n a e g y é b b , h a n e m h i ú , c s a l á r d g ó z , - 's e z a ' N a p a l a t t i V i l á g n e m v o l n a e g y é b b , h a n e m e g y e z e r n y i j ó , és r o s s z , v í g és s z o m o r ú J á t é k o k k a l s z e m f é n y v e s z t ó ' n e v e t s é g e s , c s ú f o s B o l o n d h á z ; - h a , m o n d o m , i g a z m i n d e n , a ' m i t n é k e m irál, h a u g y é r z e s z , u g y g o n d o l s z , a ' m i n t i r t a d , L í z a ! t e h á t V a l ó s á g u n k o l l y a n Egygy, h o g y e g y g y i k a' m á s i k n é l k ü l c s a k f é l V a l ó s á g l e h e t - h o g y e g y g y i k a ' m á s i k n é l k ü l n e m é l h e t , h a c s a k a z é l e t e t u g y n e m a k a r j a h u r c z o l n i , m i n t e g y f á j d a l m a s n e h é z t e r h e t , - és i g y te¬ h á t L í z a , e n y i m v a g y , m o s t m á r e n y i m - 's é n a ' t i e d , e g é s z s z e n , m i n d e n k i f o g á s nél¬ kül, a' mennyire lelkek a'távollétben birhattyák egygymást: d e haezen háborút szer e n c s é s s e n által é l e m , t e h á t t e l l y e s s é g g e l e n y i m l é s s z e s z - e n y i m n e k k e l l l e n n e d , h a m i n d g y á r t e g y g y e g é s z V i l á g v e t i is m a g á t g á t ú l k ö z i b é n k ; h o z z á d t ö r ö m m a g a m a t , h a m i n d g y á r t v é r r e l k e l l is e z e n V i l á g ' t ö r v é n y e i n , I l l e n d ó s é g e i n , s z o k á s a i n , és k a b a l á i n k e r e s z t ű l r o n t a n o m , h a m i n d g y á r t a k a r m e l l y m ó d o n k e l l is T é g e d ' a ' S o r s t ó l m e g n y e r ¬ n e m . F e l t é t e l e m , m e l l y e t s e m m i H a t a l o m m e g n e m v á l t o z t a t h a t e z : Vagy Veled, Ben­

ned, Általad lenni; vagy nem lenni. H a r m a d i k v a l a m i r e a ' M i n d e n h a t ó s á g s e m f o g e n g e m k é n s z e r i t h e t n i . - É s a' t e s z í v e d n e k s z i n t é n i g y kell állani; h a n e m , hát m e g c s a l o d M a g a d a t , m e g csalsz e n g e m e t , l e t a p o d o d m i n d a' k e t t ó n k ' é l e t é n e k boldogságát; megcsalod mind a'k e t t ó n k n e k Teremtójét - mind a'kettónk' A n n y á t , a' Természe¬ tet; - h a n e m , hát V a l ó s á g o m olly n y o m o r ú l t t Játékja a' T e r e m t ó n e k , h o g y j o b b , s z e b b , n e m e s b , létre m é l t ó b b d o l o g v o l n a e g y g y p o r - s z e m lenni, m e l l y e t a ' szél této¬ v a h a j t , m i n t s e m e g y g y i l l y e m b e r - m i n t s e m e g y g y i l l y , m a g a m se t u d o m , m i c s o d a ? - U g y v a g y o n : a ' T e s z í v e d n e k is s z i n t é n i g y k e l l á l l a n i , m i n t a z e n y i m n e k ; k ü l ö m b e n e z a ' V i l á g n e m é r d e m e l e g y e b e t , h a n e m h o g y e g y g y m o c s á r b a t ö l t e s s é k , és v i s z s z a lö¬ v e t t e s s é k a ' Z a v a r b a , m e l l y b ó ' l t e r e m t e t e t t . É s h a m i n d e z á l o m v o l n a ? - h á t n e m tu¬ d o m tovább, mit érezzek, mit gondollyak; hanem annyi bizonyos, hogy akkor egygy Valóságnak, a' millyen e n y i m , irgalmatlan büntetés, hogy - született. D e u g y v a g y o n - u g y k e l l l e n n i e : É n s z e r e t l e k , T e s z e r e t s z e n g e m ' , és e g y g y m á s n é l k ü l n e m élhe¬ t ü n k : 's a z é r t L í z a , I s t e n és a ' T e r m é s z e t e l ó t t m á r F e l e s é g e m v a g y , - 's F e l e s é g e m l é s z s z a ' V i l á g e l ó t t is, m i n d e n é r t e l e m b e n ; h a é l e k - m i n d e n e s e t r e t e h á t , s z e r e t e t t , t i s z t e l t t , i m á d o t t F e l e s é g e m ! - É s i m i l l y h a n g b a n is l e g y e n e k í r v a e n n e k u t á n n a l e v e ¬ leid; m i n d e n k ö z ö n s é g e s forma, szabás, tartózkodás, idegenség k i l é g y e n tiltva leveleinkból; ha k ü l ö m b e n cselekszel, azt f o g o m vélni, h o g y - g ú n y o l o d s z í v e m e t ! -

159

J ó l m o n d o d : „hogy méltán mondhassuk, hogy élünk, szükséges, hogy munkálkodgyunk." É n is m u n k á l k o d o m , d e m é g s e m é l e k , e g é s z k i t e r j e d ó é r t e l e m b e n ; v a g y l e g f e l l y e b b u g y é l e k , a ' m i n t l o v a m él, a ' k i m i n d e n t m e g t e s z , a ' m i t a k a r o k , és m i n d e n t e l h o r d , a ' m i t rá t é t e t e k . I g a z , h o g y a ' K ö z j ó r a n é z v e s z ü k s é g e s s e k a z o l l y a n e m b e r e k is, k i k i g y él¬ n e k ; d e t a l á n v o l n a t e h e t s é g e m t ö b b és n a g y o b b l e h e t n e m , m i n t s e m v a g y o k . A z o n ¬ b a n i g y v a g y o n , i g y v o l t , 's m i n d é g i g y f o g m a r a d n i a z e m b e r e k k ö z ö t t . D e e z l e g k i s sebb b a j o m : csak T e szeress e n g e m K e g y e s ! U g y v a g y o n édes B a r á t n é m ! csak Szerel¬ m e d az, a' m i e n g e m egészszen szerencséssé, vagy szerencsétlenné tehet. Imádott s z í v e d a ' m i n d e n h a t ó sors, k i é l e t e m e t h a t á r o z z a . A z é n k ö n n y e i m sem folynak t ö b b é , - túl v a g y o k már m i n d e n fájdalom' határán. N e m találok szót, melly s z i v e m ' állapottyát kifejezné; - m e g v a g y o k d e r m e d v e ; csak n é h a b ó s z ű l ö k el, és s z i l a j ú l d ü h ö d ö m m i n d e n e l l e n , a ' m i v a n , 's a ' m i n i n c s . T u l a j d o ¬ n a a z e r ó s s e b b , és s z i l a j a b b F é r j f i ú s á g n a k , m e l l y n e k f e l h á b o r o d o t t e r e j e n é h a ö n n m a g á t is f e l d ú l n á . Boszontanak, búsíttanak, háborgatnak, ü l d ó z n e k T é g e d tehát kegyes szép L é l e k ? 's p e d i g t e n n e n A t y á d f i a i ? - F e l se v e d d ó k e t - v e s s m e g m i n d e n t , a ' m i n e m m é l t ó , n e m é r d e m e s r e á d . H a d d m e g a ' V i l á g n a k s z o k o t t f o l y á s á t . A z é n S o r s o m is o l l y a n , d e

m á r m e g s z o k t a m . - Elly, és szeress engem; a ' mint én élek, mig lehet, és szeretlek, míg élek. O h h a k a r j a i m b a r a g a d h a t n á l a k , és a ' F ö l d n e k v a l a m e l l y t i t k o s r e j t e k é b e b u j d o s h a t ¬ n á m v é l e d , h o l a ' S z e r e l e m , B a r á t s á g , B ö l c s e s s é g , és T e r m é s z e t j á m b o r s z ö v e t s é g b e n , egygyességben laknának vélünk! - H a d d álmodgyam ki boldog álmomat! - - -

„Ils sont cruelles les chagrins de l'amour, mais le calme d'un coeur indifférent l'est d'avantage." A ' k i e z t s z í v é b ó l v e t t e , a z i g a z á n s z e r e t e t t , - m i n t é n : m e r t s z í v e m b e n is é p p e n e z v a g y o n í r v a . B o l d o g v a g y o k , h o g y T e is m é l l y e n é r z e d e z t . A z i g a z á n s z e r e t ó s z í v n e k f á j d a l m a i b a n m é g is k i m o n d h a t a t l a n é d e s s é g v a g y o n , m e l l y e t a ' c s e n d e s , k e m é n y , délczeg szív n e m ismér.

L'indifférence est pour les coeurs Ce que l'hiver est pour la terre. d i t m a d a m e D e s h o u l i e r e s , e t c ' e s t b i e n v r a i . H o g y T e e z t h á r o m e s z t e n d ó ' eló'tt n e m é r e z t e d ? ! - v a g y h a é r e z t e d , h o g y m é g is e l n y o m t a d ? ! -

En tout tems l'amour nous dompte, On regle en vain ses désirs; Vous aurés a votre honte Ses peines sans ses plaisirs d i t la m e m e D e s h o u l i e r e s . - S z í v e d , a ' T e j ó , s z é p , n a g y , f e l s é g e s , i s t e n i s z í v e d , m é r t h a l á s z t á e n n y i r e s z e r e n c s é m e t ? - D e m i t h a s z n á l n a k a' s z e m r e h á n y á s o k ? a ' m i m e g t ö r ¬ t é n t , n e m l e h e t m á s k é p p e n . D e s z í v e m m é l l y e n s o h a j t , v a l a m i k o r róla g o n d o l k o d o m . H é j , édes L í z á m ! m é g s e m kellett volna n é k e d azt m í v e l n e d ! - m i k l e h e t n é n k m i most már? - S z á z a d o k a t é l h e t t ü n k v o l n a már s z í v ü n k ' b o l d o g s á g á b a n ; m i d ó n most

160

m é g a z is b i z o n y t a l a n , h a l á t t y u k e v a l a h a e g y m á s t ! - F é l b e n k e l l s z a k a s z t a n o m a z irást, m e r t s z í v e m b ú s , h á b o r g ó h u l l á m o k a t v e t .

19 Maj: Estve T e g n a p e l ó t t ó l f o g v a n e m í r h a t t a m , m e r t m i n d é g e s e t t , és s o h a se v a l é k m a g a m a ' sátorban. M o s t , vasárnap estve, m i d ó n pajtásaim szerte u g y m u l a t t y á k m a g o k a t , a' m i n t l e h e t , m o s t v a n i s m é t a l k a l m a t o s s á g o m a z írásra. E z e n s z e m p i l l a n t a t b a n v e v é m H a r m a t y ' levelét. Irja, h o g y T e k é r t e d v o l n a Ő t , h o g y írna m e g N é k e d m í n d e n t , a' m i t f e l ó l e m t u d . K ö s z ö n ö m , k e d v e s r ó l a m v a l ó gon¬ doskodásodat. D e légy b i z o n y o s a b b a n , h o g y m i n d e n i d ó b e n T e v a g y az E l s ó , kit M a ¬ g a m f e l ó l t u d ó s í t t o k . M á s o k n a k , l e g j o b b B a r á t i m n a k is c s a k i g e n r i t k á n í r o k : T i e d M a ¬ g a d é m i n d e n i d ó m ; c s u p á n n é k e d é l v é n , m á s o k n a k c s a k alig t u d o k v a l a m i t í r n i ; h o l o t t m i n d e n , a' m i ismér, H a d i ujságokat k í v á n n a t ó l e m . M é g m i n d é g itt á l l u n k a ' T á b o r b a n , d e m i n d é g k é s z e n a z u g r á s r a . S z é p g y ó z e d e l m e i n k , n e m k é t l e m , t u d v a l e s z n e k e l ó ' t t e d is. É n v a l ó b a n n e m v a g y o k a l k a l m a t o s a z o k n a k leirásokra. A n n y i e z e r e m b e r n e k k ö z e p e t t e é n m i n d é g e g y e d ű l v a g y o k . V a l a m i n t e g y kis idót lophatok m a g a m n a k , legottan leveleidet olvasgatom. E l o l v a s t a m azokat már százszor is; és m é g a n n y i s z o r e l f o g o m o l v a s n i a z o k a t . M i n d e d d i g m é g r e n d g y e s z e r é n t j á r t a k l e v e l e i n k . Irj n é k e m v a l a m i k o r c s a k l e h e t ; e n g e d d e z e n e g y g y e t l e n e g y ö r ö m é t éle¬ t e m n e k m e n n é l t ö b b s z e r é l n e m . C s u p á n l e v e l e i d b e n élek. T e olly s z é p e n írsz - olly i g e n s z í v e m r e és l e l k e m r e t u d s z b e s z é l l e n i ; - É n e z t n e m v i s z o n t a g o l h a t o m s z í v e m ¬ n e k illy b o r z a s z t ó állapottyában, - a z ö l d ö k l ó f e g y v e r e k n e k s z ű n t e l e n h á b o r g a t ó zajjában. T a v a s z i É n e k e d , mellyet S z e m é r m e d ' g y e r m e k s é g n e k hív, igen szép, - szép, mint a ' T a v a s z a z ó' g y ö n y ö r k ö d t e t ó ' ö l t ö z e t é b e n , e g y g y S a p h ó h o z , e g y g y D e s h o u l i é r e s - h e z illó - d e m i n e k h o z o m e z e k e t itt e l ó - M a g a d h o z illó. H a H o m é r ' i d e j é b e n é l t é l v o l ¬ na, a' M u z s á k ' s z á m a e g y g y e l m e g s z a p o r o d i k vala általad. K ö s z ö n t e t e m hív Kláridat; sajnálom megsértett kezét; k é r e m Ő t e t mindazonáltal, h o g y a ' m á s i k k e z é v e l s o k l e v e l e i d e t h o r d g y a a' P o s t á r a s z á m o m r a .

Tábor Singennél, 21 Maj: H o t z e H e l v e t z i á b a n ( h a z á j á b a n ) j ó l m e g v e r t e a z e l l e n s é g e t , 's e z m e g v e r e t t e t é s e u t á n m e s z s z e v o n t a m a g á t v i s z s z a . N a u e n d o r f l e g o t t a n á l t a l m e n t a ' R a j n á n , és e z e n r é s z r ő l is ü l d ö z i a ' f u t ó k a t . E z t e g n a p t ö r t é n t ; és m a K á r o l y is e g é s z H a d á v a l e l ő r e , u t á n n o k n y o m u l . A ' F ő ' k v á r t é l y S z í n g e n b e n v a g y o n , 's m i k ö r ü l ö t t e t á b o r o z u n k Hohenville és Hohenstaufen alatt; H í r e s h e l y e k v o l t a k e z e k a z ő'sz n é m e t E l ő ' i d ő b e n . H o l ­ n a p t o v á b b m e g y ü n k . A ' H e l v e t á k n a k e g y g y r é s z e n e m s z e r e t i a' F r a n c z i á k a t . G y ő ' z e d e l m e i n k n e k talán ( A d g y a I s t e n ! ) m é g a z i d é n B é k e s s é g l e s z s z a' v é g e .

161

Tábor Schaffhausennél 24 Maj: T e g n a p a z e g é s z H a d d a l á l t a l m e n é n k a ' R a j n á n k é t h a j ó - h í d o n m e l l y e k Paradies A p á c z a Klastromnál veró'dtek. É p p e n Ű r n a p j a volt. S o k ezer H e l v e t a volt nézó'nk a' Rajnának m i n d a' k é tparttyán. Károly Fókvártéllya Paradicsomban vagyon az A p á czáknál; - m i Schaffhausen körül t á b o r o z u n k . M a , mihelyt hajnalodott, t ö b b e d ma¬ g a m m a l a' R a j n a ' E s e t é t l o v a g o l t u n k n é z n i , m e l l y S c h a f f h a u s e n h e z e g y f e r t á l y ó r á n y i ­ ra v a g y o n : L e í r h a t a t l a n S c é n a : - n a g y , s z i l a j , c s u d á l a t o s , b o r z a s z t ó , b á m í t t ó . - L á t t a m , b á m ú l t a m , és é r e z t e m . - K é p e a ' m e g k é r l e l h e t e t l e n ö r ö k s o r s n a k , k i m i n d e n t e l r a g a d m a g á v a l a' m i a' p o r r a l r o k o n . C s a k i d e u t a s i t s a d L e v e l e i d e t - a z á g y ú k m o r o g n a k eló'ttünk.

20. Levél Líza Imrének

Meződ. 27dik Maj: E g y k i s i d ó t l o p t a m , 's f i r k á l o k ; a z ú t o n e l f o g o m v é g e z n i . M i t is t e h e t n é k e n n é l j o b ¬ bat? - A ' s z o m o r ú t á v ó l l é t b e n csak igy v i g a s z t a l h a t t y u k e g y m á s t . T e p e d i g k í v á n o d , h o g y g y a k o r t a , és s o k a t írjak? - I r o k t e h á t v a l a m i k o r l e h e t , és a ' p a p í r o s r a ö n t ö m m i n ¬ d e n é r z e m é n y e m e t - M i n d ? - ne h i d d ! e z e r e d részét sem lehet.

A z t g o n d o l á d t e h á t , k e d v e s S o p h i s t á m , hogy csak Barátságomra volna előbb szükséged, a' végett hogy utóbb Szerelmemet is megnyerjed? - É n is e l e g e n d ó ' S o p h i s t a v a l é k e g y k o r a n n a k általlátására: h o g y m i k ö z é p ú t o n n e m j á r h a t u n k ; s z e r e l m e d e t n e m v i s z o n t a g o l h a t t a m , és n e m is t u d t a m a k k o r , h a f o g o m - e a z t v a l a h a t e h e t n i ; c s a k h a m a r h i d e g és b ü s z k e álarczát v e v é k tehát fel; - d e a ' szeretó I f j ú n a k s ó l y o m t e k í n t e t e k e r e s z t ű l nézett álképemen. ' S hogy te azután engem Marczonfán, a' mindennapi L e á n y o k ' s z á m á b a a l á z t á l , m é g is n a g y o n f á j t n é k e m . J ó l e m l é k e z e m m é g arra, m i d ó n E r k e d e n C s o m b o r y n á l l e g e l ó s z ö r l á t t u k e g y m á s t . M i d ó n a z e b é d n é l ü l é n k , 's C s o m b o r y i g y s z ó l l a h o z z á m : L í z a ! o d a t e k i n t s ! - K i j ö n ott? - 's é n S z i k l a y t m e g p i l l a n t v á n ; ö r ű l t e m ; és m é g v a l a k i t v é l e - és m a g a m a t a l i g t a r t ­ hattam: mert a' szív ezer hangokkal kiáltá k e b e l e m b e n : „ Ő a z ! " - m i d ó n háborodásomban Sziklay' kezét tűzessen megszoríttám, hogy Ő szinte elbámúlt, - midón, az a l a t t , h o g y C s o m b o r y t i t e k e t i d v e z l e t t , i s m é t m a g a m h o z t é r t e m , és h a m a r j ó k e d v e m ¬ b e ö l t ö z t e m , h o g y é r z e m é n y i m ' e l f e d h e s s e m . - M i d ó n a' t ö b b i t s z ü n t e l e n a' H a j n a l o d i s z ü r e t r e u n s z o l t a m , 's m a g a m b a n a z t g o n d o l á m : h a m i n d e l m a r a d n a k is, c s a k Ő jöj¬ j ö n el. - M i d ó n H a j n a l o d r a é r k e z v é n , s z o r o n g a t v a r e m é l t e m ; - m i d ó n a z i d ó n é k e m ott olly k i m o n d h a t a t l a n h o s z s z ú vala, v a l a m i g m e g n e m jelentél. - M i d ó n jó A t y á m n a k szinte m i n d e n r e viszszáról feleltem, h o g y már n e m tudta, mit csinállyon v e l e m ; - m i g u t ó b b é l e s t e k i n t e t e , m á s o k n y e l v é t ó l s e g i t t e t v é n , a ' d o l o g b a n e m h a t o t t . - N e át¬ k o z d , r á g a l m a z ó i d a t , h a s z e r e t s z ; b o c s á s s m e g n é k i k , m i n t é n m e g b o c s á t o t t a m , és fe¬ l e j t s d el. N e k é m l e l ó d g y u t á n n o k ! A z ö r ö k é j b e l e g y e n m i n d e n t e m e t v e . M i t h a s z n á l ¬ na? - A ' m e g t ö r t é n t t e t I s t e n se t e h e t i m e g n e m t ö r t é n t t é s o h a .

Szerelmet, az ő tiszta, széles, valóságos értelmében, k i m o n d á n k e g y m á s e r á n t ; 's e z z e l elfelejtve légyen a' m ú l t t idó. D e mire valók, k e d v e s B a r á t o m , a' te esküvéseid? C s a k , h a n e m is m o n d o t t a k n a k v e s z e d , c s a k u g y t u d o m m e g b o c s á t t a n i , h o g y i n d ú l a -

162

t o d n a k t ű z é b e n e l f e l e j t v é n m a g a d a t , a' m i n d e n n a p i s z e r e t ó k n e k illy k ö z ö n s é g e s szo¬ k á s o k a t s z ü k s é g e s n e k l e n n i i t é l t e d k ö z ö t t ü n k . A z é r t t e h á t K e d v e s B a r á t o m ! se n e m e s k ü v é s e k , se n e m í g é r e t e k , és f o g a d á s o k - h a n e m a ' S z e r e l e m n e k e r e j e , h a t a l m a l á n c z o l l y o n t é g e d h o z z á m , - e n g e m t e h o z z á d . J o b b a n v é l e k e d e m é n f e l ó l e d , 's n é m e l l y P r ó b á k által m a g a m á l h a t a t o s s á g á r ó l is j o b b a n m e g v a g y o k g y ó z ó d v e , m i n t s e m h o g y változhatásunkról gondolkodhassak. - E g y g y szíves csók, e g y g y m e g hitt, bizo¬ d a l m a s k é z s z o r í t t á s , m i n t a' j ó b a r á t b a r á t t y á n a k e l l e n é b e n , ( m i n t h o g y a z a s z s z o n y i s z í v , és a n n a k h ű s é g e i n g ó n a k t a r t a t i k ) s z o r o s s a n ö s z v e k ö t v e a ' S y m p a t h i á n a k b á j k ö ¬ t e l e i v e l - l e l k e i k n e k ö s z v e h a n g z ó é r z e m é n y e i k által - e g y g y e k a' s z í v n e k m i n d e n k i v á n a t t y a , e l m é n e k m i n d e n g o n d o l a t t y a , 's a ' S z e r e l e m n e k m i n d e n g e r j e d e l m e által - e l t ó k é l l v e m i n d e n j ó és b a l e s e t r e - h í v e n m i n d h a l á l i g - m e g v á l t o z h a t a t l a n ú l : - i g y g o n d o l á m én elejétól fogva két S z e r e t ó n e k állapottyát; - igy S z í v e m szerént való a ' S z e r e l e m - 's i l l y e n l e g y e n a ' m i e n k is. B e kevesset ismér e n g e m a' jó J e g e n y e y ? - n e v e t h e t e m , m e n n y i ezerféle véleke¬ déssel v a n n a k felólem a z e m b e r e k ? - „Maga sem fog mindég álmodozni," m e r t k ö z e l r ó l t ö b b n y i r e m á s k é p p s z o k t u n k m i n ¬ d e n t l á t n i ; m i n t s e m a ' t á v ó l l é t b e n . T e is, é d e s A n d a l g ó m , t a l á n s o k k a l f é n y e s s e b b e n k é p z e l e d m a g a d n a k L í z á d a t , m i n t s e m k e l l e n e ; és Ő m e g é r d e m l i . N é k i p e d i g i g e n fájna, ha t é g e d ' u t ó b b megcsaltt r e m é n y e k g y ö t r e n é n e k . Illy f o r m á n g o n d o l á m é n ezt, 's t a l á n S z i k l a y is e z t v é l t e o t t , a ' h o l g ú n y o l ó d n i l á t t a t o t t . K ö s z ö n e t k e d v e s e m h o z z á m v a l ó b i z o d a l m a d é r t ! H i d d el, h o g y a z t é r d e m e s z e r é n t b e c s ű l n i t u d o m , és r é s z e m r ó l v i s z o n t a g o l n i f o g o m . M a y n t z i T ö r t é n e t e d e t m é g B é c s b e n t u d t a m , H a r m a t y által. J ó l c s e l e k e d t e , h o g y l e v e l e i d e t v é l e m k ö z l ö t t e . - Linois K i s a s z s z o n y t i s m é r e m ; v é l e m n e v e l k e d e t t a ' K l a s t ­ r o m b a n D u n a v á r o t t : szép, csintalan L e á n y ; attya L o v a s Generális, ugy-e? Bajos, m i d ó n az e m b e r igy csalatkozik; de az illyen történetek ö n n ö n isméretre ve¬ zetnek. N y u g t a s d m e g m a g a d a t K e d v e s e m ! h i s z e n n e m k é t e l k e d e m t ö b b é . Hiszem én az igaz Szerelmet! k ü l ö m b e n i n k á b b s z í v e m ' l á n g j á b a n a k a r t a m v o l n a e l e n y é s z n i , m i n t ­ s e m e g y g y F é r j f i ú n a k S z e r e l m e t v a l l y a k . É n t e h á t e l h i s z e m m é g a z t is ( n e m , m i n t H ú g o d ) h o g y v a n n a k jó férjfiak a' v i l á g o n , n o h a - k ö n n y e n m e g o l v a s h a t ó k . H a m o n d o m n é k e d , h o g y é n is m i n d é g , s z ü n e t n é l k ü l r ó l a d g o n d o l k o d o m - n á l a d v a g y o k - b e n n e d élek - tehát n e m ujság - t e r m é s z e t e s dolog. A z é n l e g f ó b b kívánsᬠg o m is ö s z v e j ö h e t é s ü n k ; d e h a e ' m e g t ö r t é n i k is, m e g i n t t ö b b e t k í v á n u n k . A z e m b e r t e l h e t e t l e n állat. S o k s z o r g o n d o l o m : C s a k e g y g y e s z t e n d ó t e n g e d g y , ó h S o r s , k í v á n ¬ s á g o m s z e r é n t e l é l n e m ! - a z u t á n h a m e g h a l o k is? - D e a z e s z t e n d ó r ö v i d ; e n n e k e l folytta után megint egygyet - m e g többet - tovább egygy egész Örökkévalóságot ohajtanék, h o g y azt karjaid k ö z ö t t é l h e t n é m . D e haj! mit e m l e g e t e m a' J ö v e n d ó t az illy kétséges J e l e n l é t b e n ? - A z Ö r ö k G o n d v i s e l é s o l t a l m a z z a életedet. E l n e m e j t e m k e d v e m e t , v a l a m e d d i g l e g k i s s e b b sugárját l á t o m a' R e m é n y n e k . „Nem tartom én füstnek a' Virtust." 's e z t b i z o n y , m é g o l l y h a n g g a l m o n d g y a , m i n t h a - v a l a m i i g e n n a g y o t m o n d o t t v o l n a ? - M i n d e n b e c s ü l e t e s e m b e r n e k a z t k e l l a' V i r t u s ­ ról t a r t a n i , h o g y n á l a n é l k ü l s e m m i m e g n e m á l l h a t a ' v i l á g o n : A ' V i r t u s a z e m b e r b o l ¬ dogsága! Religio a' vigasztalása. Jól m o n d j a K o t z e b u e :

163

Es giebt noch Menschen: du in deiner Tonne Lösch aus dein Licht: weg mit dem frostigen Scherz; Es giebt noch Tugend, unterjeder Zone Schlägt hin und wieder noch ein fühlend Herz. Die Tugend selbst ist Lohn! wird also nicht belohnet; Sie giebt den Himmel dem, in dessen Brust sie wohnet. T u d o m , h o g y v a n a' V i r t u s n a k határa, m e l l y n é l h a e z t o v á b b m e g y , Virtus lenni, m e g s z ű n i k . D e i g a z n a k k e l l l e n n i a n n a k is, h o g y m i n d e n f é l r e c s a p á s a ' V i r t u s ' ö s v é n n y é r ő ' l , b á n a t o t o k o z . - J u l i a is e l k e r ü l t e v o l n a l e g m é r g e s s e b b k í n n y a i t , h a - m e g n e m e s e t t v o l n a . N e m v a g y o k é n a z o n b ü s z k e P á v á k k ö z ü l v a l ó , k i k a' s z e g é n y e l c s á bitottakat m i n d e n kivétel nélkül f e n n y e n kárhoztattyák; s z á n o m szegényeket! C s a k a ' b u j á l k o d ó F a j t a l a n é r d e m l i m é l t á n a ' m e g v e t é s t és u t á l a t o t . S t : P r e u x v a l ó b a n s z e ­ retetre méltó férjfiú: de ott mégis l e g é r d e k l ő b b története, m i d ő n magát m e g g y ő ' z v é n , s z e r e l m é t é s s z e r e n c s é j é t f e l á l d o z z a , 's m é g is h o l t t i g h í v e m a r a d J u l i á n a k . - J u l i a , m i n d e n t ü n d ö k l ő ' t u l a j d o n s á g i m e l l e t t , csak m i n t W o l m á r n é , m i n t F e l e s é g és A n y a tetszik n é k e m leginkább. D e é n m é g csak egyszer olvasám a' H e l o í z t . V a l ó b a n szük¬ s é g e s , e m e k ö n y v e t t ö b b s z e r o l v a s n i , h o g y m i n d e n S z é p s é g e i r e rá a k a d g y u n k . R o u s s e a u n a k t i s z t a M o r á l i s s a , I d e á i n a k f e l l e n g e z ő j á r á s a , k i f e j e z é s e i n e k k ö n n y ű s é g e , fel¬ séges, e l e v e n , é r d e k l ő rajzolati m i n d a n n y i s z é p s é g e k e z e n R e m e k m u n k á b a n . S z e g é n y Ö r e g ! mit kell vallyon m é g utóbb felőled hallanom? - I m é n t csonka - most már v é n - e z e k valóban s z o m o r ú kilátások. D e várjuk-el azonban, h a a' v é n , csonka m é g tetszeni fog-e. É d e s Barátom! m o n d m e g igazán, m i k é n t vélekedel te én felőlem, h o g y a n n y i e l l e n v e t é s e k e t h o r d a s z s z elő? - D e t e h i s z e n n e m i s m é r h e t t e d e z e n r é s z ¬ ről g o n d o l k o z á s o m ' m ó d g y á t , 's p e d i g é n t e l l y e s b i z o d a l m a t k í v á n t a m tő'led? D e m o s t már, r e m é n y l e m , ismérsz - legyen tehát vége ellenvetéseidnek. H a Jeremiási Keser¬ v e i d b e n k ö v e t n i a k a r n á l a k , é n is m o n d h a t n á m h o g y , m i ó l t a n e m l á t t u k e g y m á s t , é n is h á r o m e s z t e n d ő ' v e l idő'sb l e t t e m , 's n a p r ó l n a p r a idő'sb l e s z e k ! - C ' e s t e n e f f e t u n m a l ¬ h e u r t e r r i b l e ! - A ' b ú , és k e d v e t l e n s é g , e n g e m is i d ő ' n e k elő'tte m e g v é n í t e t t ; - d e i m e ! k e s e r v e i d e l r a g a d á n a k e n g e m ' is? - ' S m é g s e m a k a r o m e l h a l l g a t n i : T e is é d e s B a r á ¬ t o m , a k k o r ismerkedtél m e g v é l e m , m i k o r m é l l y e n rejtett, szinte e s z t e n d ő k i g tápláltt b ú m , noha kora Ifjúságomban az egésség' Vírágit már elhervasztá. A z t m o n d g y á k u g y a n a ' h i z e l k e d ő k , h o g y a k k o r i n a g y b e t e g s é g e m által i n k á b b n y e r t e m , m i n t s e m v e s z t e t t e m v o l t : - h o g y b e t e g s é g e m é d e s s e n e p e d ő ' t e k i n t e t e t , 's a ' c s e n d e s m e l á n k o l i á n a k é r d e k l ő v o n á s á t h a g y t a v o l n a h á t r a k é p e m b e n ; d e , h a u g y v o l n a is, b e ö r ö m e s t o d a a d n á m e ' s z o m o r ú n y e r e s é g e t , e l ő b b i erős n y e r s e g é s s é g e m é r t , és s z e r e n c s é s vi¬ dámságomért. M é g e g y g y e t ! 's a z u t á n l e g y e n e l é g m á r a . I m r e ! é n j o b b a n v é l e k e d e m f e l ő l e d , m i n t s e m m a g a d l á t t a t o l v é l e k e d n i m a g a d f e l ő l : n e m h i h e t e m el, h o g y , h a b á r r o s z r a f o r d ú l t v o l n a is s o r s o m , T e a z ö n n ö n g y i l k o s s á g n a k b o l o n d s á g á r a v e t e m e d h e t t é l ; h a n e m h o g y m i n t S t : P r e u x , f á j d a l m á t m e g g y ő z v é n , T e is i n d u l a t o d n a k U r a l e t t é l , 's B a r á t o m m a ­ radtál v o l n a . E g y g y m á s t e l f e l e j t e n ü n k m i n d e n esetre l e h e t e t l e n volt v o l n a :

Edle Seelen tragen Ruhig ihre Pein,

164

Und nur Buben schlagen Mit dem Schwerdte drein" Gute Mädchen schliessen Ihrer Liebe Schmerz, Ob auch Thränen fliessen, In ihr blutend Herz. V e d d j ó n é v e n r ú t f i r k á l á s o m a t . H a s o k á i g i r o k k e z e i m e l g y e n g ü l n e k , 's a n n y i r a fáradnak, hogy reszketnek. - J ó éjtszakát! -

28dik Maj: J ó reggelt k e d v e s B a r á t o m ! S e m m i s e m a n n y i r a roszsz a' v i l á g o n , h o g y v a l a m i j ó n e háramlana abból vagy magunkra vagy másokra: T e g n a p boszszús valék hogy ma útnak n e m i n d ú l h a t t a m , 's m o s t s z í v e m b ó ' l ö r ü l ö k - m e r t a z Ő r h e g y i a l k a l m a t o s s á g m a k é t l e v e l e d e t m e g h o z t a s z á m o m r a ; 's h a e l m e n t e m v o l n a , e z e k e g y g y h é t t e l u t ó b b j ö n ¬ n e k vala k e z e i m b e . S z e r e n c s é m r e e g y g y ü t t v e v é m m i n d a ' k é t l e v e l e d e t ; m e r t h a a z elsót m a g á t vet¬ t e m v o l n a , s z o m o r ú lett v o l n a e g é s z ú t a z á s o m : a' m á s i k c s a k u g y a n v i d í t t ó b b h a n g b ó l s z ó l l . É d e s I m r é m ! n e e j t s d - e l k e d v e d e t : k ö r n y ü l á l l á s a i n k u g y is o l l y s z o m o r ú a k , a ' m í l l y e n e k c s a k l e h e t n e k ; n e t e g y ü k a z o k a t m é g n e h e z e b b e k k é . B i z z á l , és r e m é l l y ! én többet n e m m o n d h a t o k . A 'Fergeteget napfény, a' b ú t öröm váltya fel - annyival i n k á b b , h a , a ' m i n t m o n d o d , m é g s o h a s e m v a l á l s z e r e n c s é s . - É n is m o n d h a t o m , h o g y kevés képzeltt boldog óráim százezered részét s e m teszik é l e t e m n e k . S z e n v e d e k , a' m i ó l t a é r z e k 's g o n d o l k o d o m ; m i n d e n u g y n e v e z e t t f ö l d i b o l d o g s á g b ú f o r r á s v a l a n é ¬ k e m . R e m é l l y ü k tehát, K e d v e s e m , h o g y m é g most leszünk szerencséssek. A ' T é l e n tehát megláttyuk egymást, ha élünk? - O h ! már ezerszer gondoltam m i k é n t leszsz majd az. A d g y a Isten, hogy megtörténnyék, - é n r e m é n y l e m . T e r e m ¬ t ó m ! k i e z e n t ű z e t s z í v e m m e l a l k o t á d , n e m l e h e t e z b á n t á s o d r a ; m e g v í g a s z t a l v a , és re¬ m é l v e e m e l e m fel H o z z á d s z e m e i m e t M i n d e n h a t ó ! - S o k s z o r g o n d o l o m a z t is: m i l e t t v o l n a b e l ó l e m , h a h a j l a n d ó s á g o m , és a k a r a t o m el¬ l e n k e l l e t t v o l n a f é r j h e z m e n n e m ? - 's a l á z a t o m r a a z t t a l á l o m , h o g y a z o n e s e t r e s o k közönséges A s z s z o n y n á l , ki legalább színlelni t u d g y a szerelmét, kissebb szívű lettem v o l n a . H á l á a z E g e k n e k ! h o g y e z u g y n e m t ö r t é n t . A l d g y a I s t e n j ó A t y á m a t ! h o g y so¬ k a k t ó l kísértetvén, ú n s z o l t a t v á n , e n g e m soha s e m kénszerített. I s t e n v e l e d , é d e s I m r é m ! R e s z k e t e k é r e t t e d , m e r t ü t k ö z e t r ó l írtál. V a j h a m á r i s m é t v o l n á n a k leveleim! - A z ú t o n t ö b b e t írok. M é g e g y g y e t : Ö r ü l ö k , h o g y m é g is v a n e g y m e g h i t t b a r á t o d . S o k k a l b á t r a b b a n í r o k . D e b i z o n y o s v a g y e b e n n e , h o g y l e v e l e i m s e m m i esetre roszsz k e z e k b e n e m j u t n a k , (mert a' m i n t látod, e g é s z s z í v e m e t k i ö n t ö m k e b e l e d b e ) , h a n e m , hát i n k á b b égesdel l e v e l e i m e t . D e n e , n e c s e l e k e d g y e d , m e r t t u d o m s a j n á l n á d ; v a l a m i n t h o g y é n s e m a d n á m leveleidet a'V i l á g ' m i n d e n kincséért. Isten V e l e d !

165

Rábony 29 Maj: Estve. M a k o r á n i n d ú l t a m e l h a z ú l - 's f é l ó r á j a m á r , h o g y i t t v a g y o k . K l á r i , és e g y g y h í v inas e g é s z ú t i k í s é r e t e m . A z t g o n d o l o d t a l á n , h o g y ú n a l m a s l e h e t ú t a z á s o m ? - O h n e m : mert leveleidet m i n d e n ü t t v é l e m h o r d o z v á n , édessebb társaságban m á r n e m ú t a z h a t o k . A z e g é s z n a p k o c s i b a n ü l v é n , a ' s z é p E s t v e sétálásra i n g e r e l u g y a n a ' s z a ­ b a d b a n , d e m é g is j o b b s z e r e t e m , v é l e d e z e n l e v é l k e által m u l a t o z n i . - O h é d e s B a r á ¬ t o m ! m e l l y m é l l y e n , m e l l y f á j d a l m a s s a n é r z e m , 's n a p r ó l n a p r a j o b b a n , h o g y n á l a d n é l k ü l e z e n a' szép V i l á g b a n m i n d e n ü t t csak gyászt látok, - h o g y nálad nélkül, ha m i n d g y á r t a z e g é s z V i l á g t ö m j é n e z v e h ó d o l n a is n é k e m ; s o h a se l e h e t n é k s z e r e n c s é s , h o g y t e m i n d e n k o r h i b á z n á l s z e r e n c s é m n e k ; - v a j h a e z e n l e v e l e m , és a z e l ó b b e n i m e n n é l hamarább h o z z á d juthatnának; legalább kétségeid eloszlanának. É d e s Im¬ r é m ! irj m i n d g y á r t l e v e l e i m ' v é t e l e u t á n ; d e k é t s é g e k k e l n e j ö j j á m . M i s z e r e t t y ü k e g y g y m á s t - 's p e d i g n e m m i n d e n n a p i m ó d o n ; a z i d ó m e g m u t a t t a . V á r j u n k t e h á t t ü r e d e l e m m e l . M i n d e n b e n v a n h a t á r - a ' s z e n v e d é s b e n is.

Le ciel qui nous forma, qui porta dans notre ame Ces elans mutuels du feu, qui nous enflamme, Veille encore sur nos jours; nos liens sont sacrées, Pourquoi; s'ils l'offensaient, les aurait ilserrés? Igy s z o k t a m én okoskodni; - J ó éjtszakát! -

Dunavár 29dik Maj: Estve későn. T e s t v é r j e i m egésségessek. H e t f é n vissza m e g y e k - a' B á t y á m m a l Ő r h e g y r e ; - d e o n n a n n e m s o k á r a í s m é t M e z ó d r e . L e v e l e i d e t t e h á t c s a k M e z ó d r e u t a s í t s a d ; o t t bát¬ r a b b a n , és h a m a r á b b v e s z e m a z o k a t . I s t e n V e l e d ! s z e r e s s d L í z á d a t .

21. Levél Líza Imrének

Bálintfa 6dik Jun. T e g n a p e l ó t t e s t v e D u n a v á r r ó l M e z ó d r e é r k e z t e m , 's m a m á r ú t b a n v a g y o k Ő r ¬ h e g y r e ; a' B á t y á m m a l ú t a z o k ; a' h o m á l y o s fergeteges i d ó k e l l e m e t l e n n é t e v é ú t a z á sunkat. S z i n t e n y o l c z napja immár, h o g y n e m írtam n é k e d , édes B a r á t o m , azért m e g se v á r v á n Ő r h e g y r e j u t á s o m a t , m é g i t t ú t b a n t o l l a t r a g a d t a m . É n is t u d n é k n é k e d n é m e l l y h a d i k ö r n y ü l á l l á s o k a t i r n i ; d e g y ű l ö l ö k l e v e l e i m b e n m i n d e n t , a' m i e g y e n e s s e n m i n k e t n e m illet. R ö v i d e d e n m o n d o m tehát: T e g n a p m e n t e z e n t á j o n k e r e s z t ű l a z olasz országi H a d h o z m e n ó M o s z k a s e r e g n e k e g y csap a t t y a . T e g n a p L u d á n y b a n t á b o r o z t a k ; a ' v i d é k b é l i U r a s á g o k m i n d m e g n é z t é k ó'ket; e n g e m is e l v i v e a ' B á t y á m n é z é s ö k r e . E r ó ' s , b á t o r n é p , - j ó k a t o n a l e h e t ; d e d u r v a e m ¬ berek. A z t k í v á n o d , é d e s B a r á t o m , h o g y v a l a m i k o r s z í v e m s z ó l l a n i a k a r h o z z á d , m i n d é g ír¬ jak? - O h É d e s s e m , m e g k e l l e n e a k k o r k e z e i m n e k m e r e v e d n i , - s z e m e i m n e k h o m á -

166

l y o s o d n i , m e r t s o h a se s z ü n n é k m e g , - 's m é g se t u d n á m m a g a m a t s o h a k i b e s z é l l e n i . A z o n k i v ü l is a ' b e t ű k e t , s z a v a k a t , o l l y h i d e g e k n e k t a l á l o m ; 's m é g is á l d o m m i n d a z írás' m e s t e r s é g é n e k , m i n d a ' p o s t á k ' j á r á s á n a k F e l t a l á l ó j á t ; m e r t k é t s é g b e k e l l e n e e s n ü n k m i n d é g K e d v e s e i n k n e k t á v ó l l é t é b e n . E m l é k e z e l t e is g y a k r a n f e l ó ' l e m ? - É n m i n d é g r ó l a d g o n d o l k o d o m . M á r n é h á n y n a p ó l t a n e m a l h a t t a m j ó l k i m a g a m a t ; 's m o s t is f á r a d t t v a g y o k , a z é r t j ó É j t s z a k á t ! -

Őrhegy 8dik Jun: K e d v e s B a r á t o m ! m á r i s m é t k í v á n o m l e v e l e d e t - b ú s ú l o k rajtad. É n u g y a n r e m é n y ­ l e k m é g ; d e m é g is v a n n a k ó r á i m , m e l l y e k b e n f e k e t é n f o r o g e l ó ' t t e m m i n d e n . V i l á g o s s a n c s a k e g y e d ű l a z áll e l ó t t e m , h o g y l á t n u n k k e l l e g y m á s t , h a c s a k ö r ö k r e s z e r e n c s é t ¬ l e n n e k l e n n e m n e m kell. V a l ó b a n n e m h i h e t e m , h o g y valaha már boldog lehessek. A ' k ö t e l e k , m e l l y e k e n g e m m é g e g y ö r ö m t e l e n é l e t h e z k ö t n é n e k , e l s z a k a d n a k - 's é n m a g á n o s s a n , e l h a g y a t v a f o g o k állani a' V i l á g b a n , m i n t a z e l t é v e d t t V á n d o r a' P u s z t á ­ b a n , k í n o k , g y ö t r e l m e k , s í r a l m a k k ö z t f o g f o l y n i é l e t e m ; - 's p e d i g , h a e l v e s z t e n é l e k is, n e m v o l n a s z a b a d h a l á l o m a t k í v á n n o m , s z e n t k ö t e l e s s é g e k k e l t a r t o z v á n m é g n e v e ¬ l e t l e n k é t t e s t v é r e m n e k , k i k n e k m é g b o l d o g ú l t t A t y á m ' é l t é b e n A n n y o k h e l y e t t vol¬ t a m , n o h a g y e r m e k m a g a m is, d e n á l a k n á l i d ó ' s s e b b . „ M i g t e é l s z , é d e s L e á n y o m ( i m í g y szóllott s z e g é n y A t y á m e g y g y pár n a p p a l halála elótt) a d d i g t u d o m , h o g y j ó G o n d v i s e l ó j ö k l e s z s z g y e r m e k e i m n e k . L é g y o l l y a n h o z z á j o k , m i n t e d d i g v a l á l , és é n m e g n y u g o d v a h u n y o m b e S z e m e i m e t . " - É n s z e n t ü l f o g a d á m n é k i , és m e g a k a r o m tartani, a' m i t igértem. - - E d d i g v a l é k l e v e l e m b e n , m i d ó n a ' t i é d e t v e t t e m . J ó l k o r j ö v e é p p e n ; m e r t b ú s lé¬ v é n , alkalmasint e g é s z l e v e l e m e t a ' b ú n a k hangjaival t ö l t ö t t e m v o l n a , a ' m i t é g e d az¬ u t á n n y u g h a t a t l a n n á f o g o t t v o l n a t e n n i . - M o s t f e l v i d ú l t a m . - T e is v e h e t t e d e d d i g k é t l e v e l e m e t . H á l á I s t e n n e k ! a ' t e l e v e l e i d is s z e r e n c s é s s e n k e z e m h e z j ö t t e k e d d i g , 's m o s t m é g b á t r a b b a n i r o k . Irj t e is k é r l e k , l e g i n k á b b a z ü t k ö z e t e k u t á n - ó h e z a ' s z o ¬ m o r ú t á v o l l é t ! - a ' m e l l y p i l l a n t a t ö r ö m e m e t s z ű l i , l e v e l e d e t v é v é n , u g y a n a z m e g is öli, h a m e g g o n d o l o m , m e n n y i t ö r t é n h e t e t t a z a l a t t , m í g l e v e l e d ú t b a n v o l t . -

„Ha igaz mind az, a ' mit eddig nékem írtál." I s t e n e m ! h a l e í r h a t n á m m i n d e n é r z e m é n y i m e t ! - 's m i t n y e r n é k h á t v é l e , h a t é g e d e t v e l e m e g y g y ü t t m e g a k a r n á l a k csalni? H i s z e n éltem' boldogsága forog fenn, - hiszen n e m tegnapi dolog - n e m a' k é p z e l ó d é s n e k részegsége - n e m egy két órának szelessége, h a n e m tellyes m e g g y ó z ó d é s e m tökéllett el e n g e m ? - H a d i c s e k e d n i a k a r n é k , e l m o n d h a t n á m , m e n y n y i t s z e n v e d t e m H o z z á d való S z e r e l m e m miatt; - de legyen elég szavam. G y ó z e d e l m e i n k h i s z e n t e t s z e n e k n é k e m is; d e c s a k a ' B é k e s s é g n e k ö r ü l ö k m e g e g é s z s z e n . C s a k h a m e g l á t h a t l a k m e g i n t , és m i n d e n v e s z e d e l m e n k i v ü l t u d l a k , a k k o r m o n d o k én T e D e u m o t . U g y v a g y o n ; édes I m r é m ! é n egészszen a' tied v a g y o k - örökre - m i n d e n kifogás nélkül, egészen a' tied; jobban szeretlek, mint sem életemet, vagy jobban m o n d v a , s e m m i t se s z e r e t e k k í v ü l e d : m e r t m i n d e n , a ' m i t m é g s z e r e t e k , n e m is é r d e k l e n e t ö b ¬ b é , h a t é g e d e l v e s z t e n é l e k . S z í v e m e g é s z s z e n a ' t i e d , e g y e d ű l a ' V i r t u s ' s z e r e t e t e ural¬ k o d i k b e n n e f e l e t t e d . A ' V i r t u s által é r t e m m i n d e n k ö t e l e s s é g e k n e k h í v b é t e l l y e s i t tését. D e ó j d m a g a d a t a ' t o v á b b i k é t e l k e d é s n e k v é t k é t ó l ! - T e v a g y a z elsó férfjiú,

167

k i n e k S z e r e l m e t v a l l o t t a m . H a v a l a k i i m á d ó i m k ö z ű l m e g t e t s z e t t is m ú l ó l a g , h a m a r e l f e l e j t é m ; T é g e d e g y e d ű l n e m t u d t a l a k e l f e l e j t e n i ; és i g y a z t k e l l g o n d o l n o m , h o g y a z E g e k ' a k a r a t t y a , h o g y e g y m á s t s z e r e s s ü k . M i n d e d d i g n é k e m a' S z e r e l e m m é g c s a k b ú t és f á j d a l m a t o k o z o t t ; 's m é g is e z e n b ú m a t a ' V i l á g ' m i n d e n e g y é b b b o l d o g s á g á ¬ val s e m c s e r é l n é m fel. B o m l a d o z o t t e g é s s é g e m miatt b o r v i z z e l élek; e z a z o k a , h o g y M e z ó d r e sietek. Isten V e l e d ! Szeressd L í z á d a t .

22. Levél Liza Imrének

Őrhegy 12dik Jun: I n n e n írok m é g , m i n t látod. R e n d e s s e n jártam utólsó leveleddel: a' B á t y á m ' kezé¬ b e adatott az; Ő véle a j t ó m h o z j ö v é n azt m o n d g y a : „ B e z z e g a d o k valamit, a' m i n e k m e g örűl v a l a k i ! " - É n azt v é l v é n , h o g y e g y g y kis kosár g y ü m ö l c s f o g n a a z lenni, k é r ­ t e m , h o g y m u t a s s a m e g . E k k o r m e g n y i t t y a a z a j t ó t - m e g c s ó k o l l y a l e v e l e d e t , és n é ¬ k e m a d g y a . É n m e g h á b o r o d t a m , és i j e d t e m b e n e g y g y n a g y o t h a z u d t a m , m o n d v á n , h o g y e g y g y kis kosár cseresnyének j o b b a n m e g ö r ü l t e m volna. B á t y á m elneveté ma¬ g á t 's t e r m é s z e t e s s e n a z t f e l e l é : „ E b h i d g y e ! " - 's e l m e n t . - V a j h a b é f o g n á a' s z á j á t ! h a m á r sejt is v a l a m i t . H o l n a p u t á n v i s z s z a m e g y e k M e z ó d r e ; alig v á r o m m á r , h o g y o t t l e g y e k , m e r t o t t s e n k i s e m h á b o r g a t : B á t y á m h o z m é g is s o k e m b e r jár. U g y t e t s z i k , m i n t h a g y ü l ö l n i k e z d e n é m a z e m b e r e k e t , és a z ó t á r s a s á g o k a t ? - E z n e m v o l n a s z é p . D e h a a z e m b e r e g y g y s z e r i s m é r n i k e z d i ó'ket, a z ó' á l n o k s á g o k a t , k e m é n y s é g e k e t , f o r t é l l y o k a t , v a l ó ¬ b a n a ' l e g é r z é k e n n y e b b s z í v n e k is m e g k e l l t e l l e n i k e s e r ű s é g g e l , é s a k k o r l e g j o b b önnmagába vonúlni.

13 Jun; Reggel M i n t h a v a l a m e n n y e n ö s z v e b e s z é l l e t t e k volna b o s z o n t á s o m r a ; e g y g y i k a' m á s i k n a k a d á a z a j t ó t k e z é b e - és m i n d ú n t a l a n f é l b e s z a k a s z t o t t á k í r á s o m a t l á t o g a t á s a i k k a l . K i e z t , k i a m a z t k é m l e l t e t ó l e m - P a t v a r v i g y e a z illy vislákat; u t ó b b m i n d e n i d ó m e t e l bitangoltatnák vélem. Alig várom, hogy M e z ó d ö n legyek csendes magánosságomban. A ' m i n t l á t o d , é d e s I m r é m , m i n d e n t ö s z v e f i r k á l o k j ó 's r o s z s z k e d v e m b e n ; d e h i s z e n magad kívántad ugy, végy tehát jó n é v e n mindent. A ' n a p o k b a n T e s t v é r e m n e k , és N i n á n a k k e l l e t t í r n o m . A l i g t u d n á m m á r ö s z v e tol¬ d o z n i a ' k é t l e v e l e t , h o g y m á r n e h e z t e l n i k e z d é k m a g a m r a is; h o l o t t s z e r e t e m m i n d testvéremet, m i n d Barátnémat. D e , Isten t u d g y a ! olly hidegnek, eróltetettnek találok mindent, a' m i t m á s o k n a k írnom kell, hogy - egész boszszúság. I m r e ! S z e r e n c s é s v a g y o k , h a a z t t a l á l o d , h o g y é r z é s e d , és g o n d o l k o z á s o d ' m ó d g y a valóban m e g e g y g y e z a z ' e n y i m m e l ; ha m i n d azt, a' mire kívánatid áhíttnak, felleled b e n n e m , - a' m i n t é n b e n n e d m i n d e n t fellelni r e m é n y l e k , a' m i t ohajtok. B o l d o g va¬ g y o k é n ! - B o l d o g t e is! - R i t k a s z e r e n c s e , h o g y k é t e g y m á s n a k t e r e m t e t t l é l e k m i l ¬ l i o m o k k ö z ü l f e l l e l l y e e g y g y m á s t . M e g l ó n n é k ü n k e z e n b o l d o g s á g ; és i g y t e h á t n e m

168

v a g y u n k s z e r e n c s é t l e n e k - m o s t a n i á l l a p o t u n k b a n , k ü l ö n n y ö g v é n k í n n y a , és fájdal¬ m i alatt t a l á n ö r ö k ö s k ü l ö n l é t ü n k n e k , m o s t se v a g y u n k s z e r e n c s é t l e n e k . V i s e l l y ü k e l t e h á t , a ' m i t a' M i n d e n h a t ó r e á n k m é r , d e r e m é l l y ü n k m i n d e n J ó t , és, e ' V i l á g m i n d e n t ö r v é n y e i n e k , formájinak, szokásainak, fortéllyainak, áskálásainak, Bolondságainak e l l e n é r e t i s z t á n , h í v e n , és á l l a n d ó ú l s z e r e s s ü k e g y g y m á s t . I l l y e n s z ö v e t s é g , m i n t a ' m i ¬ e n k , a z I s t e n s é g n e k is t e t s z é s é r e l e h e t , m e r t a z e m b e r t Ő n e m í n s é g r e , h a n e m b o l d o g ¬ ságra t e r e m t é : - h o g y a z e m b e r , f e l v á l t v a b o l d o g í t t s o n , és b o l d o g ú l l y o n . I g y t e h á t m é g j ó l f o g m e h e t n i d o l g u n k , c s a k - v á r a k o z z u n k , és t ű r j ü n k .

Meződ 14dik Jun. F é l óra eló'tt é r k e z t e m m e g . U t a m b a n m i n d é g r ó l a d g o n d o l k o d t a m . I t t m a g á n o s s á ¬ g o m b a n , h o l c s a k r i t k á n h á b o r g a t v a l a k i , T e , és a p r ó f o g l a l a t o s s á g a i m k ö z ö t t o s z t o m fel m i n d e n i d ó m e t , édes S z e r e t t e m ! - V a j h a s e b e s s e b b e n m e h e t n é n e k l e v e l e i n k ! d e haszontalan. - Fáradtt vagyok; a' nyúgalmat ohajtom. A d i e u ! -

15dik Jun: Estve: Itt akarván m u l a t n i e g y g y pár h ó n a p i g , l a k h e l y e m e t a ' m e n n y i r e lehetett, alkalma¬ tossá k e l l e t e n n e m . M o s t b é z á r o m l e v e l e m e t . H o l n a p r a B á n l a k i n é h o z i g y e k s z e m ; o t t postára a d o m levelemet. A ' csendességet, magánosságot, n y u g a l m a t a ' T e r m é s z e t ' k e b e l é b e n m i n d é g job¬ b a n s z e r e t t e m , m i n d e n g y ö n y ö r ű s é g e k n é l ; legfólbb k i v á n s á g o m vala, m i n d é g igy tölth e t n i é l e t e m e t ; d e m o s t s e m m i n e k se t u d o k ö r ű l n i , - h i d e g e n v e s z e k m i n d e n t - e g y f o r m a ú n a l o m b a n foly é l e t e m . A ' J ö v e n d ó l b e t e k i n t v é n , Z ű r z a v a r t látok; a' J e l e n l é t ezer bút, g o n d o t , fájdalmat ád; a' m ú l t t s z o m o r ú e m l é k e z e t e k k e l tellyes. - I l l y e n az é l e t e m ! örömtelen, b ú v a l tellyes. Isten! csak T e t u d o d , m i leszsz a' v é g e ! B o c s á s s m e g I m r é m ! h o g y a k a r a t o m e l l e n is p a n a s z o k b a m e r ű l ö k ; e l é g g o n d o d le¬ h e t m a g a d n a k is, n e m v o l n a s z ü k s é g a z o k a t m é g p a n a s z a i m m a l s z a p o r í t t a n o m . - D e s e n k i m sincsen, k i v e l é r z e m é n y i m e t m e g o s z s z a m - k i n e k s z í v e m e t m e g n y i s s a m - ke¬ b e l e d b e k e l l m a g a m a t k i ö n t e n e m ; - h i s z e n a z t se t u d g y u k , m e d d i g í r h a t u n k m é g e g y ¬ másnak! - S o k jót n e m reménylhetek, mert a' szerencse m i n d é g mostoha volt e r á n t a m ; l e g s z e r e n c s é s b n a p j a i m a t a l k a l m a s i n t m á r m e g é l t e m . - S z ü k s é g e s a z is, h o g y k é s z e n t a r t s a m m a g a m a t m i n d e n b a l e s e t r e , és i g y t e r m é s z e t e s s e n n a p r ó l n a p r a f o g y v i d á m s á g o m . N e h é z , kínos, igy ö n n m a g á b a záródva lenni! - G y a k r a n kivánom, hogy a' mindennapi L e á n y o k h o z ( k i k a' gondatlan Z a j b a n s z e r e n c s é s s e n o d a t á n c z o l l y á k n a p j a i k a t , h a s o n l ó , és é r z é k e t l e n l e g y e k ; d e c s a k h a m a r m e g b á n o m k í v á n s á g o m a t , és S z í v e m ' í n s é g é n e k k ö z e p e t t e h á l á k a t a d o k a ' T e r e m t ó n e k , h o g y e z e n é r z é k e n y szívvel teremtett. - Igaz, h o g y ezer féle g y ö t r e l m e k n e k v a n a z i l l y e n k i t é v e , m e l l y e k e t a ' k ö n n y e n g o n d o l k o d ó n e m i s m é r ; d e m e g v a n n a k örö¬ m e k is, m e l l y e k c s a k a z é r z é k e n y s z í v e k n e k t u l a j d o n i . ' S a z é r t m i n d e n l e g j o b b a n v a n u g y , a' m i n t v a n . ' S i g y a' m i n d e n t v e z é r l i ' G o n d v i s e l é s m i n d e n t bölcsen intézett a' nagy C z é l r a ; E l m é n k u g y a n n e m hat a' h o m á l y b a , d e a' H i t v e z é r e l l y e n b e n n ü n k e t . N y u g o d g y á l m e g t e h á t s z e g é n y s z í v , h a i t t n e m is - o t t B é k e v a n .

169

M i k é n t is t u d n á n k ö r ö m e i n k e t m e g b e c s ű l n i , h a s o k f é l e s z e n v e d é s e i n k a z o k r a e l n e m k é s z í t t e n é n e k b e n n ü n k e t . T a r t ó s b o l d o g s á g n e m illeti a ' port, k ö v e t k e z e n d ó k é p p e n s o r s u n k is v á l t o z á s alá v a n v e t v e . B o s z s z o n k o d o m , r o s z s z k e d v e m r e , és ö r ö m e s t m á s h a n g b ó l í r n é k , d e - n e m m e g y . ' S i g y i n k á b b e l h a l l g a t o k . - Irj m e n n é l h a m a r á b b . N a g y o n a g g ó d o m m i a t t a d . I s t e n v e ¬ led! -

23. Levél. Imre Lízának

Az Elővártán. 27. Maj: Éjjel. M e g t á m a d á n k a z e l l e n s é g e t , - és m e g v e r t ü k . I s t e n i L i z a ! E g y e d ű l s z e r e t t e m ! L e l ¬ k e é l e t e m n e k ! - é n m é g é l e k , és - s z e r e t l e k ! F á r a d t a n , b á d g y a d t a n , és é h e s s e n ( m e r t e g é s z n a p v e r e k e d t ü n k , és m á s z t u k H e l v e ¬ tia' havassait, a' nélkül, h o g y valamit e h e t é n k ) a ' v é r e n g z ó M á r s n a k szerte m é g t e m e t t e t l e n heveró áldozatitól k ö r n y ü l v é v e - e g y g y magas h e g y ' lábánál, a' T h ú r n a k p a r t t y á n , a ' v á r t a t ű z n e k m a g a s s a n l o b o g ó l á n g j á n á l , e l l e n b e n által a z e l l e n s é g n e k , k i e z e n é j j e l a l k a l m a s i n t , v i s z s z a f o g v o n ú l n i , - itt í r o k é n N é k e d , S z e r e t t e m . T e g n a p elótt, ( m i d ó n é p p e n utólsó l e v e l e m e t postára a d á m ) i n d ú l t u n k m e g Schafh a u s e n b ó l é j j e l , 's r e g g e l i g m i n d é g m e n t ü n k . T e g n a p n a p p a l a z e r d ó k b e n , é s v ö l ¬ g y e k b e n r e j t ó z t ü n k , 's a ' m ú l t t é j j e l i s m é t a d d i g m e n t ü n k , m í g v é g t é r e m a h a j n a l k o r az ellenséget megtaláltuk. - M e g t á m a d t u k Ő t ; n é h á n y órákig l ö v ö l d ö z t ü n k egymás¬ ra, a ' n é l k ü l , h o g y m e g m o z d ú l t ú n k v o l n a h e l y ü n k b ó l , m í g H o t z e o l d a l t c s a p v á n a z e l l e n s é g ' j o b b s z á r n y á r a , Ő t v i s z s z a n y o m t a . - E k k o r e l l e n e i n d ú l v á n m i is a ' k ö z é p H a d d a l , m e g s z a l a s z t o t t u k , é s m i n d e n f e l ó l g y ó z e d e l m i d o b , s í p , és t r o m b i t a s z ó v a l , l o b o g ó z á s z l ó k k a l ü l d ö z t ü k ó'ket h e g y e n , v ö l g y ö n , f a l ú n , v á r o s o n k e r e s z t ű l , W i n t h e r t h ú r o n túl, Z ü r i c h h e z h á r o m órányira. - T ö k é l l e t e s s e n g y ó z t ü n k ; d e sokat vesztet¬ t ü n k : a ' m i R e g e m e n t ü n k , m e l l y c s a k d é l u t á n j ö t t a' m e l e g é b e 4 F ó ' t i s z t e t , és 1 3 7 k ö z e m b e r t v e s z t e t t . - É n é l e k , 's é p e n m a r a d t a m ! Z ü r i h e n i n n e n h o s z s z a n b é s á n c z o l t á k m a g o k a t a ' F r a n c z i á k : s o k m u n k á b a , s o k fᬠr a d s á g b a , s o k h a l á l b a f o g e n n e k o s t r o m l á s a t e l l e n i . M o s t rajta v a g y u n k . L í z a ! m á r t ö b b 4 0 napjánál, h o g y a z O r s i n g e n i T á b o r b a n írott l e v e l e m e t postára a d t a m , 's m é g n i n c s reá f e l e l e t e m ? - H a u g y s z e r e t s z e n g e m ' , a ' m i n t irád? - L í z a ! n e h a g y g y k é t s é g b e esni. F e l t é t e l e m e t isméred. - S z e r e l m e d n é l k ü l n e m t u d o k , n e m a k a r o k e z e n t ú l élni - m i n e k u t á n n a S z e r e l m e d ' Idvességét i s m é r e m . O k o s s a n kato¬ n á s k o d o m ; d e a ' k é t s é g b e esés v a k m e r ó v é f o g n a t e n n i . K é r l e k m i n d e n r e , í r j ! - H a t a l á n b e t e g v o l n á l ? - K é r l e k írass K l á r i által. I s t e n v e l e d .

Tábor Luffingennél 31dik Maj: A z e l ó l j á r ó s e r e g n é l , 's i g y a ' F ó k v á r t é l y t ó l m e s z s z e l é v é n , e z e n l e v e l e m e t m é g n e m a d h a t á m a' postára. M a sok l e v é l e k é r k e z v é n a ' R e g e m e n t h e z , t ü z e s s e n szalad¬ t a m a' Z á s z l ó k h o z , a' hol a' levelek k i s z o k t a k o s z t ó d n i , b i z o n y o s r e m é n y s é g b e n , h o g y l e v e l e d e t v é e n d e m . V e t t e m k é t l e v e l e t , d e - s z i n t e m a g a m n a k is m e g e s e t t s z í v e m

170

m a g a m o n , m i d ó n f á j d a l o m b a n m e r ű l v e , m e g c s a l ó d o t t r e m é n y e m b e n o t t b ú s a n állot¬ t a m - e g y g y i k se j ó v e t ó l e d . L í z a ! É l e t e m egészen k e z e d b e n vagyon; k é n y e d szerént játszhatsz véle. - K ö v e s d S z í v e d ' szózattyát! d e n e m esem m é g kétségbe, mert a' Világon hiszen m i n d e n száz m e g s z á z k ö r n y ü l á l l á s o k t ó l f ü g g . - H o l n a p a l k a l m a s i n t o s t r o m o l n i k e z d g y ü k a' Z ü r c h i s á n c z o k a t . K í v á n o m , h o g y e g y á g y ú g o l y ó b i s e z e r d a r a b o k b a s z a g g a s s o n , h a T e is I m á d o t t ! csak e g y g y k ö z ö n s é g e s L e á n y volnál, k i e n g e m orromnál fogva - a' bolond¬ s á g ' p o r á z z á n a k a r n a h u r c z o l n i . - S z i k l a y s e m ír. M é g e g y g y e t ! M e g l e h e t , h o g y ellenségim v a n n a k , k i k szívedet t ó l e m el akarják fordíttani. - S e jót, se roszszat, n e h i d g y f e l ó l e m ; m í g t ó k é l l e t e s s e n m e g n e m v a g y gyózódve.

24. Levél Imre Lízának

Zürich. 6dik Jun: a' Postán. M e g v e t t ü k a ' Z ü r c h i s á n c z o k a t . É l e k , és s z e r e t e k ! - S o k á g y ú k a t n y e r t ü n k . M o s t m e g y a' C s á s z á r i H a d g y ó ' z e d e l m i T r o m b i t a s z ó v a l k e r e s z t ü l a' v á r o s o n . - Ö t l e v e l e m ­ re n i n c s f e l e l e t e m T ó l e d . L í z a ! t é r d e i m e n k é r l e k : í r j . -

25. Levél Líza Imrének

Meződ 20 Jun: H a a ' h é t e n n e m í r n é k is, a z z a l m e n t e g e t h e t n é m m a g a m a t , h o g y a ' B i l l i n i b o r v i z z e l é l v é n , f é l b e t e g v a g y o k , és a z orvos n y í l v á n m e g h a g y t a , h o g y s z o r g a l m a t o s s a n k e r ü l l y e k m i n d e n fejtöró, s z í v é r d e k l ó foglalatosságot, m i n d e n t , a ' m i b ú t , k e d v e t l e n ¬ séget o k o z . D e k i t u d n á n é k e m azt m e g t i l t a n i , h o g y I m r é m n e k n e írjak, ha m i n d g y á r t f e k v ó B e t e g volnék-is? - Szombat-ólta m i n d é g egyedűl voltam. A z idó olly k o m o r kedvetlen, mint N o v e m ¬ b e r b e n ; sétálásaim tehát el m ú l n a k . ' S m e g k e l l v a l l a n o m , h o g y a' n a p o k b a n elég idó'm v a l a a z írásra, d e k e d v e t l e n , b ú s l é v é n , j o b b k e d v e m e t a k a r t a m b é v á r n i , és n e m í r t a m . B ú s v a g y o k e g y g y r e m o s t is, d e - m é g is í r n o m k e l l . E l b e s z é l l y e m , m i k é n t élem napjaimat? - E l é g s z o m o r ú a n . H i h e t n é d - e , h o g y a' T e r m é s z e t ' g y ö n y ö r ű s é g e i t , k e l l e m e i t h i d e g e n k e z d e m m á r n é z n i ? - h o g y a' l e g s z e b b v i d é k e k b e n érzéketlen bolygok? - hogy a' F ü l e m i l é k n e k szerelmet zengó, melodiás é n e k e m e g s e m i n d í t t e n g e m e t ? - N e g o n d o l d , h o g y a ' m a g á n o s s á g v e s z t e g e t e t t lé¬ g y e n e n n y i r e m e g : k ü l ö n ö s s e n k e d v e l l é m é n m i n d é g a ' c s e n d e s f a l u s i é l e t e t ; és m o s ¬ tani k ö r n y ü l á l l á s a i m b a n é p p e n s z e n v e d h e t e t l e n n é k e m m i n d e n társaság; h a n e m a ' s o k viszszás eset, m e l l y m i n d e n i d ó b e n , d e k i v á l t s z e g é n y A t y á m ' halála ólta, e g y m á s u t á n ért, l e h e t o k a e l k o m o r o d á s o m n a k , e l f á s ú l á s o m n a k . N e g o n d o l d , h o g y t e l l y e s s é g gel e m b e r g y ű l ö l ó legyek; m e g m e n t attól s z i v e m . S z e r e t e m a z e m b e r e k e t , n o h a n e m é r d e m l i k m e g ; Irigyeim, M e g b á n t ó i m eránt n e m táplálok b o s z s z ú t , haragot k e b e l e m -

171

b e n - m e g b o c s á t o k - m i n d e n jókat k í v á n o k n é k i k . D e ha sokáig igy tart, n e m f e l e l e k magamról. - Felette érzékeny szívem dupla mértékben érez mindent.

Délután. U g y v a g y o n : viszsza v o n o m m a g a m a t az emberektó'l, e g é s z s z e n viszsza a' magános¬ s á g b a ; és b i z o n y o s v a g y o k b e n n e , h o g y o t t k e v e s s e b b b o s z s z u s á g é r - n e m é r d e m e l ¬ n e k e g y e b e t , m i n t h o g y k e r ü l l y ü k , és s z á n n y u k ó'ket. „ N e m é r d e m l i m e g e z a ' s i l á n y világ, h o g y e g y g y k ö n y c s e p p follyon érette!" J ó Isten! ha n e m v o l n á n a k e m b e r e k , k i k kivételt é r d e m l e n e k ; k i k n e k n e m e s S z í v e k m é g a' Virtusért ver, m i t k e r e s n é n k töb¬ b é a ' f ö l d ö n ? m í v e l v í g a s z t a l h a t n á n k m a g u n k a t ? - D e a ' V i r t u s m a g a is m e g n y u g t a t t y a , és m e g v i g a s z t a l l y a a z ó' t i s z t e l ó j i t - A ' V i r t u s l e g y e n , h a m i n d e n r e m é n y e i m el¬ s z a k a d n a k is, h a e g é s z s z e n s z e r e n c s é t l e n l e s z e k is, a z é n v í g a s z t a l á s o m . É d e s I m r é m ! vajha tudósíttásaid már e l é r k e z t e k volna. H a r m a t y jól biztat levelé¬ b e n - A d g y a Isten! - É n olly bús, olly n y ú g h a t a t l a n , olly k e d v e t l e n , olly k o m o r va¬ g y o k , h o g y - é r z e m é n y e m n e k n e v e t n e m a d h a t o k . E g e k ! ha el k e l l e n e t é g e d ' veszte¬ n e m ! - G y a k o r t a g o n d o l o m e z t , h o g y m i n d e n eset e l k é s z ű l v e talállyon - d e a' g o n d o ¬ lat m é g is s z ü n t e l e n u g y áll e l ó t t e m , m i n t e g y l é t e m ' r é m í t t ó s z ö r n y e t e g . N e m p a n a s z o l k o d o m a ' S z e r e l e m r e ; f á j d a l m a i s i n c s e n e k é d e s s é g n é l k ü l : - és, h a s o h a se l e n n é k is s z e r e n c s é s , h a s o h a se l á t n á n k is e g y g y m á s t , m é g is h á l á t a d n é k a z I s t e n n e k , h o g y e g y g y S z í v t a l á l k o z o t t a ' F ö l d ö n , a ' k i e n g e m i g a z á n t u d o t t s z e r e t n i , és S z e r e l m e m r e m é l t ó v o l t . - D e s z o m o r ú á l l a p o t o m , e z m é g s o k k e d v e t l e n órát f o g n é ¬ k e m s z e r e z n i . V a l a m i k o r irni a k a r o k n é k e d , f e l t e s z e m m a g a m b a n , h o g y n e m p a n a s z o l k o d o m , k ü l ö m b e n n e m is s z o k á s o m , d e I s t e n t u d g y a , h o g y a n - c s a k b e l e s z a k a d o k a ' p a n a s z o k b a ; 's a ' m i t e g y s z e r l e í r t a m , í r v a m a r a d : m e r t m e s t e r k é l t t l e v e l e k e t s o h a s e m f o g s z t ö l e m v e n n i ; m i n d é g l e l k e m n e k h í v t ü k r e i , és é r z e m é n y e i m n e k k i ö m l é s e i l e g y e n e k l e v e l e i m . - S o k s z o r g o n d o l o m , h o g y p a n a s z a i m t a l á n t é g e d ' is e l b ú s í t t a n a k , 's h o g y t a l á n j o b b v o l n a m a g a m a t t e t t e t n e m ; d e - l e h e t e t l e n . L e g y e n e k a z o k t e h á t h o z z á d való tellyes b i z o d a l m a m n a k bizonysági.

21dik Jun: C s a k a' t é l v o l n a m á r i t t ! - S o k s z o r s z á m l á l g a t o m , m e d d i g t a r t h a t m é g a ' h á b o r ú ; és e l i j e d v e t a l á l o m a z u t á n , h o g y m é g csak alig k e z d ó d ö t t . A z idó olly lassan, olly t u n y á n m á s z , h o g y ö r ö m e s t s z á r n y a k a t a g g a t n é k reá. D e n e m v a g y o k - e balgatag, a ' k i m a g a se t u d g y a , m i t a k a r ; 's m é g k é r d é s , h a a k k o r j o b b l e s z - e , m i n t m o s t ? - O h , s z ö r n y ű b i z ez! - D e a' R e m é n y , e z a' Szerencsétlenek' legutólsó vígasztalása', m é g n e m hágy el tellyességgel. M é g m i n d e n jóra fordúlhat; r e m é l l y édes I m r é m ! - a z Isten m i n d e n ¬ ható. S z í v e i n k n e k története hasonló e g y g y R o m á n h o z : a' v é g e m é g hátra v a g y o n . K á r v o l n a , h a c s a k t ö r e d é k m a r a d n a ! - A ' m i n t l á t o d , m é g t r é f á l n i is t u d o k ? N e b ú s ú l l y raj¬ t a m É d e s s e m , m í g t e élsz, el n e m v e s z e k . - S z e r e n c s é t l e n s é g ü n k ' elgondolásánál Marquis de Pezzai-nek e z e n v e r s e i j u t n a k e s z e m b e :

172

Quand l'arbitre Suprême enfante le Génie, De son propre ouvrage étonnée, Il l'élance à régrêt sur la mer de la vie, Et sur son noble front de flame environnée. Il ecrit: Sois illustre, et sois infortuné! Gloire, amour, amitié, vous etes des mensonges, Tous vos tourmens sont vrais, - vos faveurs sont des songes. H a a ' v é g e is i g a z v o l n a , n e m i g e n k ö s z ö n n é m m e g n é k i e . ' S m é g is v o l t e g y g y i d ő , h o g y m á r h i n n i k e z d é m ; m e r t t a p a s z t a l t a m , h o g y a ' s o k p r ó b á k a t k i á l l o t t B a r á t s á g is c s a l á r d l e t t . A z e m b e r e k r ő l v o l t t m a g a s I d e á i m i g e n alá s z á l l o t t a k .

24dik Jun: J e g e n y e y Juliska vala tegnap nálam. R é g e n n e m láttuk e g y g y m á s t ; sokáig papol¬ t u n k . S o k a t b e s z é l l e t t f e l ó l e d is - a z e g y g y s z e r i M a r c z o n f a i m ú l a t s á g r ó l ; - i g e n v í t a t ta, h o g y T e m é g m i n d é g h o z z á m g o n d o l k o d o l ; - alig t u d á m m á r k i v e r n i fejéból. Julis¬ k a s z é p , j ó L e á n y k a ; d e f e n n h é j a z ó . ' S p e d i g igy, a ' m i n t m o s t v a n a z ó S f é r á j á b a n , ne¬ h e z e n leszsz valaha szerencsés. Sajnálom, mert s z e n v e d h e t e m Ő t e t ; szeretnék t ö b b s z e r v é l e l e h e t n i , h o g y f e l l e n g e z ó I d e á j i t k i v e r h e t n é m f e j é b ó l . V a l ó b a n , h a leᬠn y o m v o l n a , soha s e m e n g e d n é m n é k i a ' R o m á n o k ' olvasását: m e r t v a l a m i n t a' válo¬ g a t o t t k ö n y v e k h a s z n o s s a k , sót s z ü k s é g e s s e k a ' s z í v 's l é l e k ' f o r m á l á s á r a , u g y s o k és s z á m o s s a b b k ö n y v é p p e n ártalmas, v e s z e d e l m e s - k é s z , megorvosolhatatlan m é r e g a' fiatal s z í v e k n e k . S z i k l a y r ó l - n e m t u d o m m i t g o n d o l l y a k . S e l e v e l e m r e n e m f e l e l , se h í r é t n e m hal¬ l o m . E g é s z s z e n el v a n m e r ű l v e hivatallyában. Ö r ö m e s t irtam v o l n a n é k i , de - általlott a m . N é k i i r o t t e g y g y n e h á n y l e v e l e m u g y is s o k m e n d e m o n d á r a á d v a l a a l k a l m a t o s ¬ s á g o t - e g é s z h i s t ó r i á k r a , m e l l y e k r ó l a ' F ó s z e m é l l y e k n e m is á l m o d t a k . M e r t S z e r e ¬ l e m n é l e g y é b b n e m is l e h e t a z , a ' m i r ó l e g y I f j ú L e g é n y e g y g y L e á n y n a k , 's e z v í s z o n t a n n a k í r h a t . A ' m e g v i l á g o s o d o t t , r o m l o t t V i l á g e l se h i n n é , h a m o n d a n á k , n e m i g a z . M e g b o c s á s s , é d e s I m r é m , h a t a l á n k e v e s e b b e t í r o k , m i n t s e m s z e r e t n é d , 's m a g a m is k í v á n n á m ; d e a ' B i l l í n i v i z z e l l e l k i i s m é r e t s z e r é n t k e l l é l n e m , h a a k a r o m , h o g y h a s z n á l l y o n : H a n y a t l ó e g é s s é g e m p e d i g s z ü k s é g e s s é t e v é . T a v a l y is f o r r ó e p e - h i d e g ¬ gel f i z e t t e m m e g a' savanyó v í z n e k elmúlatását. - E g y g y i k n a p o m hasonló a' másik¬ hoz. - E d d i g v a l é k l e v e l e m b e n , m i d ó n véletlen utolsó irományodat v e t t e m . Szilaj öröm¬ m e l s z a g g a t t a m f e l a z t , a l i g v á r v á n h o g y á l t a l o l v a s h a s s a m ; d e b i z o d a l m a t l a n s á g o d , és k é t s é g e i d , c s a k h a m a r l e f o r r á z t á k ö r ö m ö m e t , 's s z i n t e k ö n n y e k e t f a c s a r t a k s z e m e i m ból - n e m a' megindúlásnak édes, h a n e m a' boszszúságnak keserű könnyeit. Szinte e r ó l t e t é s e m b e tellett, h o g y i s m é t t o v á b b írjak. M o n d m e g , m i k é n t állhatta s z í v e d , h o g y i g y m e g s é r t s e d a z e n y i m e t ? - U g y v a g y o n : m e g s é r t e t t e d s z í v e m e t - fáj - d e m e g b o c s á t o k . M i t t e h e t e k róla, h a o d a n e m v a r á z s o l h a t o m l e v e l e i m e t , - h o g y a' V i l á g n e m e n g e d e l m e s k e d i k n é k e m . V a l ó b a n n e h e z t e l e m . N e m is í r h a t o k m a t ö b b e t .

173

25dik Jun: E g é s z reggelemet szomorú képzeletekkel töltém. Imre! m é g egygyszer m o n d o m néked: méllyen megsértetted szívemet. A z t véllyem-e, hogy idétlen kételkedéseid h i d e g e b b m e g g o n d o l á s a i d n a k k ö v e t k e z é s e i ? - d e n e m - m o s t a n i k e l l e m e t l e n állapo¬ t o d b a a k a r o m m a g a m a t é n is, h e l y h e z n i , és u g y i t é l n i . „Ha te is csak egygy közönséges Le­

ány volnál, a ' ki engem orromnálfogva - a' bolondság' pórázzán akarna hurczolni!" - V a ¬ l ó b a n felséges v é l e k e d é s , m e l l y n a g y becsületedre válik. N e m m o n d á m - e hát, h o g y m i n d e n e s e t r e n y u g o d t t e l m é v e l l é g y , h a m i n d g y á r t n e m v e n n é d is m i n d e n l e v e l e i ¬ m e t ? - h o g y é n m i n d é g f o g o k irni? - ' S h á t c s a k a n n y i t n y o m n a k n á l a d s z a v a i m ? N e m m o n d á m - e h á t „ h a a k á r m i t ö r t é n i k is, s o h a se k é t e l k e d g y é l i g a z h í v S z e r e l m e m ról"? M a g a m m u t a t á m m e g n é k e d a' l e g b i z o n y o s s a b b útat s z í v e m h e z ; a' tellyes bizo¬ d a l o m által. N e térj k i e b b ó l k é t e l k e d é s e i d d e l , - t a n á c s l o m , m i n t i g a z b a r á t n é d ! - v a ¬ l a h a i g e n m e g b á n h a t n á d . T u d g y a d m e g , h o g y a ' b i z o d a l o m f e n e k e s z e r e l m e m n e k , és barátságomnak. N e m kellene u g y a n ennyit m o n d a n o m ; mert ha leveleim ( m e l l y e k e t e d d i g már fogtál v e n n i ) el n e m oszlattyák m í n d e n kétségeidet - örökre, tehát nincs t ö b b é m i t s z ó l l a n o m . U g y t e t s z i k m a g a m n a k is: hogy mégkevesséismérjük egymást. - É n n e m v a g y o k oka. E l jön az idó, h o g y j o b b a n m e g fogsz ismérni - csak kési' ne legyen. K ö n n y e z i ' s z e m e k k e l , s z o r ú l t t s z í v v e l k é r l e k : „Minden megtörténhető esetekben tellyes bi¬

zodalommal légy erántam, és ne gyötörj többé kételkedéseiddel!" - N e s z e r e z z m a g a d n a k s z á n t s z á n d é k k a l uj bajakat, - ne légy háládatlan az Isteni G o n d v i s e l é s eránt, k i t é g e d ' eddig olly csudálatossan megtartott. H a d d m e g n é k e m egygyetlen egy vígasztalásom a t , e g y g y e t l e n e g y n y u g t a t á s o m a t s z e n v e d é s e m b e n : arról v a l ó m e g g y ó z ó d é s e m e t , h o g y s z í v e m e t és s z e r e l m e m e t é r d e m e s z e r é n t t u d o d b e c s ű l n i . - N e s z ö v e t k e z z é l T e is ö s z v e k í n z ó i m m a l , é l e t e m ' m e g k e s e r í t t é s é r e ; n e f o r g a s s d f e l f o n á k ú l n y ú g a l m a m a t . V a l ó b a n s o h a se h i t t e m v o l n a , h o g y v a l a h a arra k e l l y e n k e l n e m - h o g y m a g a m a t eló'tted m e n t e g e s s e m ? - E g y g y L e á n y , a ' k i (hálá I s t e n n e k , és o k o s n e v e l é s é n e k ! ) m é l t ó s á g á t m i n d e n e s e t e k b e n , m i n d e n ü t t - a' n a g y V i l á g ' z a j j á b a n , m i n t a ' magános¬ s á g b a n , s z e r e n c s é b e n ; m i n t e l l e n k e z ó e s e t e k b e n , n e m e s b ü s z k e s é g g e l f e n n t u d á tar¬ t a n i - a z ó' k a r a k t e r é v e l a z i l l y a l a c s o n s á g o k o n f e l l y ü l á l l h a t . E g y g y L e á n y , a ' k i i n k á b b m a g á b a z á r k ó z o t t , és m a g á t a ' v i l á g által k e v é l y n e k s z i d a t t a , m i n t s e m h o g y o l l y dol¬ g o k b ó l játékot ű z z ö n , a' m e l l y e k tiszteletre m é l t ó k , m e g é r d e m l i , h o g y k ö n n y e n gon¬ d o l k o z ó n a k , h i v a l k o d ó n a k ne tartassék. - E g y g y L e á n y , a' k i a' m i n d e n n a p i , orroknál t o v á b b n e m l á t ó , é r t e t l e n B a l g a t a g o k n a k r á g a l m a z á s a i t e s z t e n d ó k i g b é k é v e l t ű r t e , és s o h a arra n e m v é t e t h e t e t t , h o g y p r i n c í p i u m i t ó l e l t á n t o r o d g y é k , m é g is m e g f o g j a g o n ¬ dolni, m i t cselekszik. E g g y L e á n y v é g r e , a ' k i m e g t u d á m a g á t g y ó z n i , és forró s z e r e l m é t ( n o h a v é r z ó s z í v v e l ) k ö t e l e s s é g e i n e k fel t u d á á l d o z n i , e l l e n k e z ó e s e t b e n , e z e n s z e r e l m é t l e g é d e s s e b b k ö t e l e s s é g é v é f o g j a t e n n i , és t u d g y a , m i v e l t a r t o z i k m a g á n a k , és a d o t t s z a v á n a k , - és e n n é l f o g v a s e m m i által a ' v i l á g o n n e m f o g k é n s z e r í t t e t h e t n i , h o g y f e l t é t e l e , szí¬ v e ellen t e g y e n - a z o n e g y g y esetet k i v é v e , h a S z e r e l m é n e k tárgya m e g v á l t o z v á n , m a g á t S z e r e l m é r e é r d e m e t l e n n é t e n n é . - I m e v a l l á s t é t e l e m : 's h a m é g v a l a h a k é t s é ­ geid b o r z o g a t n a k - olvasd el ezt: r e m é n y l e m lefogja a z o k a t csillapíttani. É s k é r l e k t é g e d , n e írj n é k e m t ö b b e t i m i l l y h a n g b ó l ; m e r t m i n d e n n e k , t ü r e d e l m e m n e k is v a n határa. L é g y férjfiú, légy állhatatos a n n a k t ű r é s é b e n , a' m i t m e g v á l t o z t a t n i n e m lehet. R e m é l l y m i n d e n j ó t - B i z z á l a z I s t e n b e n ! - és n e g y ö t ö r d m a g a d a t ö n n ö n s z e r z e t t

174

bajakkal. ' S ha u g y szeretsz, a' m i n t m o n d o d , tehát vígasztald magadat a z o n hiedelem¬ m e l , h o g y v a l a m e d d i g a' szív ver k e b e l e m b e n , soha m e g n e m s z ü n ö k téged szeretni. T á m a s z k o d g y á l s z a v a i m r a : h a a ' F é l v i l á g e l l e n ü n k e s k ü s z i k is - é n e l n e m t á n t o r o ¬ dom.

Estve. K ö s z ö n ö m , é d e s I m r é m , l e g - i n k á b b u t o l s ó l e v é l k é d e t ; v a l a m e n n y i r e m é g is m e g ­ n y u g t a t , m e r t l á t o m , h o g y m é g se m a r a d t á l m e g t e l l y e s s é g e l k é t s é g e i d , é s g y a n ú i d m e l l e t t . J ó , h o g y a ' m á s i k k a l e g y g y ü t t v e t t e m e z t is. M é g e g y g y s z e r k é r l e k : l é g y j ó , és n e s z o r o n g a s s szilaj h e v e s s é g e d d e l . - H a a k á r m i t ö r t é n i k is, m i n k e t s e m m i e l n e m v á ­ laszthat - csak a' halál. - R e m é n y e m m i n d é g ö r e g b e d i k , v a l a m i k o r v a l a m e l l y v e s z e ­ d e l m e n s z e r e n c s é s s e n által k e l s z ; - v é g t é r e m i n d e n v e s z e d e l m e n t ú l l é s z s z - és a k k o r megláttyuk eggymást. H o l n a p L o v á n d r a r á n d u l o k B á n l a k y n é h o z ; l e v e l e m e t m a g a m a d o m a' postára. T í z nap m ú l v a v é g e lessz o r v o s s l á s o m n a k ; és a k k o r h u z o m o s s a b b a n f o g o k írni. C s a k n e h e v e s k e d g y é l ; h i s z e n n e m t e h e t e k r ó l a , só't m a g a m is e l e g e t b o s z s z o n k o d o m , h o g y a ' posták olly rendetlenül járnak.

Trennung kennt die wahre Liebe nicht; Ihre Losung ist die Ewigkeit; Wer ist 's der den Bund der Seelen bricht, Von der Allmacht Seegen benedeyt? -

26. Levél Imre Lízának

Tábor Zürichnél Ildik Jun. M o s t m á r v a l ó b a n n e m t u d o m , m i t g o n d o l l y a k , m i t é r e z z e k ? - I l l y h o s s z a s hallga¬ tásod? - T i z e n k é t levelet irtam é n n é k e d - T e n é k e m csak hatot? H a h ! é n igen igen s z e r e n c s é t l e n v a g y o k : m e r t v a g y n e h é z b e t e g v a g y , h o g y n e m is í r h a t s z ; v a g y a ' S o r s , m i n t a z ö l d ö k l ó A n g y a l , k e g y e t l e n ű l , e l l e n s é g e s s e n á l l o t t a e l ú t u n k a t e g y m á s h o z , és l e v e l e i n k e t v a l a k i , a ' k i e l l e n s é g ü n k , és s z ö v e t s é g ü n k e t k i v i s l a t t a , e l f o g j a : Á t k o z o t t légyen e z ! a' k i m i n d e n elfogott leveleddel életemet kínossan gyilkollya. H a e z az ellenség B á t y á d volna? - lehetetlen. K ö z e l v a g y o k a' kétségbe eséshez; noha é p p e n n e m h i h e t e m , h o g y T e m e g s z ü n t é l v o l n a - h o g y v a l a h a m e g s z ü n h e t n é l , e n g e m sze¬ retni - e n g e m , v a l ó s á g o d n a k m á s i k felét? L í z a , é n g e m , I m r é d e t ? - L e l k e d n e k l e g b e l s ó b b baráttyát? O h L í z a ! e n g e m , a' k i s z í v e d n e k m i n d e n r e m e g ó sejtéseit, m i n d e n h a b z ó é r z é s e i t , m i n d e n h u l l á m z ó i n d u l a t t y a i t , o l l y i g e n é r t e n i , e l n y e l n i , és v i s z o n t a g o l n i k é p e s ? - - S z i k l a y s e m ír: a ' S z e r e l e m , B a r á t s á g , m í n d e n e l h á g y , és a ' k é t s é g e k ' b o r z a s z t ó ö r v é n n y é b e t a s z í t t . M i n d e n n é l k ü l m é g is k ö n n y e n e l l e n n é k , c s a k T e , lel¬ k e é l e t e m n e k , c s a k T e m a r a d n á l m e g n é k e m ? - T e M i n d e n e m . „As-tupu, dis Julie"

m o n d á S t : P r e u x , as-tu pu, dis E l i s e , m o n d o m é n „as-tu pu rénoncerpour jamais? - Non, non, ce tendre coeur m'aime; je le sais bien: malgré le sort, malgré lui-meme, il m'aimera

175

jusqu'au tombeau — quoi, tupourrais oublier - quoi, je t'aurais malconnue? - Ah! songe á toi, songe á moi - écoute! - O amitié! O amour! est-ce la votre accord?" sont-ce la vos bien¬ faits? Ö r ö m e s t e z t , és a m a z t í r n á m n é k e d , u t ó l s ó f o n t o s g y ó ' z e d e l m ü n k r ó ' l , Z ü r i c h v á r o s á ­ ról, H e l v e t i á r ó l ; - d e s z í v e m t e l i v a n f á j d a l m a s é r z e m é n y e k k e l , - f e j e m b e n n i n c s m á s g o n d o l a t , m i n t a z a z e g y g y g y ö t r ó ' , k í n z ó : „Liza nem ír nékem!! L o v á s z o m n a k m i n d e n n a p b é k e l l lovagolni a ' F ó k v á r t é l y b a , a' tábori postára leve¬ l e k e t n é z n i ; m o s t , m i d ó n n é k e d e z t i r o m is o t t v a g y o n - m á r m e g is j ö h e t e t t v o l n a ezer g o n d , gyötrelem, fájdalom k ö z t v á r o m O t e t ; d e — F a k ó m nyerittését hallom? L o v á s z o m jön - H a h ! mint dobog szívem - K ö s z ö n ö m E g y e d ü l s z e r e t t e m ! - L o v á s z o m csakugyan hozott tóled egygy levelet, 's H a r m a t y t ó l is e g y g y e t . J ó é j t s z a k á t m á r a , m a c s a k o l v a s n i , í r n i n e m , t u d o k . L e l k e m , t e s t e m r e s z k e t ö r ö m é b e n . T ü n d é r T e ! k i h e g y e k e n , v ö l g y e k e n , n e m z e t e k e n , orszᬠg o k o n által, e n n y i m é r f ö l d n y i r e , illy h a t h a t o s s a n m u n k á l s z r e á m ; - s z í n t e m e g ó r ü l ö k ö r ö m ö m b e n . J ó éjtszakát mára! S z e r e t t e m , édes, édes L í z á m ! O h h o g y milliomszor m e g n e m csókolhatlak K e g y e ¬ sem! - V a g y , hogy egygy hoszszú, örök csókban rózsaajkidon csüggve - szerelmet pih e g ó k e b l e d e n f e k v e , l e l k e m e t k i n e m l e h e l l h e t e m , - 's b o l d o g a b b ú l n e m h a l h a t o k , m i n t sem a' legszerencséssebb h a l a n d ó k valaha éltek! - - B o l d o g a' rózsa, v a g y a' v i o l a , m e l l y m e n n y e i k e b l e d ' t i s z t a t ü z é t ó ' l h e r v a d ! - B o l d o g a' f ű s z á l , m e l l y e t s z é p lᬠbaid tapodnak! - J o b b szeretnék imilly fűszál lenni, m i n t U r a egygy Világnak. M i n t k e r e n g v e l e m m i n d e n , - m i n t forr m i n d e n csepp vér, - m i n t v o n a g o l m i n d e n ideg, m i n d e n í n b e n n e m . O h L í z a ! s z e r e t s z - e t e is e n g e m ' u g y , m i n t é n t é g e d ? í g y m i n d e n e m b e r i é r t e l e m f e l e t t - e n n e n é r t e l m e m f e l e t t is? - i g y , a ' m i n t m é g s e m m i s z é p e n s z ó l l ó n y e l v k i n e m m o n d h a t á , s e m m i s z é p e n í r ó t o l l l e n e m í r h a t á , 's é n é p p e n n e m v a g y o k k é p e s m a g a m t ó l a d n i ; - i g y - m a g a m se t u d o m , m i k é n t - h o g y m i n d é g a z t g o n d o l o m , h o g y j o b b a n már n e m szerethetlek, m i n t h o g y m i n d é g a' leghívebb, lege r ó ' s s e b b , l e g s z e n t e b b , l e g f e n n y e b b S z e r e l e m n e k h a t á r á n v é l e m m a g a m a t ; - 's m é g is m i n d e n szempillantattal é r z e m , hogy m i n d é g jobban - mégjobban szeretlek - hogy már azt kell g o n d o l n o m , h o g y s z í v e m n e k megkell hasadni, haimígy n ó m i n d é g Sze¬ r e l m e m , - de ó h édes szerettem, n e k í v á n n y t ó l e m szavakat:

Ein volles Herz gibt wenig Klang, Das leere klingt aus allen Tönen. Jó éjtszakát mára! -

O me beato sopra gli altri amanti! -

l2dik Jun: M o s t h a j n a l o d i k ; m i n d e n a l s z í k és h o r t y o g m é g a ' t á b o r b a n ; c s a k é n a z é n s z e r e t ó s z í v e m m e l , és a ' f e l 's alá j á r ó T á b o r i s t r á z s a a z ó' h i d e g k ö t e l e s s é g é v e l - c s a k m i v a ¬ g y u n k é b r e n . - I d e s z ö k t e m , a ' m á r m a j d f e l z e n d ű l ó t á b o r i zaj elól: itt, a ' h e g y n e k a l l y á b a n , m e l l y e n t ú l Z ü r i c h V á r o s a és t a v a f e k s z i k , e g y g y s e t é t f e n y v e s n e k s z é l é b e n ,

176

itt í r o k é n n é k e d . M é l l y c s e n d u r a l k o d i k k ö r ü l ö t t e m a ' F ö l d ö n ; c s a k a ' p a c s i r t a csicse¬ r e g a ' L e v e g ó l b e n . S e m m i s e m m o z o g - c s a k író t o l l a m - s z e n d e r e g n e k m é g a' Z e p h y r e k is. A z e m b e r s z í v o l l y ö r ö m e s t m e g n y í l i k i l l y e n k o r ; d e , ó h L í z a , a z é n s z í v e m s z i n ¬ t e e l f ú l : h o g y i n k á b b itt k i v á n n é k ü l n i , a ' k e l ó N a p f e l é f o r d í t o t t a r c z á v a l , a ' m e r r e T e l a k o z o l - a ' n é l k ü l , h o g y e g y e b e t t e g y e k , m i n t é r e z n i , g o n d o l n i , és s o h a j t a n i ! A l s z i k O m é g m o s t ! - és t a l á n - h i z e l k e d g y é l m a g a d n a k t e s z e r e n c s é s n y o m o r ú l t t , talán rólad á l m o d o z ? - V a r á z s o l l y H o z z á j a e n g e m , t e a' S z e r e n c s é s e k n e k örömadója, k í n z ó j a a ' S z e r e n c s é t l e n e k n e k , k é p z e l ó eró!: - ott, o t t f e k s z i k O , a' K e g y e s , a ' J ó , a'

G y ö n y ö r ű ! - az 0 epedő'édes tekintetével - a' csendes melankoliának bájoló vonásival - ó h m i n t s z e r e t l e k T é g e d ' K e g y e s , J ó , G y ö n y ö r ű ! - s z í v e m , és l e l k e m l á b a i d h o z b o r ú l n a k - imádlak T é g e d ' Isteni! - D e félre a z irígy p a p l a n n a l - t i s z t á n és s z ű z e n s z e r e t e m é n O t e t , d e - e m b e r i e n . E n y i m O , é n a z Ö v é - n e m lehet m á s k é p p e n - k ü l ö m b e n a' T e r m é s z e t h i ú , csapodár, b o l o n d s á g n a k játéka; - f e l e s é g e m O , é n férje - félre a z irígy p a p l a n n a l ! - L á t o m a z imádottat:

Mezítelen szüzességben Pompáskodik teteme, 'S tárva nyugszik dicsőségben Valamennyi Kelleme. M e n y é s F ö l d ! 's E z - e z a ' d i c s ó , f e l s é g e s - e z e n k i m o n d h a t a t l a n enyim? -

boldogság

Szerelmemmel hervaszthatni Virágait testének! Szerelmemmel nyugtathatni Hullámait vérének! Szerelmemmel bétölthetni Kívánatit szívének! Szerelmemmel megtehetni Boldogságát létének! Élni, halni Vele 's Benne Hogy kettőnkből csak Egygy lenne H a h ! s z í v e m e l c s o r d ú l - L í z a ! Ö l d m e g , k é r l e k , ö l d m e g e z e n á l m o d o z ó s z í v e t , e ' ki¬ c s a p o n g ó F a n t a z i á t , e ' t ü z e s k é p z e l ó erót, - m e r t m e g e m é s z t e n e k e z e k e n g e m . - E l e v e n ű l n i k e z d már a' F ö l d . É n szinte megó'rülök g y ö n y ö r ű s é g e m b e n : olly régen o h a j t o t t 's v é g r e m e g j ö t t l e v e l e d a z o k a . E g y g y e g y g y M e s s i á s s z í v e m n e k m i n d e n l e ­ v e l e d . E z i t t o l l y s z e r e l e m m e l t e l l y e s - o l l y b o l d o g í t t ó - írj, k é r l e k S z e r e t t e m , s o k i l l y e n e k e t ! - D e h a j ! é d e s L í z á m ! e z e n b o l d o g s á g o m a t , e z e n e g y g y v í g a s z t a l á s o m a t is irígyelni láttatik a' Sors n é k e m : m e r t t u d g y a d m e g , h o g y e g y g y l e v e l e d e l v e s z e t t , v a g y utóbb érkezik, a' mint a' leveled' számából kitetszik. N e boszszonkodgyál többet M a r c z o n f a i viseletemen - héj! - eléggé b ü n h ö d t e m már dühömért. B e bolond valék é nakkor! - D e m o n d meg, kegyetlen Szerettem! ki

177

v o l t m é g is a n n a k o k a ? - V a l ó b a n c s a k M a g a d , a ' k i k e g y e t l e n b ü s z k e s é g g e l m e g v e t é s z e r e l m e m e t , m e l l y olly igaz, olly hív, olly méltó vala az azt fellobbantó tárgyra. F e ¬ l e j t s ü k el M a r c z o n f á t . D e annál ö r ö m e s t e b b e m l é k e z e m E r k e d r e , a'hol legelóször láttalak jól; m e r t t u d d m e g , h o g y e z e l ó t t is l á t t a l a k m á r e g y g y s z e r , d e c s a k f u t ó l a g . - K ü l ö n ö s s e n t ö r t é n t ! C s a k n e m vítatni m e r n é m , h o g y szerettelek, m é g minekeló'tte láttalak; a n n y i v a l in­ k á b b h i s z e m , h o g y - e g y g y m á s n a k v a g y u n k m i t e r e m t v e . H a l l y a d c s a k : N a g y v á r r ó l , a' hol e n g e m csuda t a l e n t o m n a k tartottak, m i n t h o g y hat o s k o l á k b a n , m i n d e n n é m ű T u ¬ d o m á n y o k b a n m i n d é g legelsó valék, D u n a v á r r á m e n t e m , a' Philosophiára. M i n d e d ¬ d i g A t y á m n a k k e m é n y , és s z o r o s f e n y í t é k alatt v a l ó n e v e l é s é b e n se s z í v e m , se e l m é m , m e l l y m á r e l s ó g y e r m e k s é g e m ó l t a é r z e t t és g o n d o l k o d o t t , k i n e m n y í l h a t o t t ; m o s t a ' felsó o s k o l á k b a n , v a l a m e n n y i r e s z a b a d a b b l é v é n , ismérni k e z d é m m a g a m a t . A ' száraz o s k o l a i T u d o m á n y o k , a ' H i s t ó r i á n k i v ü l , n e m i g e n v a l á n a k t e t s z é s e m r e , m e r t se szí¬ v e m ' , se l e l k e m ' s z o m j ú s á g á t n e m ó l t h a t t á k . K ö n y v e k e t k e z d é k o l v a s n i , és a z o s k o ¬ l á k b a n m á r n e m v o l t a m a z elsó. A z A t y á m n e h e z t e l t r e á m , m e r t azt v é l t e , h o g y m e g ¬ v a g y o k v e s z t e g e t v e - és f e n y e g e t e t t . R o m á n o k a t o l v a s g a t o t t a k k o r a z e g é s z V i l á g , 's n é k e m is a z o k j ö t t e k e l ó s z ö r k e z e i m b e . V o l t a k k ö z t ö k , a ' m e l l y e k t e t s z é n e k , d e v o l ¬ t a k o l l y a n o k is, m e l l y e k b e n a ' f e l e s l e g v a l ó , e r ó l t e t e t t , l á g y é r z é k e n y k e d é s t ó l S z í v e m m e g c s ö m ö r l ö t t , d e e g y s z e r 's m i n d m e g g y ú l a d v á n S z e r e l e m , és B a r á t s á g u t á n s o v á r gott; m i n t e g y elóre é r z é m már akkor, h o g y a' S z e r e l e m fogna valaha é l e t e m ' legfont o s s a b b t ö r t é n e t e lenni. S z e r e t t e m a' T h e a t r o m o t , a' hol n é m e l l y T r a g y é d i á k u g y felb í z g a t t á k é r z é s e i m e t , h o g y s z i n t e m a g a m o n k i v ü l r a g a d t a t t a m . A ' S z e r e l e m és B a r á t ¬ ság felséges Ideáljai v o l t a k s z í v e m n e k , és e l m é m n e k l e g k e d v e s s e b b tárgyai. S z i k l a y t m é g n e m i s m é r t e m . K ö z e l v a l é k már, m i n d e n t , a' m i k e t olvastam hiú fecseg é s n e k , g ó z n e k t a r t a n i , és k é t e l k e d t e m , h o g y a m a t i t k o n , b í z o n y t a l a n ú l , d e s z í v s z a ¬ k a d v a k í v á n t t V a l a m i t v a l a h a a ' F ö l d ö n f e l l e l h e s s e m ; és h o g y s z í v e m e t m é g is é d e s ér¬ z e m é n y e k k e l t á p l á l h a s s a m , a ' M u z s i k á n a k a d á m m a g a m a t ; 's a ' h e g e d ű n , m e l l y e t m é g o t t h o n k e z d é k t a n ú l n i , v a l ó b a n a n n y i r a is v i t t e m , h o g y a k á r k i m e g i n d ú l v a hall¬ hatta j á t é k o m a t . - I g y j ö t t e m h a z a A t y á m h o z , k i n e k f e n n y e n járó R e m é n y e i beló'lem, n é h a i O s k o l a C s u d á b o l , l e g a l á b b O r s z á g B i r á j á t v á r t a k , 's i g e n e l é g t e l e n v a l a v é l e m : „ H a l l o d - e G y e r m e k , (szóllott gyakran h o z z á m ) n a g y o n megcsalatkoztam b e n n e d ; mit n e m v á r t a m b e l ó l e d , i s m é r v é n t a l e n t o m o d a t ; - d e látom elástad te azt, v a g y legalább r o s z s z r a f o r d í t o t t a d , m i n t a m a r o s z s z s z o l g a . S e m m i se l e s z s z b e l ó l e d . S o h a s e m is kí¬ v á n o m t ö b b é g y e r m e k e i m t ó l , h o g y o l l y i g e n j ó l t a n ú l l y a n a k , m e r t ó k is i g y e l r o m l a n a k u t ó b b . " - É n n e m h o g y e l r o m l o t t n a k , só't s z í v r e , l é l e k r e , v i s e l e t r e n é z v e n e m e s ű l t t e b b n e k , f o r m á l t t a b b n a k t a r t o t t a m m a g a m a t . É n is e l é g t e l e n v a l é k A t y á m m a l , k i v á l t m i n e k u t á n n a : „Korhely, gazember, Semmirevaló" v o l t a k a ' s z o k o t t n e v e z e t e k , m e l l y e k k e l illete t ö b b n y i r e . S z e g é n y jó A n y á m ' halála u t á n A t y á m m é g csudálatossabb, ke¬ m é n y e b b k e z d e e r á n t a m l e n n i ; 's e z a z o k a , h o g y k ü l ö m b e n , m i n d e n e k t ó ' l b e c s ű l t t , 's v a l ó b a n j ó l e l k ű , és b ö l c s A t y á m a t s o h a m e g h i t t e m n e k , b a r á t o m n a k n e m k í v á n h a t ¬ t a m . D e m i t m í v e l e k é n ? V é l e d k e z d é m , 's é l e t e m ' l e i r á s á v a l v é g z e m ? - C s a k h o g y itt l é s z s z T e m i n d g y á r t m e g i n t ; és j ó sót s z ü k s é g e s , h o g y j ó l i s m é r j e n g e m e t . M á s o d i k e s z t e n d ó b e n , hogy D u n a v á r o t t valék, egészszen más lettem. T i z e n h a t e s z t e n d ó ' s v o l t a m ; 's a k k o r j ö v é n e k k e z e m b e Schiller, Lessing, Shakespeáre, Oszszián, 's t ö b b illy L e l k e k ' m u n k á i . I t t e m b e r e k e t találván, a' m i l l y e n e k e t s z e r e t t e m , szerel-

178

m e t , a ' m i l l y e n t h o m á l y o s s a n é r e z t e m , és g o n d o l t a m - h a h ! m i n t é g e t t a ' v e l ő a g y o m b a n - m i n t h u l l á m z o t t a' s z í v k e b e l e m b e n - m i n t f o r r o t t a ' v é r e r e i m b e n - n e m t u d ­ tam, m i k é p p e n vagyok; de é r e z t e m , hogy n e m ollyan vagyok, m i n t többnyire m i n d e n ember. K í v á n a t i m , m i n t az éhes farkasok, szinte ordítottak b e n n e m ; lótottam futot­ tam, jártam, keltem, iregtem forogtam, kerültem fordultam, kémleltem, vislattam, m i n t h a a' S z e r e t e t t e t , I m á d o t t a t , kit m é g m a g a m s e m e s m e r t e m , d e m á r rég s z í v e m ­ b e n h o r d o z t a m , b i z o n y o s s a n fel k e l l e n e l e l n e m . F á j t , h o g y I d e á l o m m e g n e m v a l ó s o d o t t , és b o l d o g t a l a n v o l t a m . E k k o r l e h e t e t l e n v a l a a' s z ü n t e l e n b u z g ó I f j ú n a k a z o s k o ­ l á b a n ü l n i , és - g y a k r a n e l m a r a d t a m , és i n k á b b a' s z o m s z é d e r d ő k b e n , s z i g e t e k b e n , k e r t e k b e n b o l y o n g t a m . E k k o r elárúltattam A t y á m n a k ; azt sugák néki, h o g y tellyess é g g e l el v a g y o k r o m o l v a . E l b ú s u l t a m A t y á m ' h a r a g j á n , d e - n e m t u d t a m m e g v á l t o z ­ n i . - E k k o r v a l a a z is, h o g y a ' m a g y a r L i t t e r a t u r a e m e l k e d n i k e z d v é n , a ' D u n a v á r i N e v e n d é k P a p o k k ö z ü l n é m e l l y j o b b , és e l m é s s e b b H a z a f i a k r é s z é n t h i v a t a l b o l , r é s z é n t k e d v t ö l t é s b ő l a' T u d o m á n y o k b a n , 's l e g i n k á b b a' h a z a i n y e l v m í v e l é s é b e n f o g l a l a t o s k o d t a k . E g y g y n é h a i T a n í t t ó m által, k i k ö z ö t t ö k v o l t , t á r s a s á g o k b a v o n a t t a m é n is. - E z e n F é r j f i a k n a k p é l d á j a , l á n g o l ó s z e r e l e m m e l , és i g a z h a z a f i ú s á g g a l t e l i szí¬ v e m , t e r m é s z e t e s h a j l a n d ó s á g o m a ' s z é p t u d o m á n y o k h o z , és m e s t e r s é g e k h e z , a ' m e n n y i r e a z o k a ' s z í v n e k és l é l e k n e k é l e l m é r e s z o l g á l n a k , u g y v é l e m a ' n e m z e t i b ü s z k e s é g , és e g y g y k e v é s dicső'ségre v á g y á s is - m i n d e z m e g k e d v e l l t e t t e v é l e m a ' M a g y a r L i t t e r a t u r á t , m i n t e n n e k e l ő ' t t e a' M u z s i k á t . - N y u g o t t a b b ó r á i m b a n ( m e r t k í v á n ó , á l m o d o z ó , h u l l a m z ó s z í v e m k ü l ö m b e n i g e n e l f o g l a l t ) é n is a n y a n y e l v e m e t t a n u l t a m , és m í v e l t e m , a' m i t ö b b , e g y T r a g é d i á t is í r t a m : Ulyszszes és Penelope. F o g l a lattya igaz, hív, m e g h a j t h a t a t l a n S z e r e l e m volt. B e s e n y e y G y ö r g y n e k olvasása t ü z e l t e n g e m e r r e . - M o s t v a l a a z is, h o g y a ' s o k á i g n y o m a t o t t M a g y a r N e m e s s é g f e l k e l e , és v é r é v e l s z e r z e t t , v i t é z s é g e által m e g é r d e m l e t t , s o k s z á z e s z t e n d ő s h a j d a n i s z a b a d s á ¬ g á t , és á l l a p o t t y á t , n e m p á r t o t ü t v e u g y a n , d e b á t r a n , és f e n n y e n , v i s z s z a k é r é , és n y e r é , F e j e d e l m é t ő l . - M e g k e l l m o n d a n o m m é g a z t is, h o g y D u n a v á r o t t e g y b i z o n y o s B á n y a i L i l i K i s a s z s z o n n y a l vala e k k o r isméretségem: E g y g y e p e d ő , s z ő k e , é p p e n n e m kiáltó szépség; de arczájában e g y g y vonást v é l t e m látni, m e l l y m e g e g y g y e z e t t I d e á l o m m a l . S z e r e t n i is v é l t e m O t e t - ö r ö m e s t v a l é k v é l e ; d e s o h a se s z ó l l o t t a m n é k i s z e r e l e m r ő l , m e r t c s a k h a m a r é r e z t e m , h o g y m e g c s a l t k é p z e l ő d é s e m . N e m is v o l t O több, egygy közönséges Leánynál. - I l l y e n v a l é k , h o g y m á s o d s z o r h a z a j ö t t e m D u n a v á r r ó l . A z A t y á m , a' k i m o s t m á r b i z o n y o s volt b e n n e , h o g y felőlem tápláltt nagy r e m é n y i b e n megcsalatkozott, é p p e n e l é g t e l e n vala v é l e m . A z A t y á m , t ö b b e s z t e n d ő ' k ólta n a g y i d e g e n s é g b e n élt Ö r e g A n y á m m a l , N a p á v a l : most h e t v e n e s z t e n d ő n már fellyül lévő Ö r e g A n y á m , ki két t e s t v é r h u g o m a t m a g á n á l n e v e l t e , és k i k e t é n n e m is i s m é r t e m , c s a k t u d t a m , h o g y v a n n a k ; - t a l á n k ö z e l g e t n i é r e z v é n v é g é t , e n g e m első' O n o k á j á t , K e d v e l t t y é t , A t y á m ­ tól m a g á h o z k í v á n t - L o v á n d r a . É n o d a m e n t e m . L o v á n d o n , e' s z é p , felséges, r o m á n tos v i d é k b e n , a ' h o l s z ü l e t t e m , és é l e t e m n e k e l s ő n é h á n y e s z t e n d e i t t ö l t é m , m o s t él¬ t e m ' virágában, tizenhét esztendős k o r o m b a n boldog voltam, annyiból, hogy n e m voltam szerencsétlen; m í g némelly v é n , ránczos, töpörödött N é n é k n e k , k i k n e k únalmas társaságokat k e r ü l t e m , haragjokba e s v é n , általak jó, d e g y e n g e Ö r e g a n y á m n a k k e g y e l m é t is e l v e s z t é m , - - d e m i n d e z m á r n e m i d e v a l ó ; s o k a t is s z ó l l é k m á r m a ¬ gamról.

179

M i n d e d d i g i d e g e n v o l t a m a' v á r m e g y é b e n ; s e n k i h e z s e m m e n t e m , mert az udvar¬ lás s o h a se v o l t d o l g o m . M i n d e n i s m é r e t s é g i m c s a k t ö r t é n e t b ó l e s t e k . T á r s a m , és m i n t e g y g y B a r á t o m , 's r é g i o s k o l a p a j t á s o m , B a k o n y i V i n c z e v o l t , e g y g y s z e g é n y , n e ¬ m e s , b e c s ü l e t e s , j ó I f j ú . H e l y é n v o l t s z í v e , és e s z e . - U t ó b b P a p p á l e t t , e d d i g v a l a h o l Plébános. O v e l e jártam, bolyongtam, L o v á n d szép k ö r n y é k é b e n , az erdó'kben, he­ g y e k b e n . - E k k o r v o l t , h o g y n é m e l l y a l k a l m a t o s s á g o k b a n a' v á r m e g y e b é l i k i s a s z s z o n y o k r ó l v o l t a ' s z ó , és i g y M e z ó ' d y L í z á r ó l is. „ H á t n e m i s m é r i ? " - N e m . - „ S p e d i g a t y a f i a k ? " - N e m t e h e t e k róla. - „ S z é p , és i g e n o k o s L e á n y , d e i g e n n a g y D á m a ; s z e ¬ g é n y L e g é n y ne forgolódgyék körülötte, mert nagyra van n e v e l v e . " - E ' volt az em¬ b e r e k n e k k ö z ö n s é g e s i t é l e t e f e l ó ' l e d . - H a o l l y i g e n o k o s L e á n y ó', m o n d á m é n , h á t l e ­ h e t e t l e n , h o g y m i n d e n n a g y s á g o s Ű r s z e r e n c s é v e l , és m i n d e n s z e g é n y L e g é n y h i j á b a f o r g o l ó d g y é k k ö r ű l ö t t e : m e r t v a n n a k n a g y s á g o s T ö k f i l k ó k , és i g e n d e r é k s z e g é n y L e g é n y e k . - J ó L í z á m ! A z akkor körülötted forgódó férjfiak valóban n e m lehettek e g y e b e k F i l k ó k n á l , ha e m e z ' itéletet terjeszthetik vala felóled. - É n a z o n b a n igen k í v á n t a l a k l á t n i , és m e g i s m é r n i ; a ' m i m é g is m e g n e m t ö r t é n h e t e t t , m i n t h o g y M e z ó d ¬ ról c s a k r i t k á n m e n t é l v a l a h o v á . D e i m e b i z o n y s á g a a n n a k , h o g y szerettelek, minekelőtte láttalak: B u z g o t t b e n n e m v a l a m i , a ' m i s z ü n e t n é l k ü l i s m é r e t s é g e d r e i n g e r l e t t : m e g ¬ k e r e s t e m m i n d e n h e l y e t , sót m i n d e n v á s á r t , a ' h o l l á t n i r e m é n y l e t t e l e k ; - h i j á b a . E g g y s z e r h a l l á m , h o g y a' L u d á n y i V á s á r b a n b i z o n y o s s a n m e g s z o k t á l j e l e n n i . E l m e n ¬ t e m o d a é n is, d e - k é s ó ' n ; T e m á r m e g f o r d ú l t á l o t t . É n m é r g e l ó ' d t e m . - E g y g y s z e r C s e r e n y é n l é v é n j ó s z á g u n k o n , m i n t e g y k o r b á c s o l t e n g e m v a l a m i , h o g y M e z ó d r e fus¬ s a k , és n y a k a d b a u g o r j a k . P u s k á t r a g a d t a m és k u t y á m m a l ú t n a k i n d ú l t a m , M e z ó d r e , h o g y o t t m i n t e g y g y e l t é v e d t t V a d á s z , b é s z o l l y a k , ú t b a i g a z í t t a s s a m , és e z e n a l k a l m a ¬ t o s s á g g a l t a l á n l á t h a s s a l a k . D e v a l ó b a n e l is t é v e d t e m , m e r t M e z ó d h e l y e t t B o d o n b a juték, - én mérgelódtem, káromkodtam. Máskor Bakonyit hivtam velem; már útban v a l á n k ; d e , n e m t u d o m m é r t , e l s z é g y e n l é m m a g a m a t , és a ' f é l ú t r ó l v i s z s z a t é r t e m . V é g t é r e e g y g y s z e r M a g a d jövél L o v á n d r a . E g y g y vasárnap reggel volt. É n m é g szo­ b á m b a n i d ó z t e m , m i d i n az öreg V a l á n y i n é b é kiált h o z z á m : „ I m r e szaporán! - kár, h o g y n e m v a g y m é g felöltözve - M e z ó d y L í z a a' T e m p l o m b a n v a g y o n a' Barátoknál, - g y ó n t , - m o s t m e g l á t h a t t a d v o l n a ! " - É n f e l u g r o t t a m , f e l ö l t ö z t e m , és m i d i n a' h á z ¬ b ó l k i l é p t e m , d ö b ö r ö g v e j ö t t m á r e g y g y h i n t ó e l ó m b e ; 's m i d ó n m á r m e l l e t t e m v o l t , b a m b a én, n e m mertem szemed k ö z é nézni, h a n e m ugy tetszik, méllyen meghajtám m a g a m a t . S e t é t k é k m a g y a r r u h á b a n v o l t a m . - D e t e t a l á n m i n d e z e k r e n e m is e m l é ¬ k e z e l ; a z t g o n d o l v á n a k k o r , h o g y e z is e g y g y a z o n F i l k ó k k ö z ü l . - V a g y t a l á n n e m is t e valál, h a n e m v a l a m e l l y i k testvéred. N e m sokára e g y g y É n e k e t csináltam rólad; e z e k v o l t a k a z e l s ó v e r s e k é l e t e m b e n , e l é g r o s z s z a k is v o l t a k : u g y a n a z o k , a ' m e l l y e k r ó l S z i k l a y n a k e g y g y k o r u t ó b b h a r a p ó s s a n a z t m o n d á d : „ a ' mit eggy bolondfelkap; száz hordgya." - B o s z s z o n k o d t a m é n e z é r t . I g y g y ö t ö r t é l T e e n g e m e t , m i n e k e l ó t t e i s m é r t ü k e g g y m á s t . - S z í v e m ' 's l e l k e m ' k i f e j l é s é t , S z i k l a y v a l t ö r t é n t t I s m é r e t s é g e m e t , m á s k o r r a h a g y o m . I t t k e z d e t t é l e t e m a ' S o r s ' j á t é k a l e n n i . K ö r n y ű l á l l á s o s s a n el¬ fogok beszélleni mindent, mihelyt nyugottabb napjaink lesznek. R e m é n y l e m , hogy T e is k ö v e t n i f o g o d p é l d á m a t , m e r t n é k ü n k , s z ü k s é g e g y g y m á s t k ö z e l e b b r ó l i s m é r nünk. - S z i k l a y m i n d é g m a g a s z t a l v a , és d i c s ó k ö d v e b e s z é l l e t t f e l ó l e d ; - - M i n d é g v á g y ó d ¬ t a m v é l e d i s m é r k e d h e t n i ; m í g v é g t é r e n é g y e s z t e n d ó m u l v a , m á r k a t o n a , H a d n a g y , és

180

a' v i l á g g a l j o b b a n i s m é r e t e s l é v é n s z a b a d s á g g a l h a z a j ö t t e m . A k k o r a ' v i l á g ' k ö r n y ü l állásait j ó l által, és a ' z ű r z a v a r o s J ö v e n d ó b e m é l l y e n b é látó A t y á m , a z t j a v a l l á , h o g y h á z a s s á g által t e n n é m , h a l e h e t n e , s z e r e n c s é m e t . - B e z z e g v o l t s o k t a n á c s o s o m ; b e z ¬ z e g g á g o g t a k v é n N é n é i m , b e z z e g s z e r e z t e k - h o g y k a c z a g n o m , és b o s z s z o n k o d n o m kellett. - H ú g o m , egygy L e á n y k a , k i n e k szive, észe v a g y o n , noha g y e r m e k , legjobban eltalálta: „ F e l m e r n é k f o g a d n i é l e t e m b e ( a z t vítatta) h o g y I m r e , ha e s z t e n d ó ' k i g keres is, m é g se t a l á l e g y g y k e d v e s z e r é n t v a l ó L e á n y t : m e r t n e c s a k t y u k o k a t ü l t e t n i , k ö t ¬ ni, p i p e s k e d n i t u d g y o n á m a z . A z e g y g y e t l e n e g y g y M e z ó d y L í z á t m e r n é m n é k i e sze¬ r e z n i ; d e itt h i j á b a , h a c s a k h a m a r N a g y U r r á n e m l e s z s z . " - O e g y g y s z e r M e z ó ' d ö n v o l t a z A t y á d ' h á z á n á l , és o n n a n i s m é r . - S e r d ü l é s e m t ó l f o g v a a ' v o l t e g y g y e t l e n e g y g y kí¬ v á n s á g o m , h o g y e g y g y s z e r e t ó , és s z e r e t e t t A s z s z o n n y a l t ö l t s e m F ö l d i é l e t e m e t M a ¬ g y a r N e m e s s z a b a d s á g o m b a n , d e f e l v o l t t é v e a z is, h o g y v a g y s z e r e t e t b ó l v a g y s o h a n e m h á z a s o d o m . - E l i n d ú l t a m t e h á t t é t o v a l a k ó a t y á m f i a i t l á t o g a t n i , és i m i t t a m o t t U r i házokkal, mint m o n d á m , ismérkedni; de - n e m sokat tétováztam: mert e s z e m b e n se v o l t k í v á n s á g i m ' t á r g y á t i g y k e r e s n i , h a n e m e g y e n e s s e n F e r d e n y ó b e m e n t e m S z i k l a y B a r á t o m h o z , k i n é l e d d i g m é g s o h a se v o l t a m . O n n a n E r k e d r e r á n d ú l t a m B a r á t o m ¬ m a l ; - T e o t t v a l á l - ó h L í z a ! 's v a l a m i n t l á t t a l a k , a z t é r z é m , a z t g o n d o l á m , h o g y s z e ¬ r e t h e t n é l e k , h a s z í v e d k í v á n a t i m n a k , és r e m é n y i m n e k m e g t u d n a f e l e l n i ; - sót m á r s z e r e t t e l e k , m i n e k e l ó t t e o k o s k o d n i , és v i s g á l ó d n i k e z d e t t e m : a z é r t v a l é k o l l y á m ú l t t , o l l y g y á v a , o l l y s z e m é r m e s , o l l y n é m a , m í g o t t v a l á l ; - a z é r t n e m v o l t a m se s ű l v e , se fólve, hogy egyszer elmentél. A ' L e l k e k n e k Sympathiája tagadhatatlan Valóság. H o g y ismét F e r d e n y ó b e n valánk, S z i k l a y e g y n e h á n y leveledet mutatta, m e l l y e k e t a' t ó l e v e t t , és o l v a s o t t k ö n y v e k r ó l , és n é m e l l y m á s k ö r n y ü l á l l á s o k r ó l u g y m i n t K o r o ¬ n á n k ' viszsza jöveteléról, S z a b a d s á g a i n k ' felemelkedéséról, a' F r a n c z i a K i r á l y ' m e g öletéséró'l s t b . n é k i irtál, - és a k k o r m á r m e g v a l a . S z i v e m ' k i á l t á s á t : Ez az, vagy senki a' Világon, m i n d e n v i s z h a n g o z n i l á t t a t o t t a ' T e r m é s z e t b e n . M i k o r H a j n a l o d r a m e n ¬ t e m , m á r k ö z e p é b e n ü l t é l s z í v e m n e k , m i n t h a b e n n e s z ü l e t t é l v o l n a ; n e m is t a r t ó z t a t ¬ h a t t a m m a g a m a t , l e g o t t a n e l m e n n i A t y á d h o z ; - a' t ö b b i t t u d o d . M i d ó n e l v á l á s u n k k o r L o v á n d o n , k e z e i d e t m e g c s ó k o l v á n , k e z e i m e t m e g s z o r í t t á d - és a' h i n t ó V é l e d e l t ű n e - m i n t h a a' V i l á g b ó l s z a k a s z t o t t a k v o l n a ki e n g e m , u g y á l l o t t a m ott - fájt n é k e m a z élet. E m l é k e z e l - e m é g mindenekró'l? — D e n é z d ! d é l m á r e l m ú l a , és é n e g y g y l é l e k z e t b e n a n n y i t i r o k ; n e m v e s z e m é s z r e , h o g y a z ó r á k f o l y n a k ; se n e m e t t e m , se n e m i t t a m m é g m a ; se n e m é h e z e m , se n e m s z o m j ú z o m m é g is. E n n y i t í r t a m m á r , 's m é g se k e z d e t t e m el m é g l e v e l e d r e f e l e l n i ? H o l n a p t o v á b b írok. L í z a ! e l h i s z e d - e , h o g y s z e r e t l e k ? - T ó l e d t á v ó l o l l y ö r ö m e s t pa¬ polok; ha melletted ülnék, t u d o m , h o g y hallgatnék. - A d i e u , o T o i q u e j'adore! -

27. Levél. Imre Lízának.

Tábor Zürichnél, 13dik Jun. E m l é k e z e l - e m é g arról, m i d ó n M a r c z o n f á n e g y g y s z e r a ' l e g u t ó l s ó s z o b á b a v o n t a m , és a z á g y b a v e t é m m a g a m a t , 's o t t d o h á n y o z t a m ? - „ E r e d g y s z e r e n c s é t l e n ( g o n d o l á m m a g a m b a n ) e r e d g y a ' V i l á g n a k m á s i k v é g é r e , itt m á r n i n c s b o l d o g s á g s z á m o d r a ! "

181

T ö r t é n e t b ó l T e is a z o n s z o b á b a v e t e m e d t é l , e n g e m é s z r e v e t t é l , és h i r t e l e n v i s z s z a fordúltál! - H a csak e g y g y szempillantatig késtél volna, a' n y a k a d b a kellett volna u g r a n o m . - M e s é v é l e t t ü n k volna. M i d ó n reggel k o r á n kocsira ültél - n é k e m szerencsét k í v á n t á l ? - A ' F ö l d ' g y o m r á b a k í v á n t a m s ü l l y e d n i . E l m e n t é l , 's é n is v i s z s z a v o n ú l t a m a ' T á r s a s á g t ó l . H a b o z t a m m i n d a d d i g , h a k a t o n á s k o d g y a m - e m é g t o v á b b is, v a g y ott¬ h o n m a r a d g y a k ; d e o t t e l s z á n t a m m a g a m a t : „ e l , el a' V i l á g n a k m á s i k v é g é r e ! " - H o g y k i n e t a n ú l l y á k s z í v e m ' k e s e r v e s á l l a p o t t y á t , j ó k e d v e t k e l l e s z í n l e n e m ; és d ü h ö s s é g e m b e n szilaj v i d á m s á g r a f a k a d t a m . A l k o n y i C z e n c z i v e l j á t s z o t t a m , és d o b á l t a m m i n t a ' l a p d á t . É n , k i a ' t á n c z o t s o h a se k e d v e l l é m , m u z s i k a n é l k ü l is s z i n t e a z e l d ü l é s i g tánczoltam véle. S z e m é b e m o n d á m néki: „ L e g y e n F e l e s é g e m . " A ' g y e r m e k valóság­ n a k v é v é n szilaj j á t é k o m a t , A n n y á h o z i g a z í t o t t . „ B i z o n y r e m e k j e v a g y , Ö c s é m , a ' m u l a t s á g n a k " m o n d á a z Ö r e g J e g e n y e y , és p o c z o k j a s z i n t e m e g p a t t a n a a ' n e v e t é s b e n . K e g y e t l e n v a l á l t e a k k o r . As-tupu, dis moi, as-tupu? - Ah oui! - D e m o s t h i s z e n m á r e n y i m vagy Líza? E n y i m ! - L e l k e t , lelket! hogy m e g n e fúllyak boldogságomban! -

„Puissances du Ciel! j'avais une amepour la douleur, donnés m'en unepour la felicité!" N e h e z t e l s z fo[ga]dásaimra, u g y m i n t k ö z ö n s é g e s szeretó'knek szokására? - V a l ó b a n s z ü k s é g t e l e n e k n e k t a r t á m a z o k a t m a g a m is. D e v a l l y o n k i a l á z o t t e n g e m i l l y m i n d e n ¬ napi emberré? hogy kéntelen voltam azt tenni, a' m i t m i n d e n közönséges szeretó, g y a k r a n c s á b í t t ó is t e n n i s z o k o t t , a m a z , h o g y h i t e l t n y e r j e n , e m e z , h o g y c s a l h a s s o n ? N e m kétségeid voltak-e oka? - B o c s á n a n d ó b b a k fogadásaim, m i n t s e m kétségeid fel ó l e m . H a m i n d g y á r t s z í v e m n e k e l b e s z é l l e t t t é v e l y g é s e i a d t a k v o l n a is e z e k r e alkal¬ m a t o s s á g o t . E z e k n e k is k i v o l t o k a , e g y é b b a ' k e g y e t l e n , e n g e m m e g v e t ó L í z a ? k i t m i n d e n m ó d d a l , ellenméreggel k í v á n v á n élni, de haszontalan, felejteni akartam. M é g e g y s z e r m o n d o m n é k e d : ha csábíttó k o r h e l y lett v o l n a b e l ó l e m , e g y e d ű l t e tartoznál rólam s z á m o t adni a ' V i r t u s ' I t é l ó s z é k e elótt. M o n d m e g n é k e m : F e l t é v e a z t , h o g y o l l y a n v a g y o k , a ' m i l l y e n v a g y o k ; T e is o l l y a n v a g y , a ' m i l l y e n v a g y , m o n d m e g : t u d n á l a k - e é n T é g e d n e m s z e r e t n i , h a a k a r n á m is? - S z e r e t n e m kelle T é g e d m é gminekelótte jól ismértelek; most minekutánna b e l l y e b b I s m é r e t s é g e d által a n n y i t n y e r t é l , - n e m is í r o m i d e a ' k é r d é s t , m i n t h o g y a ' feleletet m i n d e n ü t t írva l á t o m - m o n d v a h a l l o m a z e g é s z T e r m é s z e t b e n , m i n d e n b e n a ' m i é l , és n e m él. A n n a k , h o g y n é k ü n k s z e r e t n ü n k k e l l e g y g y m á s t , i s m é t u j b i z o n y ¬ sága a z o n c z i k k e l y l e v e l e d b e n , h o l k é t s z e r e l m e s n e k á l l a p o t t y á t k e d v e d s z e r é n t lefes¬ t e d . A ' T e s z í v e d , és a z é n s z í v e m ö s z v e , e g y g y ü t t m o n d g y á k e z t , o l l y m e g e g y g y e z ó h a n g o k b a n , m i n t e g y g y M e l o d i á n a k hangjai, é n e k e l v e a' H a r m o n i á t ó l . E l ó l b b h i s z e m , h o g y a' S p h é r á k ' H a r m o n i á j á b a n egy selyp hang eshetne, mint s z í v ü n k b e n . N e v e t e d és g ú n y o l o d F é l e l m e i m e t ? - H a j É d e s s e m ! C s a k n e v o l n a m i n d e n a ' N a p alatt u g y k ö r ü l v o n v a , t e k e r v e , k ö t v e e z e r m e g e z e r k ö r n y ü l á l l á s o k k a l ! - ' S m é g i s ö s z v e j ö v e t e l ü n k ' s z e m p i l l a n t a t t y a fogja é l e t e m e t , v a g y halálomat, M e n n y e m e t , v a g y p o k l o m a t m e g h a t á r o z n i . K i t u d g y a , ha látni f o g o d I m r é d e t , a' k i k é p e s u g y a n b é t ö l t e n i m i n d e n t , a ' m i t e g y g y L e á n y n a k s z í v e , e s z e , és v é r e , é r e z h e t , g o n d o l h a t , és k í v á n h a t ; - k i t u d g y a , ha látni f o g o d a z t , k i n e k k ü l s e j é t a ' s o k f é l e balsors, a' s o k s z e n v e d é s n y o ¬ m o r ú s á g m e g t ö r t e , k i n e k k é p é t a ' N a p m e g é g e t t e ; - k i n e k s z e m é b ó l m á r n e m a ' tü¬ zes I f j ú n a k n e v e t ó , v i d á m , nyájas t ü z e s z i k r á z i k . - K i n e k szilaj, k o m o l y t e k i n t e t e i a ' s z e n v e d ó s z e r e l e m ' k í n n y a i t j e l e n t i k ; - k i g y a k r a n ó r á k i g , n é m á n , és s z e m m e r e d v e n é z t e a ' n a g y T e r e m t é s t , m e l l y b e n s e m m i ö r ö m se v i r á g z o t t s z í v é n e k - k i s z í v é n e k

182

f á j d a l m á b a n ordíttva, m i n t a' m e g s e b e s í t e t t o r o s z l á n y , n é h a a' Sorssal k í v á n t m e g k ü z ­ d e n i ; ha látni f o g o d azt, k i n e k s z e m e i m o s t m e l l y e n , m a g o k b a v o n u l v a ü l n e k , m i n t h a a' V i l á g o t e g y t e k i n t e t r e se t a r t a n á k m é l t ó n a k , m i n t h o g y L í z á t l á t n i o k s z a b a d n e m vala; - k i n e k zavaros arczavonásiban nyílván olvashatni, h o g y soha sem élt, h a n e m m i n d é g szenvedett; - k i n e k termete, noha i z m o s m é g , m i n t h o g y a' bujaság' p u h a p á r n a i n s o h a s e m h e n t e r g e t t , d e a ' s o k f á r a d s á g és v i s z o n t a g s á g által m e g t ö r v e l é v é n , már n e m e g y g y A d o n n a k (mint e g y g y k o r ama szép A s z s z o n y m o n d á ) h a n e m e g y g y vérengző" b a j n o k n a k t e r m e t e ; - ha látni f o g o d O t e t , szép L í z a , k i t u d g y a , ha m o n d a n i f o g o d - é m é g a k k o r is: 0 az? - I g a z , h o g y m i n d e n n e k i n k á b b s z ó s z ó l l ó m n a k k e l l e n e l e n n i , m e r t a' Te míved; d e , k i t u d g y a ? A z a s z s z o n y s z í v e k ' , m o n d g y á k , m e g f o g h a t a t l a n o k ; a z a s z s z o n y e l m é k , m o n d g y á k , v á l t o z ó k ? - ' S m é g is é r z e m ; hogy én vagyok Az, és senki más e' Földön. A ' m i R ó l a d v a l ó I d e á i m a t i l l e t i , a z o k n e m e g y e b e k , m i n t , h o g y a '

t á r g y o k e z : Te, ugy, a ' mint valál, vagy, és lészsz, az enyim! - v a g y e z e r n y í l a ' s z í v e m b e n , - v a l a m i n t é l e k , és s z e r e t l e k ! N á l a d n á l s z e b b e n t a l á n m é g s e n k i s e r e c e n s e á l t a a ' Nouvelle Heloi'se-t; m a g a a ' j ó J á n o s J a k a b is m e g ö r ü l h e t n e d i c s é r e t e d n e k . V a l a m i n t t u d t a m , h o g y e z e n k ö n y v e t e l ­ o l v a s t a d , l e g o t t a n m e g v e v é m e z t Z ü r c h b e n m a g a m n a k , c s a k h o g y é n is a z t t e h e s s e m , a' m i t T e n e m r é g t e v é l . M i n d e n k ü l ö n ö s h e l y e n m e g á l l a p o d o m , és i g y e l m é l k e d e m : itt e z t - a m o t t a z t g o n d o l h a t t a , é r e z h e t t e O ! - L í z a ! m é g e g y s z e r m o n d o m n é k e d ; b á r m i s z é p e n t u d o t t l é g y e n is S t : P r e u x m a g á n d i a d a l m a s k o d n i : H a T e M á s n a k F e l e s é ­ ge lettél v o l n a , h á t é n , v a g y m e g b o l o n d u l t a m , v a g y g a z e m b e r , v a g y - M a g a m ' m e g ­ váltója l e t t e m volna. K ö n n y e n m e g v a n g y ő z v e a z indulat a' papiroson - n e m u g y a' szívben.

Dich sehen, und das Gefühl An Dich verstrickt, in Dich verwebt zu seyn, War eins - bleibt eins; - Von Dir getrennt Zu leben, ist mir ganz undenkbar; war Mein Tod, - und wo wir immer nach dem Tode Noch sind, auch da mein Tod.

14. Jun: Estve. T e másé? - b ó r ö m b o r z a d - k í g y ó k k á t e k e r e d n e k h a j a m ' szálai - j é g g é d e r m e d a ' vér e r e i m b e n , a' veló c s o n t t y a i m b a n - m i n d e n í n csikorog e z e n s z ö r n y ű g o n d o l a t n a k z ú z ó n y o m á s a alatt. O h S z e r e l e m ! s e g i t s d e z t e l ű z n i ! N í n á d a t n e m ismérem; de tetszik n é k e m . N e m lehet közönséges aszszony, mint¬ h o g y B a r á t n é d . ' S ha igy m i n d e ' mellett m a g a m r a g o n d o l k o d o m , O h L í z a ! m é l t ó ke¬ vélységem magassan hordoz az É g b e n ; - halandónál t ö b b n e k tetszem m a g a m n a k , mert - vajha a' V i l á g ' e g y g y i k részéról a' másikig k i k ü r t ö l h e t n é m - L i b i a ' sivatagján k e r e s z t ü l , h o g y o t t is a ' S z e r e l e m ' r ó z s á i és m y r t u s i t e r e m n é n e k ; - a z É s z a k ' j é g t e n ¬ g e r é n k e r e s z t ü l , h o g y a z S z e r e l e m l á n g g á o l v a d n a : - Liza! a' kimondhatatlan szeret en¬ gem!! - B é n y é t s e m i s m é r e m , d e f e l f o g o m k e r e s n i a ' T á b o r b a n , h a i t t v a g y o n .

183

FÜGGELÉK

i86

Kisfaludy Sándor' életéból

A ' m i a' m a g y a r P o é z i s n e k T o l d y F e r e n c z által k i a d o t t k é z i k ö n y v é b e n K [ i s f a l u d y ] ról í r v a v a n , a z m i n d m e g á l l h a t a ' k ö v e t k e z ó m ó d o s í t t á s o k k a l , k ö z b e v e t é s e k k e l , és hozzá adásokkal.

Vonások gyermekkorából. A ' m i t a' g y e r m e k m é g é r e t l e n é s z s z e l , m a j d n e m állati ö s z t ö n b ó l t e s z , v a g y ha n e m t e h e t , t e n n i v á g y , g y a k r a n erós v o n á s o k k a l b é l l y e g z i a ' j ö v e n d ó e m b e r t : a z é r t a ' B i o g r a p h o k , h a l e h e t , s o h a se m ú l a s s á k - e l a ' K ö z ö n s é g e t é r d e k l ó F é r j f i a k n a k g y e r m e k k o ¬ r a i k a t is f i g y e l e m r e és v i z s g á l a t r a m é l t a t n i . K [ i s f a l u d ] y , m i h e l y t j á r n i és b e s z é l l e n i t u d o t t , a ' m a d a r a k n a k a ' r e p ű l ó ' t e h e t s é g e t i r í g y e l v é n , s z ü n t e l e n a z o n n t ö r é e s z é t , m i k é n t t a n ú l h a t n a m e g , O is r e p ű l n i . M i n t e g y hat e s z t e n d ó s k o r á b a n e g y k o r két k a n p u l y k á n a k szárnyait k i t é p v é n , a z o k a t két, f a s é n d e l l y e l k i f e s z í t e t t , k i k ö t ö z ö t t n a g y s z á r n n y á a l k o t á , és e g y v a s á r n a p o n , m i k o r a ' n y o m t a t ó k , cséplók távol valának, a' m e n e t e l e s e n rakott szalma kazalra f e l m e n v é n , o n n a n m i n t e g y h á r o m ö l n y i magasságról lerepűlést próbált. S z e r e n c s é j é r e , h o g y a' próbának bizonytalan kimeneteléról mégis g y a n a k o d v á n , elóbb szalma ágyot vetett m a g á n a k , m e l l y r e l e p u f f a n v á n k e z é t lábát n e m törte. A ' p u l y k á k n a k m e g f o s z t á s á é r t a' m a j o r n é ót b e v á d o l v á n , A n n y á t ó l k e m é n y e n m e g b ü n t e t t e t e t t . A z elsó normális oskolától f o g v a a' P h i l o s o p h i á i g G y ó r ö t t v é g e z v é n tanúlását, m i n ¬ d e n k o r elsó' E m i n e n s v o l t . A ' m á s o d i k n o r m á l i s o s k o l á b a n e g y g y i k P r o f e s s o r a , S z [ e n t ] F e r e n c z ' Szerzetébó'l, e g y g y i k h ó n a p i e x a m e n u t á n O t e t n y o l c z a d i k e m i n e n s n e k hírd e t v é n , n o h a a z e g é s z oskola l e g j o b b a n f e l e l ó n e k O t e t állította, a n n y i r a fel volt inge¬ r e l v e , h o g y l á z a d á s t i n d í t o t t , és a z e g é s z o s k o l á v a l a ' P r o f e s s o r t h a m i s C l a s s i f i c á l ó n a k k i á l t o t t a - k i . E b b ó ' l n a g y l á r m a l e t t . A ' D i r e c t o r , k i eló'tt a' p a n a s z m e g f o r d ú l t , a ' g y e r ­ m e k e t Attyánál bevádolta. Attya k e m é n y ember, akkor N [ e m e s ] Gyó'r V á r m e g y é n e k F ó b í r á j a volt. A ' D i r e c t o r a z o s k o l á b a n k i h i r d e t v é n a' laesae Majestatis v é t k e t , a' gyer¬ m e k e t a z oskolából haza k ü l d ö t t e A t t y á h o z , b ű n t e t é s é t elfogadni. A z igazságtalanság¬ n a k m é l y é r z é s e , és k e m é n y A t t y á t ó l r e t t e g é s e m a j d h o g y el n e m v e s z t é k a ' g y e r m e ¬ k e t : a z o s k o l á b ó l k i j ö v é n , e g y i d e i g a ' G y ó r i p i a c z o n á l l o t t , és a z o n n t ö p r e n k e d e t t , h a n e ugorjon-e i n k á b b a' bástyáról a' D u n á b a , m i n t s e m igazságtalanúl b ű n t e t é s t s z e n v e d g y e n , és reá h á b o r o d o t t P r o f e s s o r á t ó l s o h a j ó C l a s s i f i c á t i ó t n e r e m é l l h e s s e n . M á r a ' b á s t y a f e l é i n d ú l t , m i k o r e g y s z e r r e n e k i k e m é n y e d e t t , és A t t y á h o z v e t t e ú t t y á t , a z t g o n d o l v á n , h o g y a k k o r is l e s s z i d e j e , a k á r m i t t e n n i , h a b ü n t e t n i a k a r j á k . A ' D u n á ¬ ba ugrás helyett a k k o r m á r elszökésról g o n d o l k o d o t t Ö r e g A n n y á h o z S ü m e g h r e .

187

B á m ú l t , m i d i n A t t y a eló'ször s z e l i d e n , a z u t á n l é p c s ó n k é n t k e m é n y e b b e n , d e csak s z ó v a l dorgálá c s e l e k e d e t é é r t , m o n d v á n , h o g y a z E l ö l j á r ó k n a k e n g e d n i k e l l , ha igaz¬ s á g t a l a n o k is, és m i n d e n b ü n t e t é s e c s a k a z l ö n , h o g y a z o s k o l á b a n y o m b a n v i s z s z a m e n n y e n , és a ' P r o f e s s o r t k ö v e s s e - m e g . E l ó r e ö s z v e b e s z é l l e t t d o l o g v o l t : m e r t D i r e c ¬ t o r és P r o f e s s o r o t t v á r t á k O t e t a z o s k o l á b a n , és a ' n e h e z e n és a k a d o z v a e j t e t t m e g k ö ¬ vetés után örömest megbocsátották néki. A z oskola' végével tanúló társainak n a g y o b b része m i n t e g y t r i u m p h u s b a n kíséré szállásáig; a' mit A t t y a m i n d e n k e m é n y s é g n e k s z í n l é s e m e l l e t t n a g y m e g i l l e t ó ' d é s s e l n é z e t t . U t ó b b A t t y a b e s z é l l é , h o g y a' P r o f e s s o r m a g a is m e g v a l l o t t a a ' D i r e c t o r n a k a ' g y e r m e k é r d e m é t a z e l s ó E m i n e n t i á r a , 's c s a k a z é r t t e v é h á t r á b b , h o g y i g e n n a g y o n el n e b í z z a m a g á t . I g a z s á g - s é r t é s ; d e n e m é p p e n h e l y t e l e n o k o s k o d á s , e z e n v i l á g b a n , hol a z é r d e m csak r i t k á n v e s z i i l l e n d ó j u t a l m á t , a' g y e r m e k e t m á r k o r á n e l k é s z í t t e n i , és r á s z o k t a t n i a z e m b e r e k ' g y a r l ó s á g i n a k , f o n á k s á ¬ ginak békés tűrésére.

P o z s o n y b a n a ' P h i l o s o p h i a i o s k o l á k a t j á r v á n , és i d e j é t , f i g y e l m é t , k e d v é t e l v o n v á n e g y részró'l S c h i l l e r n e k m u n k á j i , és a z a k k o r s z e b b e n f e l t ü n t t M a g y a r P o é z i s , K [ i s f a l u d ] y m á r c s a k a n n y i r a t e t t e l e g e t o s k o l a i k ö t e l e s s é g e i n e k , h o g y n e v e m á r c s a k a z elsó' classisnak k ö z e p é n találtatott, a' m i t e l ó b b i elsó e m i n e n t i á j á h o z s z o k o t t A t t y a gyakor¬ t a d o r g á l g a t o t t . P o z s o n y b a n , e z e n a k k o r á l t a l l y á b a n n é m e t és t ó t V á r o s b a n , c s a k a z o t t a n i V á r b a n t a n ú l ó és l a k ó n e v e n d é k P a p s á g l é v é n M a g y a r , é r z é s é r e és n y e l v é r e n é z v e , t ö b b n y i r e a n n a k társaságában, a' v á r b a n tölté oskolai s z ü n n a p j a i t . O n n a n s z e ­ r e t e t t d é l f e l é n é z n i , 's g o n d o l a t i v a l a z o n t á j a k b a n m e r e n g n i , m e l l y e k b e n M a g y a r o k laknak. L á n g o l ó Fantaziája O t e t általlyában korán á b r á n d o z ó v á tevé. T ö r t é n t a k k o r P o z s o n y b a n , h o g y a' krajczáros d e s z k a T h e á t r o m , e z e n erkölcsöt r o n t ó a k k o r i i n t é z e t m e l l e t t , a' J ó z s e f C s á s z á r által felállitott P o l i t i a - h a j d ú k k ö z ű l e g g y i k , e g y n e m e s t a n ú l ó Ifjat, ki t ö b b e k k e l e g y g y ü t t a' d e s z k a h a s a d é k o n b e n é z e t t , p á l c z á j á v a l , g a r á z d a n é m e t s z i d a l m a k k ö z ö t t , eró'ssen h á t b a ü t ö t t . A ' D e á k K [ i s f a l u d y ] n a k t a n u l ó t á r s a , és G y ó r V á r m e g y e i f ö l d i j e v o l t . E z e n t ö r t é n e t a z o t t t a n ú l ó e g é s z M a g y a r N e m e s Ifjúságot annyira felzendítté, h o g y más n a p o n , délelótti t í z órakor, az o s k o l á n a k v é g é v e l , m i n t e g y n é g y s z á z a n , m i n d b o t t a l f e l f e g y v e r k e z v e , e g y e n e s e n a' V á r a s ' h á z á h o z t ó d ú l t a k a z o t t ö s z v e g y ű l t t M a g i s t r á t u s t ó l e l é g t é t e l t , és a ' v é t k e s haj¬ d ú n a k m e g b ű n t e t é s é t kívánni. K[isfaludy] e z e n esetet csak az oskolában tudta m e g ; és s a j n á l v á n f ö l d i j é n e k m e g g y a l á z t a t á s á t , k ö n n y e n h a j l o t t a ' v e l e k - t a r t á s r a . A z a k k o r i n é m e t M a g i s t r á t u s b e z á r a t v á n a' V á r a s h á z ' k a p ú j á t , a z ablakról csak n e v e t t e a' z a j g ó Ifjúságot. E z a' sérti' g ú n y r a f e l l o b b a n v á n , a z ott h a m a r j á b a n felvájtt, f e l s z a g g a t o t t k ö v e k k e l , és, n e m t u d a t o t t , h o n n a n , o t t t e r m e t t n é h á n y f e j s z é v e l a ' V á r a s h á z a t ostro¬ m o l n i k e z d é . A z e g é s z V á r a s t a l p o n v o l t , és a ' m e n n y i r e t i t k o n t e h e t t e , a ' D e á k o k ' r é s z é n állott. A ' lármára o d a sietett a' Prodirector: eleinte f e n y e g e t v e parancsolta, vég¬ re s í r v a k ö n y ö r g ö t t a z I f j ú s á g n a k , á l l y o n - e l v é t k e s s z á n d é k á t ó l , O m a j d e l é g t é t e l t s z e ¬ rez. A ' z a j g ó Ifjúság m i n d e n O s k o l á b ó l k e t t ó t választott m e l l e j e , k i k f e l m e n n é n e k , a' Magistrátussal v é g e z n i . E g y g y i k választott K [ i s f a l u d ] y volt. E z e n v á l a s z t m á n y b é e r e s z t e t v é n a' V á r a s h á z b a , m i n e k u t á n n a ott sokáig h a s z o n t a l a n vitatta v o l n a a z elég¬ tételt, újra s ü r ű e n r e p ű l n i k e z d é n e k a' k ö v e k a z a b l a k o k r a , ú g y , h o g y a' piaczra n é z ó T a n á c s p a l o t á b a n l é v ó v á l a s z t o t t a k is v e s z e d e l e m b e n v o l t a k . V é g r e n a g y o b b k ö v e t k e -

188

z é s e k t ó l f é l t é b e n , m i n t h o g y k a t o n a s á g h e l y b e n k e v é s vala, a ' M a g i s t r á t u s ráállott a z e l é g t é t e l a d á s r a . E z t a ' v á l a s z t o t t k ö v e t e k a z a b l a k o k b ó l h í r d e t t é k l e a z I f j ú s á g n a k , és l e g o t t a n c s e n d e s s é g l ö n . A ' v é t k e s h a j d ú a ' p i a c z o n d e r e s r e t é t e t e t t ; d e a ' N e m e s If¬ júság s z ó n o k i n a k k é r é s é r e n e h á n y csapás u t á n m e g e l é g e d v é n a' b ü n t e t é s s e l , a' t ö b b i t ó l n a g y l e l k ű l e g f e l o l d o z t a , és e l o s z l o t t .

1 7 9 0 n e k tavaszszán egykor, m i d i n reggel oskolába m e n n e , egy nagy, n e m z e t i ma¬ g y a r r u h á b a ö l t ö z ö t t , 's h a n g o s a n m a g y a r ú l s z ó l l ó U r i S e r e g e t láta k a r d c s ö r t e t v e m a g a elótt m e n n i . E z a z o n é v t i z e d b e n , m i k o r a ' m a g y a r n y e l v alig volt hallható, a ' m a g y a r ö l t ö z e t alig látható, s z e m b e ötló t ü n e m é n y vala. K [ i s f a l u d ] y t e z a n n y i r a m a g á h o z vonszá, h o g y az oskola helyett a' magyar seregnek lön kíséróje, melly a' P á l f y N e m ¬ z e t s é g n e k C ú r i á j á b a m e n t ; a ' V á r m e g y é n e k s o k e s z t e n d e i g t i l t v a v o l t t g y ű l é s é t tarta¬ ni. M i d ó n a' p a l o t á n a k ajtaján, a ' fél n é m e t ö l t ö z e t ű Ifjú b e a k a r n a m e n n i , hátúl m e g r a g a d á O t e t e g y k i s d e d , k a r d o s m a g y a r , 's k a b á t t y á t h á t á n k e t t é h a s í t v á n , t ó t o s m a ¬

g y a r s á g g a l í g y k i á l t a : „Viszsza gyermek! ez is egy jövendő proditor patriae." K [ i s f a l u d ] y t ü z e s e n a z t f e l e l é n é k i : „Én igaz magyar vagyok, 's azért, ha magyar ruhám nincs is, job­ ban ide való vagyok, mint az Úr." E z z e l m a g á t k i r á n t v á n , b e s u r a m l o t t a' p a l o t a ' a j t a j á n , és a z o t t v á r ó s o k a s á g k ö z é k e v e r e d e t t . A z O t e t m e g s z ó l l í t t ó e g y t ó t P r ó k á t o r v o l t Nagyszombat' vidékéról, egyéberánt azon gyűlésben legvakmeróbb szónok, ki a' m ú l t t é v t i z e d n e k t ö r t é n e t e i t , és a ' C o n s t i t ú t i ó t t ö r l ó K o r m á n y t a z a b l a k b a n á l l v a kár¬ h o z t a t t a . A z o n g y ű l é s b ó l t é t e t t e k a z elsó felírások a' C o n s t i t ú t i ó n a k t ö k é l l e t e s h e l y r e á l l í t t á s á é r t , a ' k o r o n á n a k n y o m b a n B u d á r a k ü l d e t é s é é r t 's. a . ' t. A ' f e l b u z d ú l t t I f j ú n é ¬ h á n y a d m a g á v a l m o s t m á r i n k á b b h a z a f i v o l t , m i n t t a n ú l ó , és a ' V á r m e g y é n e k s ü r ű e n tartott gyűléseit járta i n k á b b , m i n t s e m a z oskolát. M i k o r e z u t á n n e m sokára a' M a g y a r K o r o n a Bécsból hazájába hozatott, egy nagy U r i S e r e g l o v a g , és a n n á l m é g n a g y o b b g y a l o g a ' h a t á r i g a n n a k e l e j b e m e n t , a z t f o g a d ¬ n i . K [ i s f a l u d ] y is k ö z ö t t e v o l t , és a ' K o r o n á t K ö p c s é n y i g k í s é r t e . O t t a' s z o m s z é d V á r m e g y é k b ó l n é h á n y a t y a f i k ö v e t r e e s m e r v é n , e z e k O t e t m a g o k k ö z é v e v é k , és a ' V á csoránál m a g o k k ö z é ü l t e t t é k . S o k a n a ' b u z g ó b b a k k ö z ű l a z e g é s z é j t s z a k á t a z o n pa¬ l o t á b a n t ö l t é k , m e l l y b e n a ' K o r o n a v o l t , és a z t m i n t e g y ó r í z t é k . M á s n a p r e g g e l a z o t t ö s s z e s e r e g l e t t e g é s z K ö z ö n s é g a ' K o r o n á t l á t n i a k a r v á n , a z a k k o r i K o r o n a - O r a ' ládᬠn a k m e g n y i t á s á r a , és a ' K o r o n á n a k m e g m u t a t á s á r a k é n y s z e r í t t e t e t t . 1 7 9 1 b e n P o z s o n y b a n elsó e s z t e n d ó b é l i t ö r v é n y t a n ú l ó l é v é n , m i n e k u t á n n a I I . L e o ¬ p o l d K i r á l y n a k m e g k o r o n á z t a t á s a u t á n a z O r s z á g g y ű l é s o t t folytattatott, a z oskola he¬ lyett K [ i s f a l u d ] y t ö b b n y i r e a z O r s z á g g y ű l é s i ü l é s e k b e járt, a z o t t a z o n i d i b e n gyakor¬ ta e l ó f o r d ú l ó h a z a f i ú i j e l e n é s e k , n y i l a t k o z á s o k , b e s z é d e k , v i t á k i n k á b b é r d e k e l v é n O t e t , m i n t a ' s z á r a z t u d o m á n y o k n a k m é g s z á r a z a b b e l ó a d á s a . P o z s o n y b a n h á r o m os¬ k o l a i é v e t t ö l t v é n , a z o r s z á g g y ű l é s i ü l é s e k e n k i v ü l a ' M u z s i k a és J á t é k s z í n v o l t l e g s z e n v e d e l m e s e b b i d ó t ö l t é s e é s m ú l a t s á g a . G y a k o r l o t t h a n g s z e r e i , a ' h e g e d ű és a ' m a g y a r t á r o g a t ó n a k k i m í v e l t t e b b m á s s a , a ' Hautbois v o l t . E z t a z o n b a n n e m s o k á r a el¬ h a g y t a , és c s a k a ' h e g e d ű m e l l e t t m a r a d o t t , m e l y e t m i n d a d d i g g y a k o r l o t t , m í g a ' hᬠb o r ú b a n a' kard azt fel n e m váltotta.

189

Vonások serdíílttebb korából. L e g f ó l b b v á g y g y a v o l t m o s t a' M a g y a r N e m e s K i r á l y i Testó'ri K a r b a j u t h a t n i ; azon¬ b a n a z a k k o r n y a k r a fóre e g é s z e n kipótoltt S e r e g h e z n e m juthatott, m i v e l A t t y a O t e t m é g g y e n g é n e k t a r t v á n , a' l é p é s e k e t ezért m e g t e n n i s z á n t s z á n d é k k a l e l m ú l a s z t o t t a . T a p a s z t a l v á n A t t y a , m á r 1 7 8 6 ólta Ö z v e g y , e g y é b e r á n t n y o l c z é l i g y e r m e k n e k a t t y a és n e v e l ó j e , e l s ó g y e r m e k é n e k i n d ú l a t t y a i t n e m a z ú g y n e v e z e t t k e n y é r - h i v a ¬ t a l - r a n g - és h a s z o n s z e r z ó t u d o m á n y o k f e l é h a j l a n i , h a n e m s z e n v e d e l m e i t e g é s z e n a ' h a z a - s z e r e t e t , L i t e r a t ú r a , és M u z s i k a á l t a l e l f o g l a l t a t n i , h o g y e z e k n e k g y a k o r l á s á r a magára hagyatva ne legyen, k é n y s z e r í t v e akará természetét a' t ö r v é n y t u d o m á n y ' m e g k e d v e l l é s é r e h a j t a n i , s' e z e n o k b ó l O t e t 1 7 9 2 b e n o t t h o n f o g t a , h o g y e g y s z a k a s z i d ó t n á l a , m i n t e g y p a t v a r i á b a n t ö l t v é n , a ' t ö r v é n y t u d o m á n y t t a n ú l l y a és g y a k o r o l l y a , s z ó v a l , h o g y ó'tet P r ó k á t o r n a k k é s z í t s e . H u s z t y t és V e r b ó c z y t a d v á n e l e j b e , k e m é n y e n k ö v e t e l t e rajta e z e k n e k m e g t a n ú l á s á t . A z I f j ú n a p p a l V e r b ó c z y t t a r t v á n e l ó t t e , é j j e l m a g y a r k ö n y v e k e t o l v a s o t t , és a z o n t é l b e n k é t S z o m o r ú j á t é k o t írt, t ö b b n y i r e é j j e l :

Ulyszszest és Penelopét, és Szeneka' halálát; a ' m i t k ö n n y e n t e h e t e t t , m i n t h o g y e g y u d ¬ v a r b a n u g y a n , d e e g y e g é s z e n k ü l ö n h á z b a n lakott e g y e d ű l . N e h e z t e l v é n a' szabadlel¬ k ű Ifjú e z e n kényszerített életet, a z o n telet k ö v e t ó t a v a s z b a n bátran kijelenté A t t y á n a k , h o g y a' P r ó k á t o r s á g h o z s e m m i k e d v e , hajlandósága, h a n e m k a t o n a k í v á n lenni, a n n y i v a l is i n k á b b , m i n t h o g y a ' s o k ü l é s t e g é s s é g é n e k á r t a n i é r z i . A t t y a ö r ö m e s t e n ¬ g e d e t t e z e n k í v á n s á g n a k , és K [ i s f a l u d ] y m é g a z o n e s z t e n d ó l b e n , m i n t K a d é t , a' m o s t József, akkor L e o p o l d H u s z á r E z e r e d b e lépett. E z t azért választotta, mivel e z E r d é l y ¬ b e n tartá szállását, m e l l y e t látni m i n d e n k o r v á g y o t t . E z e n v á g y a t a' M a g y a r N e m z e t ' t ö r t é n e t e i t á m a s z t á k b e n n e , m e l l y e k n e k a z I f j ú r a o l l y erós h a t á s u k v o l t . E l m e n t t e h á t a' s z á r n y á r a k e l t t I f j ú , e g y e d ű l , m a g y a r n y u g o t t r ó l m a g y a r k e l e t r e , E r ­ d é l y b e , - h o l a z E z e r e d - k o r m á n y t ó l , és T i s z t i K a r t ó l , t e s t i l e l k i t u l a j d o n i s z é p r e m é ­ n y e k k e l b í z t a t v á n , s z í v e s e n f o g a d t a t o t t , a n n y i v a l is i n k á b b , m i n t h o g y h a z ú l a n n y i p ó t ¬ l é k r e n d e l t e t e t t n é k i , a' m e n n y i t a z A l h a d n a g y i fizetés t é s z e n . A ' Hazájától akkor legelóször megváló M a g y a r M e m e s Ifjú' hazafiúi érzésének egy S c é n á j a , m e l l y e t O B a r á t t y á n a k , 's n é h a i t a n ú l ó t á r s á n a k , a ' m o s t m á r e l h a l t t S k u b l i c s I m r é n e k , t ö b b e s z t e n d ó ' k i g Z a l a V á r m e g y e ' F ó j e g y z ó j é n e k , 's t ö b b í z b e n O r s z á g g y ű ¬ lési K ö v e t é n e k a k k o r n y o m b a n m e g í r t , é r d e k e s e b b , m i n t s e m h o g y a z t itt e l ó a d n i e l m ú l a s z t h a t n á n k : m e r t e z m i n t e g y k u l c s a j ö v e n d ó m a g y a r írói p á l l y á j á n a k . I m í g y szóll K [ i s f a l u d ] y a z o n l e v e l é b e n : „ A ' j ó s z í v ű 's i g a z m a g y a r l e l k ű n a g y v á r a d i a k t ó l , k i k n e k b a r á t s á g o s , és r o k o n m a g y a r é r z e l m ű t á r s a s á g o k b a n n é h á n y n y u g a l o m n a p o t t ö l t é k , t e g n a p e l ó t t d é l b e n v á l t a m - m e g ; és e s t v e n a p n y u g o t t f e l é é r t e m - f e l a ' m a g a s h e g y t e tó're, h o l M a g y a r O r s z á g és E r d é l y h a t á r z i k e g y m á s s a l . O t t m e g á l l o t t a m : m e r t e l ó ' t t e m és u t á n n a m e g y m e g l e p ó , p o m p á s , d e s z í v e m e t e l z ú z ó S c é n a n y i l i k v a l a : N y u g o t t f e l é H a z á m n a k , mellytól v á l n o m kelle, sok mértföldnyire, majd n e m Világos-várig terjedó s z é p róna f ö l d g y e , a' s z é p n a p e s t n e k tiszta f é n n y é b e n ; - K e l e t felé E r d é l y , a z ó setét e r d ó k k e l b o d r o z o t t h e g y e i v e l , v ö l g y e i v e l , m i n t e g y k a v a r g ó , n a g y setét k é k hullámo¬ k a t h á n y ó t e n g e r f e k v e a l a t t a m , - itt o t t a ' h e g y o l d a l o k b a n r a k o t t f a l ú k b ó l f e j é r , 's a ' b u c s ú z ó n a p f é n y b e n r a g y o g ó c s ú c s o s t o r n y o k c s a k g y é r e n t a r k í t v á n a ' s e t é t 's a ' h a z á ¬ j á t h a g y ó s z í v n e k b o r z a d a l m a s , e r d ó h u l l á m o k a t . S z í v e m is h u l l á m o z n i k e z d e t t e r ó s z a k o s é r z e l m e i b e n , és s z o r o n g á s o m b a n a ' h a t á r o n l e f e k ü t t e m , s z í v e m 's f e j e m m é g t ú l

190

a' határon. S ü r ű n o m l o t t a k m e g i n d ú l t t k ö n n y e i m H a z á m ' szélsó földdarabjára. M í g v é g r e f u v a r o s o m e l ú n v á n a' v á r a k o z á s t , f e l k i á l t o t t : „ Ú r f i ! m e n n y ü n k , m e r t e l k é s ü n k . S e t é t l e s s z . A z O l á h o k h a m i s o k . " - Nyíres n e v e z e t ű f a l u b a n k e l l e m e g h á l n o m ; 's g o n ¬ d o l d el, m i n t k e l l e t t e l s z o m o r o d n o m : E r d é l y n e k , hol M a g y a r o k a t v é l t e m lelni, m i n d ¬ gyárt elsó h e l y s é g é b e n e g y l e l k e t s e m találtam, k i m a g y a r ú l értett v o l n a . M i n d O l á h o k l a k j á k . B ú m b a n n e m is t u d t a m a l u n n i . A l t a l l y á b a n , v é g i g ú t a z v á n m o s t M a g y a r O r s z á ¬ g o t , és ö s s z e h a s o n l í t t á s o m u t á n t ö b b T ó t o t , S v á b o t , O l á h o t , N é m e t e t t a l á l v á n , m i n t t i s z t a M a g y a r t , - 's u g y a n e z t t a l á l v á n E r d é l y b e n is, e l j a j d ú l t a m : V é g e , g o n d o l á m , a ' M a g y a r N e m z e t n e k , m e l l y m á r c s a k ú g y áll f e n n , m i n t e g y h a j d a n e r ó s , f e l s é g e s V á r ¬ n a k , m o s t a z i d ó v é s z által n a p o n k é n t f o g y t o n - f o g y v a d ó l e d e z ó , h u l l ó , 's v é g r e e g é s z e n e l t ü n ó r o m l a d é k a ! - ' S e z e n s z í v e m e t s z a g g a t ó ó r á m b a n , i t t K o l o s v á r o t t , h o l m é g ro¬ k o n m a g y a r s z í v e k e t l e l t e m , e l t ö k é l l e t t e m m a g a m b a n : h o g y é n , s z e g é n y m a g y a r ne¬ m e s Ifjú, de a z o n régi igaz M a g y a r o k ' i v a d é k a , k i k a' M a g y a r n a k itt H a z á t s z e r e z t e k , és e g y n a g y , d i c s ó N e m z e t e t á l l a p í t o t t a k , h o m á l y o m b a r e j t e z v e , a k á r m i n t k a t o n a , akár m i n t e g y s z e r ű polgár, s z í v e m ' v é r é b ó l , hazafiúi é r z e l m i m b ó l , m i n t a' selyembo¬ gár g y o m r á b ó l , e g y fonalat f o n o k , m e l l y n é l f o g v a v e s z n i i n d ú l t t M a g y a r N e m z e t i s é ¬ g ü n k e t , m a g y a r n y e l v , é r z é s , és írás által, h a c s a k k e v é s i d ó v e l is t o v á b b é l e t b e n tart¬ s a m . M a g y a r ú l f o g o k í r n i , és c s a k a' s z í v e k h e z s z ó l l a n i ; - m i t ? m i k é n t ? - m a g a m s e m t u d o m m é g . H o g y t a l á n c z é l o m a t e l é r e m , a z é r t g o n d o l o m , m i v e l a z é n s z í v e m r e is n a g y h a t á s s a l m u n k á l t a k e d d i g írtt j o b b M a g y a r E l m e m í v e i n k . " E r d é l y b e n töltött nyolcz h ó n a p után 1 7 9 3 b a n Januárius 5 k é n H a d n a g y n a k n e v e z ­ t e t e t t , e g y s z e r r e m i n d a z E z e r e d n é l , m i n d a' M a g y a r N [ e m e s ] T e s t ó ' r S e r e g n é l N e ­ m e s Z a l a V á r m e g y e ' részéró'l. K [ i s f a l u d ] y m a g á n a k j o b b k i m í v e l t e t h e t é s e v é g e t t a z utólsót választotta. A T e s t ó r Seregnél negyedfél esztendót töltvén, erkölcsi míveltetését n y o m b a n a ' f r a n c z i a és o l a s z n y e l v ' s e r é n y t a n ú l á s a által k e z d é . A ' k ü l f ö l d i L i t e r a t ú r á b a n c s e k é l y j á r t o s s á g á t o t t a n n y i r a t e r j e s z t é , a ' m e n n y i r e i d e j e és f o g é k o n y s á g a c s a k e n g e d t e . A ' n a p n a k d é l e l ó t t i r é s z é t , a ' s z o l g á l a t o n k i v ű l , t ö b b n y i r e s z o b á j á b a n t ö l t é , és t a n ú l á s ra v a g y o l v a s á s r a f o r d í t t á , g y a k r a n e l z á r v á n m a g á t é l e t 's ö r ö m l e h e l l ó t á r s a i n a k z a j o s t á r s a s á g a e l ó l . A ' P e d á n t s á g a z o n b a n , m e l l y e t m a g a is g y ű l ö l t , s o h a n e m b i r t l e g k i s s e b b á r n y é k o z a t o t is v o n n i k ü l s e j é r e és v i s e l e t é r e . E g y k o r e g y d é l e l ó t t i ó r á j á b a n , m i d ó n é p p e n a z o n nap d é l b e n U d v a r i Szolgálatba kell vala m e n n i e , addig p o n g y o l á n Torquato Tasszónak m a g y a r r a f o r d í t t á s á v a l f o g l a l t o s k o d o t t , a ' m i t a' n y e l v t a n ú l á s v é ¬ gett tenni szokott, m i d ó n az akkor B é c s b e n lévó két rendkivűli A n g o l k ö v e t , L o r d S p e n c e r és G r a n v i l l e , E s z t e r h á z y M i k l ó s H e r c z e g , a k k o r i E z e r e d e s , és a ' testó'r S e r e g ¬ n é l F ó h a d n a g y által s z o b á j á b a v e z e t t e t t e k . A ' k é t A n g o l e z e n I n t é z e t n e k k ü l s e j é v e l , b e l s e j é v e l k í v á n t m e g e s m e r k e d n i . I g e n m e g v o l t a k l e p e t v e , m i d ó n a' T e s t ó r H a d n a ¬ gyot T a s s z ó n a k magyarra fordíttásában, pipájából füstölve, p o n g y o l á n lelték. T e t s z e t t n é k i k e z e n t a p a s z t a l á s , és K [ i s f a l u d ] y t m e g d i c s é r t é k , c s u d á l v á n , h o g y e g y M a g y a r I f j u a ' N a g y V i l á g ' z a j j á b a n is m í v e l i a z t , a ' m i a z A n g o l o k n á l n e m ú j s á g . A l t a l l y á b a n i g e n k e d v e l l é , a' s z e b b m ű v é s z e t e k k e l m é l l y e b b e n m e g e s m e r k e d n i : a ' R a j z o l á s , F e s t é t , M u z s i k a , és S z í n m ű v é s z e t e r á n t t á p l á l v á n , m i n t a ' P o é z i s ' r o k o n i v a l , l e g e r ó s s e b b s z e n v e d e l m é t . Ö r ö k k é k á r ! és e z t m a g a is m i n d i g b á n t a , h o g y a ' M u z s i k a ' e l v e i t , a ' G e n e r á l B a s z u s t m e g n e m t a n ú l t a , m e r t n a g y h a j l a n d ó s á g o t és t e h e t s é g e t é r z e t t m a ¬ g á b a n a ' h a n g k ö l t é s r e , m e l l y b e n , A v a t o t t a k ' állíttása s z e r i n t , i g e n e r e d e t i I d e á j i v o l -

191

tak: m i n t p [ é l d á n a k ] o[káért] a z , h o g y O históriai rajzolatokat, C a t a s t r o p h á k a t , költói F a n t a z i á k a t , R e g é k e t 's a.' t. s z e r e t e t t v o l n a M u z s i k a által k i f e j e z v e e l ó ' a d n i . A z o t t é l i ' j e l e s í r ó k k a l és M ű v é s z e k k e l e s m e r e t s é g b e n v o l t , és t ö b b e k k e l k ö z ű l ö k t á r s a l k o d o t t . Esmerte Alxingert, Retzert,Mayert, (Dya-na-Sore' Szerzójét.)E z e n utólsónak erede­ ti G e n i u s s á t i g e n k e d v e l l t e . E s m e r t e Salierit, W e i g l t , B e e t h o v e n t . E s m e r t e B r o c k ¬ m a n n t , L a n g e t , V i g a n ó t és N ó j é t . E z e n u t ó l s ó n a k s z e n v e d e l m e s k e d v e l l ó j e és p á r t o s sa v o l t , m i n d k e l l e m e s s z e m é l l y é r e , m i n d m ű v é s z i ü g y e s s é g é r e n é z v e : m e r t e n n e k m i m i k á j a b á m ú l á s r a m é l t ó , s ó t e l r a g a d ó v o l t . V a l ó s á g g á l ö n általa K [ i s f a l u d ] y n a k , a ' m i t é p p e n a k k o r D á n a é r ó l W i e l a n d ' A g a t h o n n y á b a n o l v a s o t t . - Noverre, a' s z e b b s n a g y o b b n e m ű B a l l é t n e k T e r e m t ó j e m e g h a l v á n , a' Ballét lassanként csak lelketlen g y m n a s t i k á v á , és g r o t e s z k u g r á l á s o k k á a l l y a s o d o t t . V i g a n o v o l t a z e l s ó , k i a ' B a l l é t n e k m i m i k á j a által i s m é t l e l k e t , é r t e l m e t , k e l l e m e t , é r d e k e t , és h a t ó s á g o t a d v á n , a ' s z í n j á ¬ t é k n a k e z e n n e m é t újra t e r e m t é . L e g i n k á b b szeretett O társalkodni S o m s i c h L á z á r Kir: T a n á c s o s s a l , geniális ó s z A t t y a f i j á v a l , k i a k k o r B é c s b e n lakott; G ö r ö g D e m e t e r r e l , a k k o r E s z t e r h á z y P á l ifjú H e r c z e g n e k N e v e l ó j é v e l ; K e r e k e s s e l , a ' M a g y a r H í r m o n d ó n a k í r ó j á v a l ; S á n d o r Ist¬ vánnal; T a k á c s Józseffel, Festetics L á s z l ó G r ó f ' N e v e l ó j é v e l ; Batsányi Jánossal-is, k i a k k o r , d e csak rövid ideig, B é c s b e n t a r t ó z k o d o t t . H e l y é n fog itt állani a' k ö v e t k e z e n d i geniális a n e k d o t a : E g y d é l u t á n , n y á r o n , K [ i s f a l u d ] y nyiltt ajtónál, szobája' k ö z e p é n állva, V i g a n o ' k é p e alatt, m e l l y a ' falon f ü g g ö t t , a z o n L e n g y e l t j á t s z o t t a h e g e d ű j é n , m e l l y e l a ' j e l e s T á n c z o s n é , a z ú g y n e v e z e t t r ó z s a s z í n ű PasdeDeuxben, B é c s b e n legeló's z ö r f e l l é p e . A ' m u z s i k á b a e l m e r ű l t t n e m v e v é m i n d g y á r t é s z r e a z a j t ó b a n álló és O t e t f i g y e l e m m e l hallgató V e n d é g e t . S o m s i c h L á z á r volt e z , O t e t k e d v e l l ó R o k o n a , egyg y i k a ' l e g n a g y o b b G é n i u s o k , T u d ó s o k , és r ó m a i n y e l v e n s z ó l l ó P o é t á k k ö z ű l , k i k e t H u n n i a valaha szült. E z e n Jelenetre O n y o m b a n , villámsebességgel a' k ö v e t k e z e n d ó ' E p i g r a m m á t m o n d o t t a , 's o t t l e is írta:

„Cernis utentheo rapitur mirabilis oestro! Cor misero et mentem sic rapit illa tibi." A ' Sors a z o n i d i b e n n a g y v e s z e d e l e m t i l m e n t e t t e - m e g K[isfalud]yt: M a r t i n ó v i c s A p á t , k i n e k u t ó b b m i n t F e l s é g s é r t ó n e k f e j e v é t e t e t t , B é c s b e n a k k o r n a g y h á z a t tar¬ t o t t , és k é n y e l m e s v e n d é g s é g e k e t , m ú l a t s á g o k a t a d o t t , m e l l y e k b e a ' t e h e t ó s , v a g y el¬ més Ifjakat édesgetni, szemlátomást erilködött. S o k á i g incselkedett K[isfaludy] után, h o g y O t e t is t á r s a s á g á b a v o n h a s s a , és t a l á n v e s z é l y e s t i t k a i b a a v a s s a , m e l y l y e k e t ak¬ k o r c s a k t u d n i is, é l e t v e s z e d e l e m v o l t . E z a z o n b a n a ' f e s l e t t é l e t ű P a p o t g y ű l ö l v é n , m i n d i g vonogatta magát. V é g r e , sokszori k é r é s n e k e n g e d v é n , egy estvéli múlatságra; m e l l y n e k f o g l a l t t y a M u z s i k a és É n e k v o l t , c s a k u g y a n o d a i g é r k e z e t t . D e M a r t i n o v i c s a z o n estvét elózó déli órákban befogattatott, sok M a g y a r Ifjúnak, kiket s z e n v e d e l m e ¬ iknél fogva, M a g á h o z csábíttani vágyott, szerencséjére. E s z t e r h á z y A n t a l H e r c z e g n e k halála u t á n a ' m a g y a r T e s t ó r - K a r n a k k o r m á n n y a a ' m á s o d i k K a p i t á n y r a maradott, egy olly e m b e r r e , k i talán az egész magyar N e m z e t b ó l arra l e g k e v é s b é v a l a a l k a l m a s ; m e r t O n e m v o l t e g y é b , m i n t e g y a ' k a t o n a i k ö t e l e s s é ¬ g e t és é r d e m e t c s u p á n a ' k e m é n y s é g b e n , k e v é l y s é g b e n , f e n y í t t é s b e n h e l y z ó z o r d o n katona Elöljáró, k i n e k az Ifjúságot m i n d e n csekélységért, p[éldának] o[káért] lovának

192

e g y n a g y o b b ugrásáért, b ü n t e t n i , vala l e g f ő b b g y ö n y ö r ű s é g e ; m i d ő n e l l e n b e n a' titkos h í r h o r d ó k n a k és á r u l k o d ó k n a k l e g c z é g é r e s e b b v é t k e i k e t is e l n é z t e . A z ő' e s z k ö z l é s e által a z e g é s z T i s z t i K a r , e m b e r t a l a c s o n y í t t ó , tiszti K a r a k t e r t sértő, valóságos f e n y í ­ t é k h á z i szabásokra szoríttatott: A ' T i s z t e k k é n y t e l e n e k voltak o t t h o n n enni egy beál­ lított F r a i t e r n é l , k i rossz é t k e t italt a d o t t , h ó n a p o n k é n t l e v o n a t v á n e z é r t a' Z s o l d n a k e g y h a r m a d a . E n g e d e l e m n é l k ű l , d é l u t á n n i n é g y ó r á i g , s e n k i n e k a' h á z b ó l k i m e n n i s z a b a d n e m v o l t . A ' h á z a k h o z e b é d r e h i v a t a l o s n a k b e k e l l e m a g á t j e l e n t e n i , m i által a' j o b b h á z a k b a n , t á r s a s á g o k b a n m í v e l ő ' d h e t é s m i n t e g y el v a l a z á r v a . A ' d é l e l ő t t i ó r á k a t oskolában kellett tölteni, o l l y a n o k n a k hallgatásával, m i k e t m i n d e n e g y g y i k m á r oskolájiban m e g t a n u l t , e g y olly f ő b b T i s z t n e k f e l v i g y á z á s a alatt, k i v a l a m e n n y i n é l n e v e ¬ letlenebb, tudatlanabb, d u r v á b b volt; ki első oskoláiból k ö z k a t o n á v á lévén, u t ó b b csak azért t é t e t e t t T i s z t t é , m i v e l jó h á z b ó l s z ü l e t e t t . I l l y sérelmes r e n d e l é s e k által leforrázva lévén az egész T i s z t i Kar, sokan, kik függetlenek voltak, kiléptek; azok p e d i g , k i k sorsaik által o d a k ö t v e v a l á n a k , s z e m l é l e t e t , v i z s g á l a t o t k í v á n t a k , h o g y panaszszaikat elő'adhatván, az I n t é z e t b e n változást e s z k ö z ö l l y e n e k . K[isfalud]y volt e g y g y i k a' leg h e v e s e b b , l e g b á t r a b b p a n a s z l ó k k ö z ű l . A ' v i z s g á l a t n a k k ö v e t k e z é s e , s z o k á s s z e r i n t a' l ö n : h o g y m i n d a' z s a r l ó E l ö l j á r ó , ( d e e z t i t k o n ) m i n d a z e g é s z T i s z t i K a r , ( e z m i n d a z á l t a l n y i l v á n , és n a g y l á r m á v a l ) m e g f e n y í t t e t t e k , n é g y l e g ö r e g e b b , és négy legfiatalabb T i s z t nyolcz napra Z á r b a tétetvén. K[isfalud]y e k k o r fenyíttés n é l k ű l maradott. A z o n b a n n e m sokára, egy F ő U d v a r m e s t e r i parancsolat mellett, K [ i s f a l u d ] y is h a t o d m a g á v a l , ellenkezés és lázasztás m i a t t , ( í g y n e v e z t e t t e k a ' v á d a k ) a ' T e s t ő r i K a r b ó l a' k é t G a r n i s o n R e g e m e n t h e z t é t e t e t t által. A ' m é l t a t l a n b á n á s s a l e l é g t e l e n s é g ö k e t k i j e l e n t e n i , és a z I g a z a t k i m o n d a n i b á t o r k o d ó k m a k a c s o k n a k , lázasztóknak kiáltattak-ki; holott é p p e n K[isfalud]y volt egygyik azon T i s z t e k k ö z ű l , k i t n e m c s a k m e g f e n y í t t e n i , d e c s a k s z ó v a l l e g k i s s e b b é r t is f e d d e n i , k e r e s v e s e m ta¬ láltak a z E l ö l j á r ó k soha s e m m i okot. - A ' G a r n i s o n R e g e m e n t h e z általtétetés m i n d e n esetre büntetés volt, m e l l y m i n d e g y g y i k r e n é z v e mindazáltal csak addig tartott volna, a' m e d d i g a' T e s t ő r K a r n á l k i t ö l t e n d ő öt e s z t e n d ő k i k e r ű l v é n , i s m é t r a n g j o k k a l e g y g y ü t t más E z e r e d e k b e soroztattak volna. L e g n e h e z e b b e n esett a z , h o g y m i n d e n e g y g y i k n e k s z a b a d s á g á b a n álla u g y a n s z o l g á l a t t y á r ó l l e m o n d a n i ; d e e z e n l é p é s t ő l m i n d e n i k e t a ' b e c s ű l e t f é l t é s t a r t ó z t a t t a , n e h o g y a ' V i l á g által, a ' T e s t ő ' r k a r b ó l e l ű z ö t t e k n e k g y a n í t t a t h a s s a n a k . E l m e n t t e h á t a' h a t H a d n a g y a' k é t G a r n i s o n R e g e m e n t h e z O l a s z o r s z á g b a . E g g y i k C r e m ó n á b a n , m á s i k a' M i l á n ó i f e l l e g v á r b a n f e k ü v é k . S z o k a t ¬ lan t e k i n t e t volt, a' csínos, életlehellő, n a g y V i l á g b a n jártos, a' f e n t t e b b társalkodás' h a n g j á v a l beszéllő', cselekvő' fiatal T i s z t e k e t a z é l e t ö k e t m e g ú n t t , k o m o r , m i n d e n to­ v á b b i elő'meneteltő'l elzártt éltes T i s z t e k k ö z ö t t szolgálni látni. „ A z ö n k é n y n e k e m ¬ b e r t g y a l á z ó , l e l k e t l e n g é p e l l y é a l á z ó n e v e t s é g e s , e g y s z e r 's m i n d s z o m o r ú j á t é k á v á tett S o r s o m ! - H a független volnék, haza m e n n é k ; de így - t ű r n ö m kell. M e d d i g fo­ g o m g y ő z h e t n i ? - " A ' t ö b b i k ö z ö t t í g y szólla K [ i s f a l u d ] y a k k o r B a r á t t y á h o z írtt leve¬ lében. N é h á n y n a p m ú l v a a' t ö b b í z b e n m e g v e r t t A u s z t r i a i H a d e g é s z e n v i s s z a t o l a t v á n , M i l á n ó b a n t e r m e t t B o n a p a r t e , és f e l l e g v á r a k ö r ű l v é t e t e t t , - h é t h é t m ú l v a o s t r o m o l ¬ t a t o t t , - és a ' h á r o m n a p i o s t r o m u t á n m a g á t m e g a d ó V á r ő r í z e t , v e l e K [ i s f a l u d y ] is, m i n t h a d i f o g o l y F r a n c z i a O r s z á g b a k ö l t ö z ö t t , m e l l y n e k déli r é s z é b e n , a' n e m termé¬ k e n y , d e r e g é n y e s Provence-ban n é h á n y h ó n a p o t t ö l t v é n , b e c s ű l e t s z a v á r a , m é g k i v á l -

193

t a t á s a e l ó t t , v i s z s z a b o c s á t t a t o t t . St: Raffeau-tól f o g v a , Fréjus ( n é h a i F o r u m J u l i u m ) m e l l e t t , G e n u á i g a ' F ö l d k ö z i t e n g e r e n ú t a z o t t , h o l e g y r e t t e n e t e s f e r g e t e g , és s z é l v é s z a z O t e t t á r s a i v a l e g y g y ü t t v i v ó g á l l y á t m a j d n e m e l v e s z t é . E r r ó l H i m f y j é b e n v a n is emlékezet. F r a n c z i a O r s z á g b ó l visszajövetele után, m i n t m é g k i n e m váltott hadi fogoly, Kla¬ genfurtban állíttatott-meg, hol elóször az ottani F ó Katona-Ispotálynak Inspectiója, a z u t á n , a ' F r a n c z i á k o d a is e l ó n y o m ú l v á n , s o k s z á z , k a t o n a - ö l t ö z e t t e l t ö m ö t t , h o r d ó k ¬ n a k a z e l l e n s é g t ó l m e g m e n t é s e , és b á t o r s á g b a s z á l l í t t á s a b í z a t t a t v á n r e á , s z o l g á l a t t y á n a k o l l y j e l e s e n m e g f e l e l t , h o g y a ' F ó h a d i T a n á c s által dicséró parancsolat m e l l e t t W a l l i s O l i v e r g y a l o g S o r e z e r e d é h e z t é t e t e t t által, m e l l y a k k o r a ' m á r b e á l l o t t , d e c s a k rövid Békességben a' N é m e t Birodalomban, a' Würtenbergi H e r c z e g s é g b e n kvártélyozott; h o v á 1 7 9 7 b e n m e g é r k e z v é n , oda vitt rangja szerint az u t á n n a k ö v e t k e z ó eszt e n d ó b e n F ó h a d n a g g y á lön. O t t m i n t e g y k i s z a k a s z t v a N e m z e t é b ó l , az egész E z e r e d nél e g y e d ű l m a g a l é v é n M a g y a r , lehetetlen volt h e l y z e t é v e l barátkoznia; a' gyalogság¬ nál szolgálat e g y é b e r á n t s e m l é v é n k e d v é r e . A z 1799 h á b o r ú b a n a ' R a j n a i H a d t e s t n e k , a z Osterachi, Stockachi, Winterthúri, é s Zürchi n a g y és v é r e s , d e s z e r e n c s é s ü t k ö z e t e k b e n , h a r c z o l ó T a g j a v o l t . 1 8 0 0 b a n b u c s ú t v ö n a ' K a t o n a s á g t ó l , és h a z a j ö v é n , m e g h á z a s o d o t t , F e l e s é g ű l v é v é n d i k i

Mező Szegedi Szegedy Rozália K i s A s z s z o n y t , n é h a i Szegedy Ignátz, K i r á l y i T a n á c s o s n a k , és Z a l a V á r m e g y e ' e g y k o r i , n e v e z e t e s V i c z e I s p á n n y á n a k L e á n y á t . - E l e i n t e V a s s V á r m e g y é b e n K á m b a n l a k o t t , F e l e s é g e ' j ó s z á g á n , m í g 1 8 0 5 b e n a z a k k o r i g m á s o k által h a s z o n b é r b e n birtt anyai jószágát á l t a l v e h e t v é n , S ü m e g h r e v e t t e lakását, a z o n ház¬ b a n , m e l l y b e n s z ü l e t e t t , és a ' h o l , m i n t o s z t á l y r é s z é b e n , m o s t is l a k i k . 1 8 0 9 a ' M a g y a r N e m e s I n s u r r e c t i ó n a k f e l á l l í t t á s á v a l Z a l a V á r m e g y e O t a z O lo¬ v a s s á g á h o z F ó s t r á z s a m e s t e r n e k v á l a s z t o t t a . H i m f y j é n e k és R e g é j i n e k k i n y o m t a t á s a után akkor már a' H a z á b a n esmerve lévén, József Királyi Fóherczeg, M a g y a r Ország N á d o r a , és a ' f e l k e l ó M a g y a r N e m e s S e r e g n e k t ö r v é n y e s F ó v e z é r e O t e t m a g a m e l l é vette Szárnysegédnek. - A ' magyar L i t e r á t o r o k e z e n idóig n e m csak különös tekintet¬ r e , t i s z t e l e t r e n e m m é l t a t t a k , h a n e m n é m e l l y b u t a N a g y o k t ó l m e g is v e t t e t t e k , m i n t ¬ h a k e v e s e b b é s z s z e l és t u d o m á n n y a l b i r n i , m i n t e g y L i t e r á t o r , 's n e v e z e t e s e n c s a k m a g y a r ú l í r ó L i t e r á t o r , c s a k n a g y b i r t o k o s o k h o z i l l ó f é n y és é r d e m v o l n a . A ' N á d o r , k i n e k a ' M a g y a r N e m z e t C u l t ú r á j á r a n é z v e o l l y sokat k ö s z ö n h e t , elsó volt, k i é r d e m s z e r i n t b e c s ű l n i t u d v á n és t a n í t v á n a ' M a g y a r L i t e r á t o r o k a t , a ' R e g i s a d e x e m p l u m ro¬ h a n ó m a g y a r N a g y o k b a n is f i g y e l m e t g e r j e s z t e t t e r á n t o k . - N a p ó l e o n C s á s z á r n a k a ' M a g y a r N e m z e t h e z bocsátott Proclamátiójára K [ i s f a l u d ] y n a k kellett volna válaszolni; m á r m e g vala n é k i parancsolva; d e a' k ö r n y ű l m é n y e k e l l e n k e z ó t tanácsolván, a ' szán¬ d é k is m e g v á l t o z o t t , a n n y i v a l i n k á b b , m i n t h o g y a z o n P r o c l a m á t i ó k a ' h í v T ö r v é n y h a ¬ t ó s á g o k által t ö b b n y i r e e l s í k k a s z t a t t a k . A z I n s u r r e c t i ó t k ö v e t ó b é k e s s é g b e n O F e l s é ¬ g e j ö v e n d ó ' h a s z o n v é t e l v é g e t t , a z I n s u r r e c t i ó n a k , m e l l y 1 7 4 0 ólta e l l e n s é g g e l n e m harczolt, oklevelekkel bizonyított történeteit kívánta a' N á d o r t ó l ; e n n e k megírása K [ i s f a l u d ] y r a b í z a t t a t o t t . E z e n n é m e t n y e l v e n írtt, 's m a j d n e m e g y e s z t e n d ó " f o l y t t á i g k é s z ű l t t m u n k á j á n a k k ö v e t k e z é s e i , a z a r a n y é r n e k s o k ü l é s által o k o z o t t b a j a i és fájdalmai l e v é n e k . A ' s z a b a d o n (freimüthig) iratni parancsoltt m u n k a a z o n b a n m é g csak említetésre sem méltatott. b e n

194

1 8 2 8 b a n e g y g y i k t a g j a v o l t a z o n , a ' N á d o r F ó h e r c z e g által k i n e v e z e t t t u d o m á n y o s V á l a s z t m á n y n a k , m e l l y a' M a g y a r tudós T á r s a s á g n a k Alaprajzát, rendszabásait T e l e ¬ k i J ó z s e f G r ó f n a k e l ö l ü l é s e alatt k i d o l g o z t a . 1 8 3 0 b a n K [ i s f a l u d y ] a' M a g y a r T u d ó s T á r s a s á g ' v i d é k i , r e n d e s T a g j á n a k választa¬ tott a' n y e l v t u d o m á n y ' osztállyában. U g y a n a z o n e s z t e n d ó l b e n , m á r m i n t T a g j a a z o n T á r s a s á g n a k , m i n d e n a' h a z a i n y e l v m í v e l é s r e , és m a g y a r N e m z e t i s é g ' t e r j e s z t é s r e h a t ó i n t é z e t e t e l ó m o z d í t t a n i , e s z k ö z l e n i k ö t e l e s s é g é n e k tartván, s z ü n t e l e n b u z g ó hazafiságától elragadtatva, Bala¬ t o n F ü r e d e n , h a z a f i ú i a d a k o z á s o k b ó l , e g y c s í n o s , h a t öl s z é l e s s é g ű és t i z e n h a t öl h o s z szaságú J á t é k s z í n t épített, m e l l y N [ e m e s ] Z a l a V á r m e g y é n e k v é g z é s e szerint e g y e d ű l a' M a g y a r S z í n m ű v é s z s é g n e k v a n s z e n t e l v e . E z e n é p ű l e t a n n y i v a l c z é l e r á n y o s a b b , m i n t h o g y k é t s z á r n y á b a n e g y h u s z o n n é g y s z e m é l y b ó l álló T á r s a s á g n a k is e l e g e n d ó n y á r i s z á l l á s a v a g y o n . A ' s z í n é s z e k n e k k ö n n y e b b é l e l m ö k r e k o n y h a is é p ű l t t a ' s z í n ¬ házban. -

K [ i s f a l u d ] y n a k é l e t e ' f o l y a m á t i g e n m e g a k a s z t o t t a , só't i r á n n y á b ó l e l c s a v a r t a , a ' T e s t ó r i K a r b ó l , rosszakarója' vádlásai miatt o k o z o t t általtétele a' G a r n i s o n R e g e m e n t ¬ h e z . A ' h a z a f i s á g n a k és N e m z e t i s é g n e k m é l y é r z é s e l é v é n k i f e j l e t t v a l ó j á n a k legeró'ss e b b v o n á s a ; B é c s b e n , m a g a k i m í v e l t e t é s é b e n k i t ö l t e n d ó öt e s z t e n d e j e u t á n p o l g á r i h i v a t a l r a v á g y o t t , m e g l é v é n a r r ó l g y ó z e t v e , h o g y o t t j o b b a n és b i z o n y o s a b b a n s z o l g á l ¬ h a t H a z á j á n a k és N e m z e t é n e k , m i n t s e m a ' K a t o n a s á g n á l , h o l , h a v é r é t o n t y a is, h a m e g h a l is, a ' k e v e r t t M o n a r c h i á n a k c s a k e g y t a g j a , m i n d e n h a z a i é r d e m 's d i c s ó s s é g n é l k ű l v é s z - e l b e n n e . M o s t , h a c s a k a ' V i l á g által e l ű z ö t t n e k n e m a k a r t t a r t a t n i , t o v á b b k e l l e t t e n n e k b é b i z o n y í t t á s á r a szolgálnia. - M é g e g y n a g y o k l ö k t e - k i O t e t a' Z a v a r o s V i l á g b a : a z , h o g y a z o n t e l e t e l ó z ó ó s z b e n s z a b a d s á g g a l o t t h o n l é v é n , 's B a d a c s o n y o n s z ü r e t k o r S z e g e d y R o z á l i a K i s a s z s z o n n y a l m e g e s m e r k e d v é n , e n n e k m i n d a k k o r i tes¬ ti k e l l e m e i , m i n d a ' t ö b b i f e l e t t r a g y o g ó e r k ö l c s i 's e l m e b é l i s z é p 's r i t k a t u l a j d o n i , a ' n a g y V i l á g ' z a j j á b a n l e l k e ' r o k o n á t fel n e m l e l v é n , O t e t a n n y i r a m e g h a t á k , h o g y b i z o ¬ n y o s n a k hitte, csak O vele boldogúlhatni földi pállyájában; annyival i n k á b b , m i n t h o g y v i s z o n t h a j l a n d ó s á g o t és é r d e k l e t e t is v é l e s e j t e n i a ' r o k o n é r z e l m e k e t 's k ü l ö n ö s e n h a z a - s z e r e t e t e t tápláló S z í v b e n ; - a z o n b a n S z e g e d y R o z á l i a , m i d i n K [ i s f a l u d ] y a' G a r n i s o n R e g e m e n t h e z általtétele u t á n , O l a s z o r s z á g b a indúlása elótt, Z a l á b a n ismét m e g f o r d ú l n a , a ' m a g á t e g y é b e r á n t is s é r t e t v e é r z ó I f j ú e r á n t n é m ű h i d e g s é g e t m u t a ¬ tott v i s e l e t é b e n , ú g y , h o g y e z a' n é h á n y h ó n a p elótti szívességet a z elótte legbecse¬ s e b b l e á n y s z í v b e n e g é s z e n k i h a l t t n a k , v a g y t a l á n h e l y z e t e által k i t i l t o t t n a k g y a n í t t á . E z e n v á l t o z á s n a k o k á t O a' T e s t ó r i K a r t ó l , m e g é r d e m l e t t n e k véltt e l m o z d í t t a t á s á b a n k e r e s t e . M o s t fájt n é k i l e g i n k á b b a z ót t a l á l t t b a l t ö r t é n e t ; m o s t d ú l t f ú l t O a z e m b e ¬ r e k n e k e d d i g n e m t a p a s z t a l t t r o s s z l e l k ű s é g ö k m i á t t ; és e l t ö k é l l é m a g á b a n : e l v e s z n i a ' V i l á g ' z a v a r j á b a n , a' véres h a r c z o k b a n . S z í v é n e k e z e n h e l y z e t e , v a l ó j á n a k e z e n feling e r ű l t s é g e , h o z z á j á r ú l v á n r é g i t á p l á l t t h a z a f i ú i v á g g y a és f e l t é t e l e , m a g y a r n y e l v 's írás á l t a l t e r j e s z t e n i a ' v e s z n i i n d ú l t t M a g y a r N e m z e t i s é g e t , t e v é k O t e t i n d ú l a t o s és ter¬ m é k e n y K ö l t ó v é , a' m i H i m f y ' S z e r e l m e i b e n s o k h e l y e n k i t e t s z i k . - K é t e s z t e n d e i g K [ i s f a l u d ] y a n n y i r a e l s z a k a d o t t H a z á j á t ó l , N e m z e t é t ó l , R o k o n i t ó l , B a r á t i t ó l , m i n t a' k i m á s V i l á g r a k ö l t ö z ö t t . E g y e d ű l H i m f y b e n élt e g é s z M a g y a r v a l ó j a . D a l a i t t ö b b n y i r e

195

m a g á n o s s é t á l á s és l o v a g l á s k ö z b e n k ö l t ö t t e . A ' m e r r e j á r t , m i n d e n V á r o m l a d é k o t meglátogatott, kivált az ezekkel bóvelkedó N é m e t Birodalomban. A k k o r fogantattak k é p z e t é b e n j ö v e n d ó R e g é j i , m e l l y e k n e k elsó z a v a r o s I d e á j i t a z o n b a n c s a k u g y a n a' Születése' helyét k ö r n y e z ó S ü m e g h , T á d i k a , R e z i , Csobáncz, Szigliget, S o m l ó Váro m l a d é k o k t á m a s z t á k e l m é j é b e n , m é g csak alig serdűló k o r á b a n . V é g r e T a k á c s J ó ¬ z s e f B a r á t t y á h o z i n t é z v é n h o s z s z ú elszakadása u t á n elsó s z ó z a t t y á t , hírt v e t t a z o k r ó l , k i k O t e t é r d e k l é k , h í r t v e t t e k f e l ó l e a z o k , k i k e t O é r d e k l e t t , és e z e k k ö z ö t t a z is, k i t O n e m f e l e j t h e t e t t , és 1 7 9 9 e l e j é n e r ó ' s z a k k a l f a k a d o t t k e b e l é b ó ' l e g y S z ó z a t a ' n e m f e l e j t h e t e t t h e z . E z t sürű v i s z o n t levelezés k ö v e t t e , m e l l y e t a z u t á n a' K a t o n a s á g t ó l b u c s ú v é t e l , 's v é g r e h á z a s s á g f e j e z e - b é . Házasságának boldogságát hamar megzavarta szeretett N ó j é n e k eleinte ritkábban, a z u t á n s ü r ű b b e n , végre m a j d n e m folyvást tartó b e t e g e s k e d é s e . H a z á j á b a v i s z s z a t é r é s e u t á n m e z e i g a z d a s á g l ö n f o g l a l a t o s s á g a , és k ö z b e n a ' M a g y a r L i t e r a t ú r a . ' S m i n t h o g y e r r e O t e t e g y e d ű l a ' h a z a f i s á g n a k és N e m z e t i s é g n e k l á n g o l ó , k i f o g y h a t a t l a n é r z é s e , e z t é b r e s z t e n i 's t e r j e s z t e n i v á g y á s a b i r t a , O o l l y l i t e r á t o r i p á l l y á t v e v e c z é l b a , m e l l y e n j á r v a n e m a n n y i r a a ' f o r m á k h o z r a g a s z k o d ó T u d ó s o k a t és K r i t i k á t t ö r e k e d e t t k i e l é g í t t e n i , m i n t i n k á b b a ' M a g y a r I f j ú s á g n a k , 's f ó k é p p e n a ' N ó n e m n e k k e b e l é b e n 's a g y á b a n M a g y a r h a z a i és n e m z e t i é r z é s t és g o n d o l k o z á s t , s z í v ¬ re és e l m é r e h a t v a , 's m e l l e t t e k é p e k k e l f e s t v e , és r e g é l v e g e r j e s z t e n i , - a ' N i ' n e m e t t a r t v á n a ' N e m z e t ' j e l e n v a g y j ö v e n d ó ' , n e v e l i , és k é p z i A n n y á n a k . E z e n o k b ó l választá O M í v e i b e n a' l e g e g y s z e r ű b b , l e g t e r m é s z e t e s e b b , s u g y a n azért l e g k ö n n y e b b v e r s n e m e t . ' S h a e g y m a g y a r h ö l g y b e n a ' H a z a ' és N e m z e t ' s z e r e t e t é t M í v e i á l t a l g y ú l a d n i és A n n y a p é l d á j a u t á n a z t g y e r m e k e i b e n is g y ö k e r e t v e r n i t a p a s z t a l t a , a b b ó l s z á r m o z ó örömét m i n d e n n é l é d e s e b b n e k érezte. ' S h o g y czéllyát, k ü l ö n ö s e n hazafi¬ s á g o t és N e m z e t i s é g e t l e h e l l ó R e g é j i által, el is é r t e , a z k ö z h a z a i v é l e m é n y . E l m e m í ¬ v e i t t e r m e s z t ó m a g á n n y a i t ö b b n y i r e S ü m e g h i s z é p , és B a d a c s o n y i t ü n d é r e s k i l á t á s ú Szólleji. É p p e n azért, mivel hazafiságának érzése az ó uralkodó indúlattya, mint T a g ¬ j a a ' K a r o k n a k és R e n d e k n e k , m i n d e n t a r t a l é k n é l k ű l b á t r a n és e r ó s e n s z o k o t t n y i l a t ¬ k o z n i , a z I g a z s á g , t ö r v é n y és C o n s t i t ú t i ó m e l l e t t a ' V á r m e g y e ' g y ű l é s e i b e n . A ' T e r m é ¬ s z e t m e g t a g a d t a t ó l e a ' r ö g t ö n s z ó n o k i t e h e t s é g e t : e n n e k o k a t e r m é s z e t i h e v e s s é g e , és agyát elboríttó F a n t a z i á j a lehet, m e l l y a' s z ó n o k i r e n d e s f o l y a m a t o t , r ö g t ö n m e g í t é l é ¬ sét a ' s o k n a k v a g y k e v é s n e k , és m e l l é k k i ö m l é s e k n é l k ű l , e g y e d ű l a ' t á r g y a t k ö v e t ó e m l é k e z e t e t m e g t a r t a n i n e m k é p e s . D e írásba tett b e s z é d e i m é g s o h a - s e m h i b á z t á k el h a t á s o k a t . A ' L e n g y e l N e m z e t ' ü g y é b e n s z ó s z ó l l á s a N [ e m e s ] Z a l a V á r m e g y e ' G y ű ¬ l é s é t arra b u z d í t o t t a , h o g y e z a ' d i c s ó , d e s z e r e n c s é t l e n N e m z e t n e k v é d e l m é r e n e m c s a k felírás által k é r t e - m e g O F e l s é g é t C o n s t i t ú t i ó j á n a k v i s s z a s z e r z é s é r e , h a b á r a' M a g y a r H a d a k ' e r e j é v e l is, h a n e m k ö v e t t y e i n e k is ú t a s í t t á s ú l a d t a , h o g y m i n d m a g o k , m i n d m á s e g y é r t e l m ű T ö r v é n y h a t ó s á g o k ' e r ó l k ö d é s e által a z O r s z á g g y ű l é s b e n azt végrehajtani i g y e k e z z e n e k . A ' s o k és s ü r ű s z e r e n c s é t l e n s é g , m e l l y e l O t e t a ' sors j é g v e r é s , á r v í z , t ű z v e s z é l y , m a r ¬ h a v é s z , és m á s e s e t e k által l á t o g a t t a , k e d v é t a ' g a z d á l k o d á s h o z , m i n t s z a b a d e m b e r h e z l e g i n k á b b illó f o g l a l a t o s s á g h o z , s z i n t ú g y n e m t u d á m e g c s ö k k e n t e n i , m i n t k e d v é t a' h a z a f i s á g o t és N e m z e t i s é g e t l e h e l l ó m a g y a r L i t e r a t ú r á h o z . A z o n b a n a ' s o k c s a p á s , m e l l y O t e t f o l y v á s t éri, és e z e k által o k o z o t t g o n d g y a i és a g g o d a l m a i e l m é j é n e k t ö b b n e k

196

s z ü l e m é n n y e i t m á r e l ó r e e l ö l t é k , és n é m e l l y k e z d e t t d o l g o z á s a i t is f é l b e s z a k a s z ¬ tották.

E g y é b e r á n t K [ i s f a l u d ] y testalkatására n é z v e a' k ö z é p t e r m e t n é l v a l a m i v e l maga¬ sabb; széles v á l l ú - m e l l y ű , erós, i z m o s , véres férjfiú, n a g y , széles, boltos h o m l o k ú . H a j á t m á r 2 4 d i k e s z t e n d ó ' s k o r á b a n e l v e s z t é , M i l á n y b a n , m i d i n a ' F r a n c z i á k által h é t hétig b e k e r í t v e l é v é n , a' n a g y m e l e g b e n m e g f o g y a t k o z o t t rossz v í z a' V á r ó r i z e t b e n r a g a d á l y o s h a s m e n é s t o k o z v á n , s o k a t m e g ö l t , és K [ i s f a l u d y ] t is m e g r a g a d t a . E n n e k k ö v e t k e z é s e h a j a ' v e s z t e s é g e l ö n , a ' m i n é k i s o k a l k a l m a t l a n s á g o t s z o k o t t o k o z n i , és a ' f e s z e s t á r s a s á g o k t ó l v í s s z a t a r t ó z t a t t y a . A z e r ó s , v é r e s F é r j f i ú n a k erós t e s t m o z g á s r a l é v é n s z ű k s é g e , a' délelóttet t ö b b n y i r e o t t h o n n , a' d é l u t á n t s z a b a d b a n s z o k t a tölteni. É j f é l e l i t t ritkán m e g y ágyba, csendességben szeretvén dolgozni v a g y olvasni. E l l e n ­ b e n k é s i n is s z e r e t k e l n i . T é l i m ú l a t s á g a a' v a d á s z a t k o p ó k k a l : a l e g n a g y o b b h ó z i v a ¬ t a r o k b a n szeret l e g i n k á b b , reggeltól estig, m i n t e g y k ű z d v e a' fergeteggel v a d á s z n i a z e g y é b e r á n t is f á r a d s á g o s h e g y e s , v ö l g y e s , s z i r t e s , e r d ó s v i d é k b e n ; d é l b e n t á b o r i t ű z m e l l e t t p i h e n v é n , és f a l a t o z v á n . E l l e n b e n t a v a s z t ó l f o g v a ó s z i g r i t k á n v e s z p u s k á t k e z é b e . A ' tánczot, játékot soha sem kedvellé. E r k ö l c s i és l e l k i t u l a j d o n i r a n é z v e K [ i s f a l u d ] y é r z é k e n y , s z í v e s , m i n d e n m e g k e d v e l t t t á r g y é r t b u z g ó , i n d ú l a t o s , s z e m é r m e s , e g y e n e s l e l k ű ; 's u g y a n a z é r t g y ű l ó l ó j e a ' r a v a s z n a k , és e r k ö l c s t e l e n n e k . E m b e r s é g e s o k s z o r k á r á r a v o l t é l e t é b e n . S z o r o s barát¬ ságban igen k e v é s e m b e r r e l él; de barátiért m i n d e n áldozatra k é s z . M e g g y ó z ó d é s e után v é l e m é n n y e i b e n állandó; színlelni s e m m i t s e m k é p e s ; válogatás n é l k ű l k ö n n y e n n y i l a t k o z ó ; é r z e l m e i t és g o n d o l a t i t r e j t e n i n e m t u d ó ; a z i g a z s á g o t é l e s e n k i m o n d ó . K [ i s f a l u d ] y S á n d o r n a k és K á r o l y n a k t e r m é s z e t ö k , írói és k ö l t i i t e k i n t e t b e n , c s u d á l a ¬ tos e l l e n t é t b e n állának e g y m á s s a l : K á r o l y a' k ö z é l e t b e n , társaságban k e d v e t l e n , ko¬ m o r v o l t ; í r á s a i b a n e l l e n b e n t ö b b n y i r e o l l y v í d á m , sót a ' k i s z ö k é s i g v í g , h o g y , a ' k i n e m e s m e r t e s z e m é l y e s e n , a z t t e h e t é - f e l f e l ó l e , h o g y t a l á n s z ü n e t n é l k ű l n e v e t , t r é f á l , és tánczol. S á n d o r a' k ö z életben v í d á m , j ó k e d v ű ; költéseiben p e d i g m i n d e n a' T r a g é ¬ diának bús fátyolával v a n beborítva. K [ i s f a l u d ] y S á n d o r n a k e g y rajzoltt k é p e találtatik, magánál, m e l l y e t akkor, m i d i n r a j z o l t a t o t t , e g é s z B u d a , P e s t i g e n h a s o n l í t t ó n a k t a l á l a . Neugast, B e r l i n i K é p í r ó n a k m u n k á j a , ki e g y ideig P e s t e n t a r t ó z k o d o t t . A ' rajzolás 1 8 1 0 d i k i F e b r u á r i u s b a n tórtént, insurrectionális f o r m a r u h á b a n , m e l l y e t a k k o r viselt. K [ i s f a l u d ] y a k k o r 3 7 e s z t e n d i s v o l t . F e l e s é g e g y e r m e k t e l e n h a l t t e l , és í g y K [ i s f a l u d ] y S á n d o r n a k m a g v a n i n c s e n . -

É l e t e ' leírását k é t l e v é l t ö r e d é k k e l f e j e z z ü k - b e , m e l l y e k m i n d m a g á t , m i n d N ó j é t h í v e n k a r a k t e r i z á l l y á k . K [ i s f a l u d ] y a' Z a l a E g e r s z e g i K ö z g y ű l é s b e n v o l t , m i d i n a z u j o n n a n h o z o t t , a' m a g y a r n y e l v e t k o r m á n y n y e l v v é t e v ó t ö r v é n y k i h i r d e t t e t e t t . A k ¬ k o r F e l e s é g e a ' t ö b b e k k ö z ö t t e z t írja f é r j é n e k : „ V i d é k ü n k f e l e t t t e g n a p e l i t t e g y b o r z a s z t ó f e r g e t e g m e n t k e r e s z t ű l j é g z á p o r r a l . A ' S ü m e g h i és R e n d e k i M e z ó n e k e g y r é s z é t j ó l m e g v e r t e ; a ' s z ó l l ó t g y e n g é b b e n c s a p t a m e g . M i n k e t m i n d a ' k é t h e l y e n ta¬ lált i s m é t . N e b ú s u l l y ! m e r t h a g y o t t is m é g . N e b o s s z o n k o d g y : m e r t m á r m e g s z o k h a t ­ tuk. T a r t s i n k á b b v e l e m , gondolván: Isten adta, Isten elvette, légyen áldott." - K[is-

197

falud]y akkor n y o m b a n ezt válaszolá: „ J e g e d e t most fel sem v e s z e m . K e n y e r ü n k , b o ­ r u n k lessz talán m í g é l ü n k : m e r t ö n é r z é s e m m o n d g y a , h o g y m e g é r d e m l e m V e l e d egyg y ü t t , és m e g s z o l g á l o m , h a b á r n e m f i z e t e t t , és n e m T i s z t v i s e l ó is; a ' k e n y e r e t , b o r t , m e l l y e t a' m a g y a r föld terem. - É n T e n é k e d j o b b hírt m o n d o k : A ' jég, m e l l y H a z á n ¬ k a t és N e m z e t ü n k e t s o k s z á z e s z t e n d ó ó l t a f o l y v á s t v e r t e , m e g s z ü n t . A ' m a g y a r ha¬ z a f i s á g n a k és n e m z e t i s é g n e k m a g v a , m e l l y e t é n , a ' m a g a m m ó d g y a s z e r i n t , és m á s o k is, d e n e m s o k a n , i s m é t a ' m a g o k m ó d g y o k s z e r i n t , a ' m a g y a r k e b l e k b e v e t e t t ü n k , h a r m i n c z e s z t e n d ó ' f o l y t t a alatt k e l v é n , b o k r o s o d v á n , n ó v é n , m o s t m e g é r e t t , és a z a r a n y g y ü m ö l c s n e k aratása, n o h a s o k a k a d á l y o k k a l k ü s z k ö d v e , m e g t ö r t é n t . H a l l y a d 's

ö r ű l l y : a ' Magyar Nyelv törvény által kormány-nyelvvé lett. E n n e k k ö v e t k e z é s e e g y fer¬ t á l y s z á z a d m ú l v a t i z e n k é t m i l l i o m M a g y a r l e s s z . M i n k a z t n e m é r j ü k . E z e n s z é p 's nagy termésból, önérzésból m o n d h a t o m , legalább egy k é v e a z én m u n k á m . E z e n ké¬ v é r e ö r ö m t e l v e ü l ö k - l e , és h o g y é n is a ' B i b l i á b ó l s z ó l l y a k , m i n t T e , a z t m o n d o m : m o s t

m á r ö r ö m e s t m e g h a l o k : mert láttyák szemeim a' jövendő' nagy és erős Magyar Nemzetet. F e r e n c z Király megérdemli, hogy a' Kárpáthoknak legmagasabb tetején egy emlék¬ o s z l o p e m e l t e s s é k n é k i , m e l l y b e é n e g y s z e r ű e n , és f u t t á b a n , m i n t s z o k t a m , m o s t , örö¬ m ö m ' elsó h e v é b e n , e z t v é s e m :

Élni fogsz Te, Ferenzc Király Szivében a' Hazának: Mert a' Magyart nyelve által Viszsz'adtad önmagának.

198

[Autobiographiai jegyzetek]

u m

b e n

k é n

A d 1 / Születtem S ü m e g h e n 1 7 7 2 , September 2 7 , mérték jelben, m i n e k azon­ b a n t e m p e r a m e n t o m o m s o h a m e g n e m f e l e l t . N e v e l k e d t e m S ü m e g h e n , Z a l a - és T é t h e n G y ő r - M e g y é b e n . A z e l e m i o s k o l á k a t a' L o g i k á i g G y ő r b e n t a n u l t a m ; a' P h i l o s o p h i á t P o z s o n y b a n , o t t a' t ö r v é n y t u d o m á n y o k a t is; d e e z e k n e k m á s o d é v e 1 7 9 1 - r e esvén, többet jártam az akkori Ország gyűlési ülésekbe, m i k többnyire vegyesek vol­ t a k , m i n t a' n é h a i F l e i s c h h a c k e r t ö r v é n y t t a n í t ó P r a s l e c t i ó j í b a . M á r a k k o r m a g a m b ő ¬ v e b b k i m í v e l t e t é s e v é g e t t B é c s b e a' m a g y a r t e s t ő r S e r e g h e z k í v á n k o z v á n , a z a k k o r m e g á l l a p í t o t t r e n d s z e r h e z k é p e s t , m e l l y szerint a' k a t o n a i e z e r e d e k b ő l t ö b b n y i r e csak a z o n m á r n é m i l e g g y a k o r l o t t a b n e m e s I f j a k v é t e t t e k f e l a' n e m e s t e s t ő r S e r e g b e , é n 1 7 9 2 é v i M á j u s b a n , m i n t B . S p l é n y i M i h á l y t u l a j d o n o s G e n e r á l i s által ö r ö m e s t b e ­ f o g a d o t t k a d é t , a z a k k o r S á n d o r L e o p o l d F ő h e r c z e g és N a d o r - m o s t J ó z s e f F ő h e r c z e g és N á d o r ' H u s z á r e z e r e d é b e M á r t i u s ' h ó n a p ' e l e j é n E r d é l y b e m e n t e m , és o t t mintegy hét hónapot töltvén 1793 J a n u a r i u s 5 k é n a' M . N . T e s t ő r S e r e g h e z had¬ n a g y n a k n e v e z t e t t e m k i Z a l a M e g y e ' r é s z é r ő l , h o v a a z o n b a n m i n t b i r t o k o s t G y ő r és V e s z p r é m M e g y é k is a j á n l o t t a k . U t a m a t E r d é l y b e m e n t e m b e n K o l o z s v á r n a k v é v é n , és B é c s b e S z e b e n f e l é u t a z v á n E r d é l y n e k n a g y r é s z é t m e g j á r t a m , és n é m e l l y - M a ¬ g y a r O r s z á g b a n e k k o r m é g e s m e r e t l e n s z a v a k k a l é n é l t e m u t ó b b l e g e l ő s z ő r írásaim¬ b a n . B . S p l é n y i M i h á l y , a ' l e g d u r v á b b 's n e m t e l e n e b b é r z é s ű e m b e r , m i n t E l ö l j á r ó , a' l e g k e m é n y e b b 's i r i g y e b b k e b l ű , z s a r l ó , 's k í n z ó , h á t u l r ó l f a r b a l ő t t r o k k a n t t k a t o ¬ n a v ó l t a k k o r a ' t e s t ő r s e r e g n e k m á s o d , és t u l a j d o n k é p p e n k o r m á n y z ó K a p i t á n n y a . A ' h á b o r ú b a n n y ú l s z í v ű , n y ú l k é n t f u t ó k a t o n á k i t t h o n n , 's b é k é b e n a' l e g k e m é n y e b b V i t é z e k s z o k t a k l e n n i , a ' t á b o r o r d i n a t i ó n a k b i z t o s p a i z s a és v é d e l m e alatt. I l l y e n v o l t S p l é n y i M i h á l y ; f ö s v é n y u g y a n , de p é n z t mégis s e m m i ú t o n n e m csikaró, m i n t e g y m á s i k u t ó d g y a . D u r v a , s z í v e t l e n , i g a z s á g t a l a n , s z í v e t l e l k e t sértő b á n á s m ó d g y á t a' t e s t ő r S e r e g k i n e m á l l h a t v á n , e g y s z í v v e l l é l e k k e l a' F ő U d v a r M e s t e r h e z , és e z által ő F e l s é g é h e z f o l y a m o d o t t k o r m á n n y á n a k m e g v i z s g á l á s a , 's v a g y m e g f e d d e t é s e , v a g y , ha lehet, elmellő'ztetése v é g e t t . E g y n a g y h a d i b i z t o s s á g r e n d e l t e t e t t a' vizsgálatra, m e l l y n e k n e m r e m é l l e t t , 's u g y a n a z é r t b á m u l a t t a l m e g l e p ő ' K ö v e t k e z m é n n y e a ' l ö n : h o g y n y o l c z t e s t ő r h a d n a g y n y o l c z n a p r a b ö r t ö n b e t é t e t e t t ; és h a t a n , k i k l e g i n k á b b ki¬ e r e s z k e d t e k a z e l l e n e f e l h o r d o t t v á d a k b a n , Wegen Widerspentigkeit, undAufwieglerey, a' testőr S e r e g b ő l a' k é t G a r n i z o n R e g e m e n t h e z o s z t a t t a k , m i n t h o g y példás v i s e l e t ö k ' tekintetéből becstelenítő büntetéssel m i n d e n kaján agyarkodás mellett sem fenyítethettek. E z e n hatnak eggyike én valék. N o h a viseletem m i n d e n k o r ollyan volt, hogy S p l é n y i , m i n d e n a g y a r k o d á s a m e l l e t t s e m t a l á l t o k o t s o h a arra, h o g y c s a k m e g is int¬ s e n , h o l o t t a ' s e r e g b ő l s e n k i s e m t u d t a e l k e r ű l n i a' b ü n t e t é s t . E z e n r á m n é z v e k e l l e ¬ m e t l e n t ö r t é n e t u t á n , h a z a j ö n n i s z é g y e n l e t t e m , m e r t a z t h i h e t t e v o l n a a' V i l á g , h o g y d i k

d i k i

199

a ' T e s t ó ' r S e r e g t ó ' l v a l a m e l l y v é t k e s t e t t e m é r t m o z d í t a t t a m v a l a e l ; és, á m b á r k i t ó ' z ö t t c z é l o m , polgári szolgálatba lépés volt, k é n y t e l e n , kelletlen, 1 7 9 6 évi M á r t i u s 6 egy e z e r f ó b ó l álló h a d i s z á l l í t v á n n y a l , Stirián, K a r i n t h i á n , T y r o l o n , a z a k k o r i V e l e n c z e i birodalom északi Csucsán keresztűl, L o m b a r d i á b a - Majlandba m e n t e m az 1 Garni¬ z o n g y a l o g e z e r e d h e z , olly m ó d d a l b e s o r o z v a , A l h a d n a g y i r a n g o m m a l , h o g y a' testórs é g n é l t ö l t e n i k e l l e t e t t , és m é g h á t r a l e v i i d i t a ' r e n d s z e r e s ö t é v b ó ' l , ( m i m é g e g y é v e t és k i l e n c z h ó n a p o t t e v e ) h a m é g t o v á b b is s z o l g á l n i s z á n d é k o m , b ü n t e t é s b ó ' l o t t s z o l g á l l y a m k i ; m a g a m v i s e l e t é t ö l f ü g g v é n u t ó b b o n n a n v a l a m e l l y sor e z r e d h e z , ran¬ g o m m a l egygyütt általrendeltetésem. d i k

k á n

s ó

E z e n e z e r e d n e k k ö z l e g é n y s é g e f é l r o k k a n t t v é n k a t o n á k b ó l , és a l t i s z t e k b ó l , T i s z t ¬ s é g e v a g y v é n r o k k a n t t , és t ű r h e t e t l e n t e r m é s z e t ö k m i a t t k i m u s t r á l t t , v a g y g y a k o r k i s z ö k é s ö k m i a t t , C a s s a t i ó t u g y a n n e m é r d e m l e t t , d e m é g is b ü n t e t é s r e í t é l t t , és jobbúlással n e m b í z t a t ó s z e m é l l y e k b ó ' l állott, k e v e r é k volt m i n d e n n e m z e t b ó ' l . D e m a g y a r c s a k é n v o l t a m , és v é l e m s z i n t e o d a i t é l t t t á r s a i m . 1796 Május 8 M a y l a n d b a é r k e z v é n , ott m á r a z o n Z ü r z a v a r t o k o z ó hírt találtuk, h o g y B o n a p a r t e , a' t e n g e r m e l l é k i magas h e g y e k e n , m e l l y e k e n k e r e s z t ü l csak e g y út v e z e t 's a z A u s z t r i a i S e r e g á l t a l é v e k i g f o g l a l v a á l l o t t , H a n n i b a l t k ö v e t v e , á l t a l t ö r t h a d á v a l , és a z A u s z t r i a i h a d v e z é r t B e a u l i e u t c s o r d a k é n t ü z i m a g a e l ó t t . F e r d i n á n d F ó h e r c z e g m á r e l ó b b el i l l a n t o n n a n e g é s z c s a l á d g y á v a l . A ' M a y l a n d i C z i t a d e l l a n e m v o l t n a g y , d e e r ó s , és á l g y ú k k a l j ó l e l l á t v a , P a t t a n t y u s a z o n b a n c s a k 1 8 v o l t e g y K a p i ¬ t á n n y a l b e n n . E z e n f é l r o k k a n t t E z r e d n e k eró'sítésére, u t ó b b a ' F r a n c z i á k e l i l f o l y v á s t v i s z s z a v o n ú l ó A u s z t r i a i hadseregból e g y V é g h e l y i H o r v á t h o k b ó l alakúltt, hat század¬ ra o s z t o t t s z a b a d s e r e g s z á l l o t t b e , m e l l y b e n P á s z t o r y M e n y h a r d , u t ó b b T h e r e z i a V i ¬ t é z r e n d é n e k K i s K e r e s z t e s e , és 1 8 0 9 a ' F e l k e l i ' M a g y a r N e m e s S e r e g n e k , n e v e z e ¬ tesen S o m o g y M e g y e i lovasságnak diszjeles E z e r e d e s e , a k k o r F ó h a d n a g y k é p p e n szolgált. A ' F r a n c z i a seregek n a p o n k é n t k ö z e l e b b j ö v é n e k . M e g é r k e z é s ö k elótt való n a p o n é n r e n d e l t e t t e m a ' K i r á l y i V á r ó ' r z é s é n e k s z o l g á l a t t y á r a , e g y A l t i s z t t e l , és 1 2 emberrel, a z o n nevetséges, n a g y száju parancsolattal, h o g y a' helyet utólsó csepp vé¬ rig v é d e l m e z z e m . M í g é n a ' V á r k a p ú n á l ó r k ö d t e m , e l s z á n v a p a r a n c s o l a t o m k ö v e t k e z ¬ t é b e n , v a g y a' vártt e l l e n s é g által ö s z v e k o n c z o l t a t á s r a , v a g y l e g a l á b b m e g f o g a t á s r a , a z a l a t t a ' v á r o s b e l i o l a s z o k a ' K i r á l y i V á r n a k s z o b á j i t , és p i n c z é j i t r a b o l t á k ; m í g v é g r e p a r a n c s o l a t o m é r k e z e t t a ' v á r b a v o n u l á s r a , és a ' v á r o s n a k sorsára h a g y a t á s á r a . E n g e m a ' f e g y v e r e s V á r o s i P o l g á r s á g v á l t o t t fel. k á n

b e n

A ' v á r b a m e n t e m b e n a' n é p m á r szerte franczia k o k á r d á t viselt k a l a p j á n . ' S így M á ¬ jus 1 3 , m i d ó n a' F r a n c z i a elócsapat P a v i a felól a' v á r o s ' szélsó h á z a i h o z é r k e z e t t , é n 1 2 e m b e r e m m e l a ' V á r b a t a k a r o d t a m , és a ' v á r k a p ú h á t a m m ö g ö t t b e z á r a t v á n , a ' V á r , h é t h é t r e , k é t e z e r e g y n e h á n y e m b e r n e k b ö r t ö n é v é v á l t . A ' V á r k a p u h é t h é t alatt c s a k k é t s z e r nyilt m e g : e g y s z e r b i z o n y o s e g y g y e z k e d é s v é g e t t , h o g y a' t ö r t é n h e t ó o s t r o m alatt is a ' v á r o s f e l ó l , a ' v á r o s ' k í m é l l é s e v é g e t t , s e m e g y g y i k , s e m m á s i k r é s z r ó l t á m a ¬ dás n e t ö r t é n n y é k ; m á s o d s z o r a k k o r , m i d ó n a ' V á r ó r s é g b e ü t ö t t f e j é r v é r h a s m i n d a ' r o k k a n t t , m i n d a' fiatal k a t o n a s á g o t s ü r ü e n halálba o n t v á n , a' F r a n c z i a h a d v e z é r ( D e s pynois) orvos s z e r e k n e k beeresztése végett szóllítatott m e g ; m i a z o n b a n a z o n ember¬ t e l e n v á l a s s z a l t a g a d t a t o t t - m e g : h o g y c s a k t ó l ü n k f ü g g a ' V á r n a k f e l a d á s a által b ö r t ö n ü n k b ó l m e g s z a b a d ú l n u n k . A z o n halálosan ö l d ö k l ó n y a v a l y a , a' V á r k u t a k b a d ö g l ö t t m a c s k á k b e h á n y á s a á l t a l m e g r o m l o t t v í z n e k , és a z é h s é g á l t a l m e g r o m l o t t b e t e g k á n

200

m a r h á k h u s á v a l é l é s n e k tulajdonítatott. K ö z v é l e m é n y a' volt, h o g y a' k u t a k a t a' Vár¬ b a szorúltt apró olasz k a l m á r o k v e s z t e g e t t é k - m e g : m e r t a z olasz k ö z n é p n y i l v á n kije¬ l e n t é v o n z a l m á t a ' n é p e k e t s z a b a d d á és e g y e n l ó k k é t e v ó F r a n c z i á k i r á n t . - H a t h é t i s z o r o s b e k e r í t e t é s e , és b e z á r a t á s a u t á n , a ' v á r , m e l l y t a k t i k a i t e k i n t e t b ó l , a ' n a g y 's n é p e s M a y l a n d n a k t ó s z o m s z é d s á g á b a n állása m i a t t , i n k á b b c s a k e g y v á r o s n a k f e n y i t é k alatt tartására, m i n t a z e l l e n t á b o r n a k feltartóztathatására vala a l k a l m a s , - J ú l l i u s 2 6 r ö g t ö n á l g y ú k és n e h á n y b o m b á k k a l l ö v ö l d ö z t e t n i , és d ú l a t n i k e z d e t t , m i h á r o m n a p és é j j e l s z ü n e t n é l k ű l t a r t o t t . A ' h á r o m n a p i á l g y ú o s t r o m n e m g y í l k o l t - m e g a n n y i katonát, m e n n y í t a z e l ó b b említett n y a v a l y a . H á r o m napi l ö v ö l d e z t e t é s e u t á n a' szin¬ t e m i n d e n é b ó l k i f o g y o t t v á r ó r s é g m a g á t m e g a d á a z o n k i k ö t é s s e l , h o g y m a g á t h a d i fo¬ g o l y n a k á l l í t t y a u g y a n k i , d e d i s z j e l e i t ó l , f e g y v e r é t ó l a ' T i s z t s é g 's h a t ó i t ó l s e n k i m e g n e f o s z t a s s é k , 's c s a k m i a ' k o r m á n y é , a z a d a t t a s s é k á l t a l a z e l l e n s é g n e k . A ' f e l t é t e l elfogadtatott. M á s n a p o n a' várórség a' várt e l h a g y v á n , L ó d i b a szállítatott, h o n n a n n é h á n y n a p m ú l v a a' F r a n c z i a h a d k o r m á n y n a k r e n d e l é s e által F r a n c z i a O r s z á g ' b e l s e ¬ j é b e útasítatott. É n t e h á t e z e n n a g y f o g o l y c s a p a t t a l , P i e m o n t o n h o s s z a t , T e n d á n 's a ' t ö b b i t e n g e r ¬ m e l l é k i magas h e g y e k e n k e r e s z t ű l N i z z á b a m e n t e m a' F ö l d k ö z i t e n g e r ' partyára. O n n a n a'Vár vizén keresztűl már Franczia Országba, a' regényes Provenceba, Antibes m e l l e t t , Cannesba, ' s o n n a n e g y j ó m a g a s , erdó's, h o s s z ú h e g y e n k e r e s z t ű l , m e l l y n e k fáji t ö b b n y i r e v a d o l a j f á k v o l t a k Fréjusig. Antibes e g y k i s v á r o s , e g y k i s f e l l e g v á r r a l a' t e n g e r ' p a r t y á n , h o l 1 8 1 4 N a p ó l e o n E l b á b ó l elillanása u t á n i s m é t F r a n c z i a f ö l d r e s z á l l v á n , a ' f e l l e g v á r ó'rsége n é k i k a p ú t t á r t . Fréjus s z i n t e e g y k i s v á r o s , a ' R ó ­ m a i a k n a k h a j d a n Forum Julium n e v e z e t ű n a g y k i k ö t i h e l y e a ' t e n g e r p a r t y á n , e g y n é h a i C o l i s e u m n a k r o m l é k á v a l , h o v á a z e l ó b b e m l í t e t t olaj e r d ó s h e g y n e k f o r r á s a i , e g y óriási, m a j d n e m e g y ó r á n y i h o s s z u c s a t o r n á n f o l y t a k a ' v á r o s b a , a' n é h a i C s a t o r n á ¬ n a k faragott k ö v e k b ó l épűltt széles oszlopai, a' h e g y t ó l k e z d v e m i n d i g alacsonyodva m o s t is á l l a n a k . M i n t h o g y a z o n b a n a ' R ó m a i i d ó k ó l t a a ' t e n g e r e g y k i s f é l ó r á n y i r a e ' v á r o s t ó l v i s s z a a p a d o t t , t e h á t Fréjus m e g s z ü n t k i k ö t ó h e l y l e n n i , és a ' v i d é k n e k t e n ¬ g e r r e s z á l l á s a m o s t e g y k i s , r o s s z , h o m o k o n é p ű l t t h a l á s z h á z a k b ó l á l l ó f a l u St Raffeau, hol 1 7 9 9 N a p ó l e o n A e g y p t u s b ó l h a z a illantában kiszállott, P á r i s b a repűlt, a' F r a n c z i a N e m z e t i C o n v e n t e t s z é l l y e l o s z l a t á , és a ' S i m p l o n o n á l t a l t ö r v e , M a r e n g ó n á l M e l á s T á b o r n a g y o t s z i n t e e g é s z h a d á v a l s e m m i v é t e t t e és e l f o g t a . É s F r é j u s b ó l m o s t m á r a ' t e n g e r t ó i t á v o z v a Le Muys s z é p v i d é k é n k e r e s z t ű l , J ú l i u s 2 9 Draguignanba e g y k i s v á r o s k á b a , m e l l y f o g s á g u n k h e l y é n e k r e n d e l t e t e t t , m e l l y n e k h a t á r á b ó l k i l é p n i tilt¬ v a v o l t . M á r N i z z á b a n el v á l a s z t a t t a k a ' T i s z t e k a ' k ö z e m b e r e k t ó l , k i k G r é n o b l e - b a kísértettek. A ' T i s z t e k apró városkákba széllyel osztatván, D r a g u i g n á n b a n hatan val á n k . K i e s f e k v é s ű v á r o s k a . E g é s z h a t á r a szó'lló'kbó'l á l l o t t , m e l l y e k b e n olaj, m a n d o l a j és F ü g e f á k r e n d n é l k ű l t e n y é s z t e k . M i n d e n s z ó l l ó f é l öl m a g a s s á g ú k ó f a l l a l b e k e r í t ¬ v e és k ü l ö n ö z v e a ' s z o m s z é d t ó l . I m i t t a m o t t c s í n o s é p ü l e t e c s k é k , n y á r i l a k o k a ' s z i l l ó k b e n . A z alacsony falak S k o r p i ó f é s z k e k , m e l l y e k t ó l a z o n b a n ott s e m m i f é l e l e m : m e r t a' csipés' h e l y é n e l z ú z o t t S k o r p i ó ö n n ö n m é r g é t r ö g t ö n vissza szivja. A ' városkᬠn a k a ' R e v o l ú t i o által k i z s a r l o t t 's r a b o l t t l a k o s i s z í v e s e n , b a r á t s á g o s a n f o g a d á n a k b e n ­ n ü n k e t , d e s z e g é n y e k l é v é n , ha egy B e l g a K a p i t á n y n a k k e z e s s é g e mellett T u r i n b ó l 20 L o u i s d'ort n e m k a p o k , mit csak a n n a k k ö s z ö n h e t t e m , h o g y M a g y a r valék, éhel k e l l e t t v o l n a v e s z n e m : m e r t a' F r a n c z i a k o r m á n y t ó l , m e l l y a k k o r a z 500 százas N e m k á n

b e n

b e n

k é n

201

z e t i C o n v e n t b ó l állott, a' hadi f o g l y o k f e j e n k é n t e g y napra k é t k a l á n b a b o t , e g y k a l á n o l a j t , és 1 % f o n t m o n d h a t n i , k o r p a k e n y e r e t k a p t a k , a' z s o l d o t a s s i g n á t á k b a n f i z e t t é k , m e l l y e k m á r n e m k e l t e k , ú g y h o g y 500 frankos assignatáért e g y k e n y e r e t s e m vásárol¬ h a t t a m . S o v á n y és m é g i s d r á g a é l e l m e m e t , és b i z o n y t a l a n j ö v e n d ó m ö n a g g ó d á s o m a t l e s z á m l á l v á n , itt, s z e l l e m i l e g v é v e , i g e n k e l l e m e s n a p j a i m v o l t a k : a ' j ó s z í v ű , m i n d k é t n e m b e l i F r a n c z i á k s z i n t e v e t é l k e d v e t ö r e k e d t e k k e d v ü n k e t k e r e s n i , és k í v á n s á g i n k a t , m e n n y i r e t ó l ö k k i k e r ű l t , t e l l y e s i t e n i ; n e v e z e t e s e n e g y , s z á l l á s o m n a k által e l l e n é ¬ b e n lakó lelkes, igen tanúltt, m é l y é r z e l m ű , poézissel foglalatos leány, D ' E s c l a p o n K a r o l i n a , k i j ó l b e s z é l l e t t d e á k ú l , és V i r g i l n e k s z e b b h e l y e i t h é v é r z é s s e l s z a v a l g a t á . O P á r i s b a n s z ü l e t e t t , 's n e v e l k e d e t t , d e R o b e s p i e r r e d ü h ö n g é s e k ö z b e n D r a g u i g n á n ba m e n e k ű l t a n n y á n a k testvéréhez, k i n e k u t ó b b nóje lön. O tartott e n g e m F r a n c z i a k ö n y v e k k e l ; 's v a l a m i n t B é c s b e n o l a s z n y e l v t a n í t ó m V i g a n o a s s z o n y , a z o n n é h a i leg¬ jelesebb (egyébiránt Cadixi spanyol születésű) tánczosné, úgy D ' E s c l a p o n Karolina F r a n c z i a n y e l v t a n í t ó m , és a ' k ö l t é s r e ö s z t ö n z ó m v o l t . P e t r a r k a ' L a u r á j á n a k k é p e s z o ¬ b á j á b a n f ü g g ö t t ; e g y régi olajfestés m é g a' 1 6 d i k s z á z a d b ó l . L a u r a ' k é p é t i g e n hason¬ l ó k n a k találám S z e g e d y R ó z a , u t ó b b feleségem' arczvonásihoz. I t t k e z d é m H i m f y t írni. D ' E s c l a p o n K a r o l i n a B á t t y a titkos e l l e n s é g e m l é v é n féltékenységbó'l, P á r i s b a n l é v ó b a r á t i által k i e s z k ö z l ö t t e , h o g y D r a g u i g n a n b ó l e l s z á l l í t t a s s u n k , n o h a m i M a d a m I s n a r által, k i e g y C o n v e n t t a g n a k n ó j e v o l t , 's k i k é t s z é p l e á n y á v a l i t t l a k o t t , c s i n o s szólló é p ü l e t é b e n , már elóbb f o l y a m o d á n k Párisba becsületszavunkra haza bocsátatás u n k é r t . M i n d a ' k e t t ó n e k f o g a n a t o s l ö n e l l e n k e z ó m u n k á l a t a : S e p t e m b e r elsó n a p j a i ¬ b a n p a r a n c s o l a t u n k é r k e z e t t A v i g n o n b a és o n n a n a ' s p a n y o l s z é l e k r e s z á l l i t a t á s u n k iránt, és 9 D r a g u i g n a n t e l is k e l l e h a g y n u n k . Lorgues n e v e z e t ű k i s v á r o s k á b a é r k e z é n k , h o l új p a r a n c s o l a t o t t a l á l á n k a ' m e g á l l a p o d á s r a t o v á b b i r e n d e l é s i g N é h á n y n a p m u l v a c s a k u g y a n m e g é r k e z e t t a ' j ó I s n á r által ( k i u t ó b b g u i l o t i n alá j u t o t t ) k i e s z közlött e n g e d e l e m , becsület s z a v u n k mellett, tulajdon költségünkkel, haza m e h e t é sünkre. Sept. 1 6 k á n tehát ismét vissza m e n é n k D r a g u i g n á n b a . O n n a n 1 9 Fréjusba, 2 0 k á n a ' s z o m s z é d S t . R a f f e a u n á l h a j ó r a ű l é n k , és t e n g e r e n m e n é n k N i z z á i g . I t t a z a k k o r k e z d ó d ö t t t e n g e r i s z é l v é s z e k , erós A f r i k a i s z e l e k m i a t t n é h á n y n a p i k é s é s ü n k után két n a g y k e r e s k e d ó gályára ü l v e , mert N i z z á b a t ö b b hadi fogoly tiszt társainkkal, szinte vissza bocsátottakkal t a l á l k o z á n k , G e n u a felé i n d u l á n k , S e p t : 2 8 d i k á n a k olly c s e n d e s h a j n a l á n , h o g y a ' t e n g e r s i m a , 's c s e n d e s t ü k r é n m i n k e t c s a k 2 4 e v e z ó m o z ¬ g a t h a t o t t l a s s a n és n e h e z e n e l ó b b r e . D é l u t á n m i n t e g y h á r o m ó r a k o r a ' t e n g e r p a r t i m a g a s k o p á r h e g y e k f e l e t t n a g y s e t é t f e l l e g e k t o r n y o s ú l t a k , és a z é s z a k i s z é l n e k rög¬ t ö n t á m a d t á v a l , z ú g v a , d ö r ö g v e , és v i l l o g v a d e c s a k k e v é s e s s ó v e l z ú d ú l t a k a ' t e n g e r ¬ r e , m i r e a ' v é g t e l e n e l e m f e l z a j d ú l v a , és m i n t e g y f e n é k b ó l f e l f o r r v a o l l y h u l l á m h e ¬ gyeket hányt, mellyekból életben k i m e n e k ü l n i majd n e m lehetetlenségnek tartánk, m í g v é g r e é l e t h a l á l k ö z ö t t Noli n e v e z e t ű , t e n g e r m e l l é k i k i s P ü s p ö k i V á r o s b a n k i k ö t h e t é n k , á z v a f á z v a , 's ö s z v e t ö r v e a ' l a n k a s z t ó d o l o g , ú g y m i n t V í z l a p á t o l á s a , 's a ' h a j ó b a n i d e 's t o v a s u j t a t á s m i a t t . E z e n t e n g e r i v é s z n e k r é m ű l e t e s s é g e , o l l y n a g y , 's a ' v e s z é l y olly rettenetes volt, h o g y N o l i b ó l m i n d e n halász hajók m e n t é s ü n k r e siettek, és a z e g é s z V á r o s k a ' n é p e a ' p a r t o n á l l v a , 's k ü l ö n ö s e n a ' p a p s á g , ö r v e n d e z v e f o g a d á n a k b e n n ü n k e t . V a l a m i n t a z o n b a n a ' n é p n e k p a r t r a m e n e k v é s ü n k f e l e t t j e l e n t e t t , lát¬ s z ó l a g s z í v e s ö r ö m e é d e s é r z é s t g e r j e s z t e k e b l ü n k b e n , ú g y a ' h a j ó h o z l e g k ö z e l e b b to¬ lakodott n e v e n d é k p a p s á g ' n é m e l l y tagjainak a' nyílvánított ö r ö m m e g f i z e t é s e végett k é n

k é n

202

a j á n d é k é r t n y u j t o t t M a r k a i k k e s e r ű s é g g e l és b o s s z ú s á g g a l t ö l t é k l e l k ű n k e t . E z a z o n t e n g e r i v é s z , m e l l y H i m f y n e k 1 k ö t e t é b e n , a' v a l ó s á g h o z k é p e s t csak i g e n g y e n g e s z í n e k k e l v a n l e f e s t v e . - N o l í b ó l S a v o n á b a , 's i n n e n h a r m a d n a p r a G e n u á b a v i t o r l á z ¬ t u n k . M i d ó n a' t e n g e r m e l l é k i magas h e g y s o r n a k oldalán, amphitheatrális f e k v é s ű , n a g y és p o m p á s G e n u á n a k , n a g y s z e r ű k i k ö t ó j é b e n , G e n u a i l o b o g ó n k ' l e b e g é s e k ö z ¬ ben, ki szállánk déltájban, szép M u z s i k á n a k hangzati között é p p e n akkor váltá-fel e g y m á s t ott a' k i k ö t ó n e k n a p o n k é n t e g y e g y s z á z a d b ó l álló granátos órsége v ö r ö s e g y e n r u h á b a n , a z a k k o r m á r h a l d o k l ó G e n u a i R e s p u b l i c á n a k z á s z l ó j a alatt. A ' G r a n á t o s o k m i n d s z e m b e t ü n ó l e g s z é p , i g e n m a g a s , e r ó s t e r m e t ű , és a z o l a s z o k t ó l e g é s z e n k ü l ö n b ö z ó a r c z v o n á s u á b r á z a t o k v o l t a k , - 's ö r ö m ü n k r e , b á m u l t u n k r a m i n d m a g y a r o k , k i k a ' t e n g e r i m e l l é k i h e g y e k b e n , a z ó k e t m e g k e r ű l ó F r a n c z i a h a d által e l f o g a t t a t t a k , G e n u á b a v i t e t t e k , és a z ó k e t m á r o t t v á r ó s p a n y o l h a j ó k r a r e n d e l t e t t e k . O k a z o n b a n m e g t u d v á n azt, e g y olasz F ó t i s z t t ó l , h o g y ó k f e j e n k é n t e g y e g y S k u d i é r t , ( v a g y hír s z e r i n t e g y e g y a r a n y é r t ) a ' F r a n c z i á k k a l a k k o r s z ö v e t s é g e s S p a n y o l K o r m á n y n a k el¬ a d a t t a k , és G e n u á b ó l e g y e n e s t A m e r i k á b a v i t e t n e k , h a c s a k a ' f ö l d k ö z i t e n g e r e n ó r k ö d v e c z i r k á l ó A n g o l o k által el n e m f o g l a l t a t n a k ; t e h á t m i n d e l s z ö k t e k , és h o g y é h h e l n e v e s s z e n e k ; G e n u a i szolgálatba állottak. A z A u s z t r i a i h a d n a k sok illy foglya jutott A m e r i k á b a , k i k n e k e g y r é s z e o t t m e g t e l e p ű l t , e g y r é s z e m e g h a l t , és e g y r é s z e a z A n ¬ g o l h a j ó k o n s o k é v e k m ú l v a v i s s z a t é r t . E z e k k ö z ű l n é h á n n y a l b e s z é l l e t t e m m a g a m is. E g y illyen, u t ó b b haza kerűltt V a s V á r m e g y e i N e m e s sajnosan panaszlá n é k e m , h o g y a z A m e r i k a i s o k g y ü m ö l c s n e k b ó s é g é b e n l e g i n k á b b s í n l e t t e a z a t t y a k e r t y é b e n ter¬ m e t t j ó s z í l v á t , m i t A m e r i k á b a n s e h o l s e m talált. - S z ü k s é g e s n e k t a r t o m itt e g y , n é m i ¬ leg irói p á l l y á m h o z t a r t o z ó kis k ö r ü l m é n y t e m l í t e n e m : D r a g u i g n a n b a n , m i n d g y á r t o d a é r k e z é s e m , és D ' E s c l a p o n K a r o l i n á v a l m e g e s m e r k e d é s e m u t á n , ó', k i P e t r a r k á v a l és L a u r á v a l s z í v é b e n és e l m é j é b e n a n n y i t f o g l a l k o d o t t , és V a n c l u s é b e n , h o s s z ú s z e r e l m ö k n e k h e l y é n t ö b b i d e i g m u l a t o t t , és a z t n é k e m t ü z e s P h a n t a z i á j á n á l f o g v a s z ó v a l o l l y k ö l t ó i l e g és é l é n k s z í n e k k e l l e r a j z o l t a , e n g e m arra b i r t , h o g y a ' k é t n a g y h i r ű s z e ¬ relmesnek érzelmeit egy költeményben, Tasso' Strófái' n e m é b e n megírni prób á l l y a m , és e ' m u n k á b a n é s z r e v é t l e n c s a k h a m a r e g y p á r s z á z v e r s r e v e r ó ' d t e m . A ' t e n ¬ g e r e n , a' félig f e d e t t , félig n y í l t t g á l y á n a k s z ű k p a d o z a t t y á r a s z o r í t v a , e l ú n v á n tiszttár¬ s a i m n a k h o l v a l ó h o l v a l ó t l a n v i t é z t e t t e i k e t , és k a l a n d g y a i k a t h a l l g a t n i , s z o k á s o m v o l t a ' g á l y a u t á n v o n t t d e r e g l y é b e n , a n n a k o r r á b a n h a s o n f e k v e , és k ö z b e n d o h á n y o z v a , a ' t e n g e r ' t i s z t a v i z é b e n a z e z e r n y i a l a k ú , s z í n ű h a l a k a t , és e g y é b t á r g y o k a t v i z s g á l n i , s z ó v a l a ' t e n g e r v í z a l a t t i é l ó és é l e t l e n v i l á g o t s z e m l é l g e t n i . M i d ó n o d a j u t á n k , h o l Genuánál nyugotról [ ] e g y j ó n a g y f o l y ó z a v a r o s sárga v í z é t a ' t e n g e r b e o n t á , és a' t e n g e r n e k v i z e n a g y kiterjedésre zavarossá t e v é , m i szerint s e m m i t s e m l á t h a t t a m , eló v e v é n z s e b e m b ó l f e l l y e b b e m l í t e t t k ö l t e m é n y e m e t és o l v a s g a t n i k e z d é m . A l i g m e r ű l t e m e n n e k o l v a s á s á b a , i m ! a' d e r e g l y e o r r á h o z m i n t e g y h á r o m a r a s z n y i t á v o l s á g r a a ' z a v a r o s v i z b ó l , n a g y locscsanást o k o z v a , szájtátva v e t i fel m a g á t e l ó t t e m e g y t e n g e r i s z ö r n y , m i r e é n m e g r e t t e n v e , m i d ó n e l n y e l é s t ó l , v a g y l e g a l á b b b e k a p á s t ó l f é l t e t t fe¬ j e m e t v i s s z a r á n t o t t a m , s z á m b ó l p í p á m a t , és k e z e m b ó l k ö l t e m é n y e m e t a ' t e n g e r b e ejtém. B o r z a d á s o m b ó l a' hajón rögtön harsantt n a g y hahota vert-fel. ' S m i d ó n f e l e m e l é m f e j e m e t , m á r k é t n a g y D e l f i n j á t s z o t t , h á n y k o l ó d v a e g y m á s s a l k ö r ű l ö t t e m . A ' fé¬ lig f e j b i l , f é l i g f a r k b ó l álló, és a' v í z b ó ' l elsó' f e l v e t é s e k o r l e v e g ó ' [ u t á n ] s z á j t á t v a k a p ­ k o d ó D e l f i n e n g e m itt [...] u t ó b b n é g y i l l y e n D e l f i n k é s é r t e h a j ó n k a t k i s i d e i g , m í g s ó

203

u t ó b b e g y m á s t k e r g e t v e , 's e g y m á s s a l s z i n t e K u t y á k k é n t j á t s z v a h á t r a m a r a d á n a k , o t t hol a' t e n g e r v í z ismét tiszta k e z d e lenni. A z t m o n d á a' hajós k a p i t á n y , h o g y a' hajót, m e l l y e n M u z s i k a z e n g , messze s z o k t á k késérni A m p h i o n n a k e z e n Paripáji. - Petrarka és L a u r a k ö l t e m é n y e m t e h á t i t t m á r k e z d e t é b e n ö r ö k r e m e g s z ü n t , 's n é m e l l y e s z e m ¬ b e n m a r a d o t t v e r s e i a' s z i n t e m á r t ö b b d a l r a n ö t t H i m f y v e l o l v a d t a k ö s z v e . G e n u á n a k m e g t e k i n t v é n s z á m o s n e v e z e t e s s é g e i t , e z e k k ö z ű l a ' b á m ú l a t o s Ponte Carignano, e g y m a g a s h e g y r ó l , m á s i k m a g a s h e g y r e által v i t t , a ' r o p p a n t t v á r o s n a k e g y v ö l g y i ú t z á j a f e l e t t , a ' v ö l g y 's ú t t y a ' k ö z e p é b ó l f e l m e r e d ó k ó s z á l o n ö s z v e h a j l ó , 's o t t a l a p u l ó , k é t n a g y i v b ó l álló e r ó s , r o p p a n t t , a ' l é g b e n f ü g g n i l á t s z ó h i d , a z é p í t ó m e s t e r ¬ s é g n e k t ü n d é r e s M í v e , m e l l y e n g y a l o g o k b a l l a g n a k , l o v a g o k n y a r g a l n a k , és k o c s i k d ö b ö r ö g n e k k e r e s z t ű l , - és a' v á r o s ' l e g j e l e s e b b ú t s z á j á n , a ' l e g n a g y o b b 's k e v é l y e b b H á z o k k ö z ö t t k i t ü n i p u s z t a t é r , a ' K ö z t á r s a s á g e l l e n h a j d a n p á r t o t ü t ö t t , és G e n u a H e r c z e g é v é e m e l k e d n i v á g y o t t Fiesko e g y k o r p o m p á s , d e [...] f ö l d i g r o n t o t t l a k h á z á ¬ n a k örök idókre p u s z t á n hagyatni határoztatott helye, hol e g y s z e r ű kótáblába v é s v e e g y s z e r ű d e á k e m l é k i r a t h i r d e t i a ' t ö r t é n e t e t : a ' S z a b a d s á g n a k a ' D e s p o t i z m u s o n ak¬ k o r i g y ó z e l m é t , és a ' s z á n d é k l o t t K é n y u r a s á g n a k m e g s e m m í t é s é t , v o n á k m a g o k r a l e g n a g y o b b f i g y e l m e m e t . ' S m o s t is e z e n k é t k é r d é s t á m a d l e l k e m b e n : V a l l y o n a z o n C a r i g n a n o s z ű z H e r c z e g n ó ' , k i h a j d a n e z e n b á m ú l a t o s h í d a t , 's d é l r i l eló'tte a' n a g y k é t t o r n y ú t e m p l o m o t M á r i a t i s z t e l e t é r e , és r o p p a n t t A p á c z a m o n o s t o r t é p í t e t e t é , s z á z a ¬ d u n k b a n é l v e is e z t c s e l e k e d n é - e , v a g y a ' k o r s z e l l e m s z e r é n t i n k á b b h i ú s á g r a , ó n z é s r e , és a ' n ó ' n e m n e k n a p i r e n d e n l é v ó ' e g y é b g y a r l ó s á g a i r a v e s z t e g e t n é v a g y o n á t ? - 's v a l l y o n G e n u á n a k e l l e n k e z ó r e v á l t t s o r s á b a n , a ' n é p s z a b a d s á g által l e v e r t t K é n y u r a ¬ ságnak b ű n ' t a n y á j á n , n e m e m e l t e m o s t m á r a' lábra k a p o t t K é n y u r a s á g m a g á n a k , f é n n y e l v a k í t ó , a r a n y i g á v a l k e c s e g t e t i ' , 's m e l l e t t e v a s p á l t z á v a l r e t t e g t e t i ' k o r m á n y palotát? N é h á n y napi itt m u l a t á s u n k után, fogadott ó s z v é r e k e n , a' G e n u á t északról f e d e z ó magas hegyen keresztűl N o v i b a , onnan Alessandrián, C r e m á n , Brescián, V e r ó n á n , R o v e r é d ó n k e r e s z t ű l T r i e n t b e m e n é n k , hol a' M a n t u á t k ö r n y e z ó F r a n c z i a h a d n a k eló c s a p a t i t l e l é n k , 's h ó l a z é j n e k h o m á l l y á b a n , h o g y s e m m i t u d ó s í t á s t f e l ó l e k n e v i h e s ¬ s ü n k , a ' s z é l s ó ó r s é g n e k , a k k o r E r d ó d y H u s z á r o k n a k á l t a l a d a t v á n , Neumark T y r o l i városkában, D a v i d o v i c h A l t á b o r n a g y elótt m e g j e l e n é s ü n k után, m i n t kiváltatásunkig ellenség elótt n e m szolgálható f o g l y o k K l a g e n f u r t b a útasítatánk. I t t az Ausztriai had¬ sereg' F ó ' Ispotállya bízattatván felügyelésemre, az egész telet 1 7 9 7 Mártiusig itt töltém. M a n t u á m i n d e n é l e l m é b ó l , m é g l o v a i b ó l is k i f o g y v á n m a g á t m e g a d t a , és B o n a p a r ¬ te sebes l é p t e k k e l n y o m ú l t eló K l a g e n f u r t felé. E k k o r , a' n é l k ű l , h o g y f o l y a m o d á s t t e t t e m v o l n a , szorgalmas p o n t o s s z o l g á l a t o m ' k ö v e t k e z t é b e n , a' k l a g e n f u r t i h a d kor¬ m á n y h o z a ' F ó h a d i T a n á c s t ó l , r é s z e m r e a z o n k e d v e z ó , d e r é s z e m r ó l n e m k í v á n t t ren¬ delés é r k e z e t t , h o g y a' franczia fogságból más, F r a n c z i a T i s z t e k k i c s e r é l t e t v é n a' had¬ k o r m á n y által k ü l ö n ö s e n m e g d i c s é r t t K - h a d n a g y a z 1 G a r n i s o n E z e r e d t ó ' l (és í g y a ' büntetésemre rendeltt i d i lefolytánál 9 hónappal elübb) az Olivier Wallis nevet vise­ li' M o r v a i g y a l o g sor e z e r e d h e z t é t e t e t t q u a talis t e l l y e s r a n g j á v a l által, m i n é l f o g v a , ó' a ' R a j n a i h a d s e r e g h e z , h o l e z e n E z e r e d áll, u t a s í t a s s é k . A z Ausztriai olasz h a d n a k fiók ruha rakhelye Klagenfurt. F ó rakhelye I n d e n b u r g volt Stiriában. E n n e k az ellenség sebes eló'nyomúlása miatt vissza kelle szállítatd i k i

s ó

204

n i . E s m e r t t s z o r g a l m a s s z o l g á l a t o m b a h e l y z e t t b i z o d a l m á n á l f o g v a a' k l a g e n f u r t i k o r ­ m á n y n é k e m p a r a n c s o l t a , m e l l é m a d v á n e g y A l t i s z t e t , és n é h á n y k ö z k a t o n á t , és a ' k e r ü l e t i P o l g á r i k o r m á n y a z illető h e l y s é g e k b e n a' f u v a r kiállítás iránt m e g t é v é n ren­ delését, h o g y e z e n Aerariális jószágot, m i r e olly n a g y s z ü k s é g volt, éjjel, nappal taka­ r o d v a , v i s s z a s z á l l í t s a m , m i t e z e r b a j o k , 's a k a d á l y o k k ö z ö t t , ( m e r t a ' F r a n c z i á k e l ő l f u t v á n , k i f u t h a t o t t a' l o v a k , s z e k e r e k i n k á b b h ó d o l t a k a ' k é z p é n z f i z e t é s n e k , m i n t n y u g t a t v á n y i m n a k ) n é h a k a t o n a i k é n y t e t é s e k á l t a l is s z e r e n c s é s e n v é g r e is v i t t e m . T ö b b száz ruhákkal t ö m ö t t h o r d ó k n a k I n d e n b u r g i g ügyes visszaszállításáért k ö n n y ű dicséret volt j u t a l m a m .

205

206

A ' v á l t o z t a t n i v a l ó n e v e k a' L e v e l e k b e n B O D O R F Y IMRE, M E Z Ő D Y

Weszprém Güns Horváth Imréné Adánd Skublits Imre Felső Eörs Takáts Gógánfa Badacson Gyömörey György Gyömörey Nani Horváth Rózi Kun V. J. Eötvös Zala Egerszeg Szalabér Rosty Petka N a n e t t e N e d e t z k y . Ritt. M a y e r . Marie Révay. H o r v . Imr. Stuhlweissenburg Presbourg Raab Obrist. Frimont Rosette Herr von Ochs Baronne Meskó Füred Somogy Brünn Oszterhueber Thrézsi hugom Rosty Antal Ruminé Lamarine Comtesse Hoditz

—

-

-

ROZI

Roppány Ordány Adonyi Károlyné, Mantzi Alkony Sziklai L a t z i Őrhegy Harmaty Marczonfa Hajnalod Cserenyei György Líza Adonyi Czenczi Várady Mezód Zalánfa Biali Csombory Petka Kékedy N í n a - Ber[ky] Bárdy M a g y a r vár Sasvár Dunavár Illésfy Lyra Löwenthal Tárnay Szilvány Tarna Nordia Bakonyi Thrézsi Csombory Lajos Csabányiné Lamarine Belle-rose

207

Graefin Christallnitzy N o t r e d a m e n kloster z u Pressb. Skerletz Soprony Marits Görög Pula, Páldorf Türje Balaton Bódi Ötsém Rohontzy Vajda Ferkó Hosszúfalú M a d a m e Veinmiller Therese Weinstein Berray V i n t z e Tüskevár Sarval Rezi Tátika Gyömörő Forintos Besenyő Mere Leopoldine Farkas N a n i Festetits G y ö r g y n é Keszthely Mlinarits N a n i Forintos Bódi Horváth Ferkó Obristlieut. Amschel Kám Acsád [...] T h e r e s e Nagy Ferkó Czindery Rozsos Márfy Tóni Skublics János General Splényi Koller Püspök Marx

208

-

-

-

Nordenthal Gáborfy Rábony Kékedy Völgyi Bálintfa Kömle Morna Károly Ö t s é m Agárdy Erked Vanini Bányai Lili Bánlaky Vintze Papfölde Kőhalom Bakonyvár Cserenye Valányi Ferdenyő Mater Aloysia Szanday Nani Bódváry Györgyné Bódvár Szilvágyi N a n i Valányi Bencze A d o n y i Jantsi Normann Tobány Katahely Sziklay Mantzi Patonyi Ferkó Ligeti Vérmesy Bátsfalvay Lóri Sziklai János Atokházy Szalárdy Csatándy

Szegvár G r ó f Illésházy Comtesse Geisrick K u n Vicispányné Bajzáth Püspök Graf Lichtenberg Passau Kultsár Téth Arossy Mária Czel G r ó f Portia

Kopárd Polvajdy Birtay Váradyné Kolláth Világhegyi Passau Gyopáry Bodorvár Csatay Boldogföld Kajánfy

Somsich Lázár Batsányi Spisith Rendek Somlyó Ghilányi Nedetzky Kerekes Ruprecht Stift Haffnerzell Linz Vien

Borday Csudafy Zápory Széked Komló Bálványosy Berky Fenekes Alberti Fondini Haffnerzell Linz Béts

Adonyi Agárdi Atokházy Bátsfalvay Bakonyi Kékedy Bajorfy

Sziklai Bálványosy Bánomföldy

Bánlaky Bányay Bátorházy

Bárdy Tarnay Benye Szanday Mezó'dy

209

Polvajdy Berky Szalárdy Borday Bodorfy Bódváry Csabányi Csatay Cserenyei Valányi Csudafy Dárday Döbröntei

Patonyi Szilvágyi Várady Csombory Völgyi Ligeti Kajánfy Leányfy

Gáborfy Illésfy Könyves

210

Kisfaludy Sándor „érzékeny" évtizede

„ V a n eggy idő az e m b e r n e k életében, - az életnek nyíló tavaszsza - mellyben a' m a g á b ó l k i d a g a d ó f i a t a l s z í v , 's a ' s z á r n y r a k e l ő f i a t a l l é l e k , a' f ö l d ö n , és a ' n y o m o r ú l t t V a l ó s á g o n f e l l y ü l e m e l k e d v e , é r z e m é n n y e i t és g o n d o l a t t y a i t a ' l e h e t s é g n e k , és k é p ­ z e l e t n e k tündéres országában h o r d o z z a : az e m b e r n e k legboldogabb ideje! - m e l l y n e k s z é p , h i ú , s o h a b é se t e l l y e s e d h e t ő r e m é n n y e i t , a ' m e g é r e t t , m e g o k o s ú l t t e m b e r a ' l e g t ű r h e t ő b b v a l ó s á g é r t , a' l e g i g a z a b b B ö l c s e s s é g é r t is g y a k r a n ö r ö m e s t v i s z s z a c s e r é l ­ n é . E k k o r m i n d e n e g é s s é g e s f i a t a l s z í v és l é l e k , a ' v i r á g z ó L e á n y , P o é t a ; - P o é t a , m o n d o m , d e n e m í r ó : m e r t m i n d e n é r z e m é n n y e , m i n d e n g o n d o l a t t y a P o é z i s ; csak¬ h o g y r i t k á n a k v a n k e d v e , a l k a l m a t o s s á g a , i d e j e , és l e g r i t k á b b n a k n y e l v e P o é z i s s á t leírni. É n a m a ' v i r á g - é v e m b e n K a t o n a 's H a d i f o g o l y l é v é n , é p p e n a z o n h e l y e k e n , h o l haj¬ dan P e t r á r k á n a k édes kínos é n e k e i m i n d e n szívet s z e r e l e m m e l töltének, hol m i n t e g y s z e r e l m e t l e h e l l m é g m o s t is a z e g é s z táj, a ' t ü z e s , j ó s z í v ű F r a n c z i á k k ö z ö t t , - 's é p p e n olly környülállásokban, m e l l y e k csak igen bizonytalanúl e n g e d é k r e m é n y l e n e m , h o g y v a l a h a H a z á m a t , és K e d v e s e i m e t m e g l á t h a s s a m ; - é n , o t t a ' s z o m o r ú m a g á n y b a n , le¬ í r t a m é l e t e m ' P o é z i s s á t , - a z t , a' m i t s z í v e m é r z e t t , v a g y H i m f y ' h e l y é n é r e z h e t e t t v o l n a ; l e í r t a m , és m a g y a r ú l í r v á n , H a z á m b a n v é l t e m l e l n i m a g a m a t . ' S b i z o n y o s v a ¬ g y o k arról, h o g y a z é n a k k o r i k ö r n y ü l á l l á s i m b a n m i n d e n é r z ő 's g o n d o l k o d ó H a z a f i írt v o l n a . í g y t á m a d t a k Himfy' Szerelmei, a z o n k ö n y v e c s k e , m e l l y n e k f o g l a l a t t y a m i n d e n fiatal e m b e r s z í v b e n n a g y o b b , v a g y k i s s e b b m é r t é k b e n m e g v a g y o n . U t ó b b szolgála­ t o m a t e l h a g y v á n , és H a z á m n a k , a z A n y a t e r m é s z e t n e k k e b e l é b e , s z a b a d n e m e s f é s z ¬ k e m b e v i s z s z a k e r ű l v é n , B a r á t i m reá t u d t a k v e n n i , h o g y , n e m a' rideg, c z i k o r n y á s , m i n d e n n a p i Világ elejbe készűltt, V e r s e i m e t k ö z r e bocsáttani e n g e d g y e m . " ( B u d á n 1807., V - V I I I . ) í g y t e k i n t v i s s z a K i s f a l u d y S á n d o r 1 8 0 7 - b e n , A' Kesergő és A' Boldog Szerelem k ö z ö s kiadásának előszavában a H i m f y - d a l o k keletkezésének időszakára, élményvilágára. A m e g r a j z o l t k é p k é t s é g k í v ü l s t i l i z á l t ( h a s o n l ó a n ír K ö l c s e y is 1 8 0 8 - b a n ) , d e i g e n p l a s z t i k u s és b e s z é d e s . É l e t ( s ő t é l e t k o r ) és k ö l t é s z e t k a p c s o l a t a r e n d k í v ü l s z o r o s r a v o n v a tárul fel e s o r o k b a n . I t t t e r m é s z e t e s e n a k é t v e r s c i k l u s r ó l s z ó l , d e teljes j o g g a l v o n a t k o z t a t h a t j u k m i n d e z t a s z é p p r ó z a i m ű v e k r e is, h i s z e n k e l e t k e z é s i i d e j ü k és ge¬ n e z i s ü k a z o n o s a v e r s e k é v e l . T e k i n t s ü k h á t e l ő s z ö r át K i s f a l u d y e l s ő (és l e g j e l e n t ő ¬ s e b b ) a l k o t ó i é v t i z e d é t ( a z 1 7 9 0 - e s é v e k k ö z e p é t ő l 1 8 0 7 k ö r ü l i g ) a z e s e m é n y e k és a m ű v e k k i f o r m á l ó d á s á n a k v i s z o n y á b a n , h o g y a z t á n k ö z e l e b b f é r k ő z h e s s ü n k é l e t és iro¬ d a l o m sajátos e g y b e s z ö v ő d ö t t s é g é h e z .

211

F O R R O N G Ó ÉVEK ÉS B E É R K E Z É S

Bécs, 1793. január-1796. március A z i f j ú K i s f a l u d y S á n d o r n a g y á l m a és v á g y a v o l t a m a g y a r k i r á l y i t e s t ő r g á r d á b a k e r ü l n i . 1 7 9 3 . j a n u á r 5 - é n a z á l o m v a l ó r a v á l i k , a z é p p e n E r d é l y b e n k a t o n á s k o d ó fia¬ talember megkapja hadnagyi kinevezését atestőrséghez. Elhatározó é l m é n y e k b e n g a z d a g h á r o m é v k e z d ő d i k e z z e l K i s f a l u d y életében. B e k a p c s o l ó d i k a bécsi szellemi é l e t b e , n y i t o t t a m ű v é s z e t e k m i n d e n á g á r a , i s m e r i p l . S a l i e r i t és B e e t h o v e n t , s a z ak¬ k o r ott élő jelentős m a g y a r író, újságszerkesztő csoport (pl. Somssich L á z á r , G ö r ö g D e m e t e r ) is b e f o g a d j a . N y e l v e k e t t a n u l , e l m é l y í t i i s m e r e t s é g é t a m o d e r n e u r ó p a i iro¬ dalmi törekvésekkel. I r o d a l m i t e v é k e n y s é g é b ő l c s a k n é h á n y d a r a b m a r a d t f e n n ( p l . A' Tavasz c í m ű k ö l ­ t e m é n y ) , e z e k k ö z ö t t j e l e n t ó s h e l y e t f o g l a l e l a T a s s o e p o s z á b ó l (A megszabadított Je­ ruzsálem) k é s z ü l t s z é p p r ó z a i f o r d í t á s , a Rinaldó, és Armida, e n n e k k e l e t k e z é s é r ő l m a g a is m e g e m l é k e z i k Önéletrajzában. ( E k k o r i b a n , v a g y t a l á n i n k á b b e g y - k é t é v v e l k o r á b ­ b a n k é s z í t e t t e A'szép lélek c í m ű X e n o p h o n - á t d o l g o z á s t is, n é m e t b ő l . ) A t á r s a s á g i é l e t b e n o t t h o n o s a n m o z g ó i f j ú g á r d a t i s z t k o m o l y s i k e r e k e t a r a t o t t a höl¬ g y e k k ö r é b e n . 1 7 9 4 ő'szétől a k ö v e t k e z ő ' é v n y a r á i g t a r t o t t ( m a j d B é c s b ő l v a l ó e l u t a z á ­ sa elő'tt m é g e g y s z e r f e l l á n g o l t ) n a g y s z e r e l m e M e d i n a M á r i á v a l , k o r a h í r e s t á n c o s n ő ' j é v e l , S a l v a t o r e V i g a n ö o l a s z b a l e t t m e s t e r f e l e s é g é v e l , a k i n e k i , m i n t Naplójában írja, „ a n n y i b o l d o g órát s z e r z e t t , olly isteni g y ö n y ö r ű s é g e t v a r á z s o l t " , a k i „ e g y k o r i g a ' F ö l d ö n i d v e z i t e t t " - e . ( 4 0 . ) N e m v é l e t l e n ü l s z a l a d k i u t ó b b is t o l l á b ó l a p r o f á n b i b l i a i parafrázis: „ T e v a g y áldott a z A s z s z o n y o k k ö z ö t t ! M a r i a M e d i n a . " (58.) 1 7 9 5 s z e p t e m b e r é b e n , a M e d i n a M á r i á v a l v a l ó s z a k í t á s t k ö v e t ő e n h a z a u t a z i k sza¬ badságra. S z e p t e m b e r 23-án, B a d a c s o n y b a n , a r o k o n s á g h o z tartozó R o s t y A n t a l házᬠban találkozik S z e g e d y Rózával, későbbi feleségével, akia H i m f y - d a l o k múzsája¬ k é n t lett ismeretes i r o d a l m u n k b a n . E n e v e z e t e s szüret e s e m é n y e i t k ö v e t ő e n vissza¬ tér B é c s b e , m a j d n é m i elő'készítetlen hirtelenséggel, 1 7 9 6 februárjában, hazatértekor G ó g á n f á n megkéri a leány kezét. Kosarat kap. A z e s e m é n y e k hátterében látnunk kell s o r s á n a k d r á m a i f o r d u l a t á t is. 1 7 9 4 elejétől k e z d v e a t e s t ő r ö k életét m e g k e s e r í t e t t e új p a r a n c s n o k u k , S p l é n y i M i ¬ hály báró, akiről K i s f a l u d y egész életében engesztelhetetlen gyűlölettel tudott csak e m l é k e z n i . M á r 1 7 9 4 m á j u s á b a n k i r o b b a n a z első nyílt konfliktus: a testőrök panaszt t e s z n e k S p l é n y i ellen. H o s s z ú vizsgálat k ö v e t k e z i k , m a j d a k ö v e t k e z ő ' é v februárjában a p a n a s z t e v ő k e t b ü n t e t i k m e g . A z e g y s z e r ű szolgálati ü g y v a l ó s z í n ű l e g n e m választ¬ ható ela M a r t i n o v i c s - s z e r v e z k e d é s é p p e n f o l y a m a t b a n volt kivizsgálásától, a v e l ü k s z e m b e n m e g n y i l v á n u l t b i z a l m a t l a n s á g , s z i g o r ú s á g a z á l t a l á n o s l é g k ö r r e is v i s s z a v e ¬ z e t h e t ő . ( E g y é b k é n t M a r t i n o v i c s K i s f a l u d y t is m e g p r ó b á l t a b e s z e r v e z n i , m i n t a z Ön¬ életrajzban o l v a s h a t j u k . ) A h e l y z e t m é g i n k á b b e l m é r g e s e d i k , 1 7 9 5 . d e c e m b e r 2 - á n z e n d ü l é s t ö r k i , f e l g y ú j t j á k t a n t e r m ü k e t . A m e g t o r l á s g y o r s és k e m é n y , n y o l c t e s t ő r t , k ö z t ü k K i s f a l u d y t k i z á r n a k a gárdából, s tábori szolgálatra v e z é n y e l n e k . D e c e m b e r 23-án levetik a testőri egyenruhát. A h i r t e l e n és e l ő k é s z í t e t l e n g ó g á n f a i l e á n y k é r é s a z O l a s z o r s z á g b a v a l ó i n d u l á s e l ő t t i szabadság napjaira esik, a megtört karrier fölötti kétségbeesés h a n g u l a t á b a n . A k i k o -

212

sarazás u t á n m é g „ s z i l a j v i d á m s á g " - á b a n m e g k é r i e g y g y e r m e k l á n y , H o r v á t h R o z i ( l e ­ v é l r e g é n y é b e n A l k o n y i C z e n c z i n é v e n ) k e z é t is, t e r m é s z e t e s e n s i k e r t e l e n ü l ( 1 8 2 . ) . A z a v a r és b i z t o n s á g k e r e s é s i s z á n d é k n y i l v á n v a l ó . F e l o l d á s n i n c s , c s a k m é g e g y n a g y fellángolás B é c s b e n , M e d i n a M á r i á v a l , s e g y utolsó t o b z ó d ó mulatság a bajtársakkal az elindulás előtt. M á r c i u s 6-án ú t r a k e l n e k .

Milánó-Draguignan-Klagenfurt, 1796. március-1797. április A k ö v e t k e z ő b ő év az utazások időszaka, három nagyobb megállóval. K é t hónapi, e s e m é n y e k b e n és é l m é n y e k b e n g a z d a g u t a z á s t k ö v e t ő e n m á j u s 6 - á n m e g é r k e z n e k M i l á n ó b a . I t t a b e r e n d e z k e d é s u t á n á t é l i k B o n a p a r t e s e r e g e i n e k o s t r o m á t , a m e l y jú¬ nius 29-én a város v é d ő i n e k kapitulációjával zárul. E g y h ó n a p i ú j a b b h á n y ó d á s , utazás után július 29-én m e g é r k e z n e k a h a d i f o g l y o k a franciaországi D r a g u i g n a n b a , fogságuk színhelyére. A k ö v e t k e z ő másfél h ó n a p k e l l e m e s e n telik, h á z i g a z d á i k szívesen látják őket. Kisfaludy mély érzelmi-szellemi kapcsolatba kerül Caroline d'Esclaponnal, egy m ű v e l t , é r z é k e n y fiatal francia l á n n y a l , m i n d v é g i g s z i g o r ú a n plátói alapon. S z e p t e m ¬ ber 16-án h a z a e n g e d i k a foglyokat, becsületszóra, vagyis aláírásukkal fogadják, h o g y a d d i g n e m h a r c o l n a k újra, m í g k i n e m cserélik ő k e t . K a l a n d o s utazást k ö v e t ő e n , ten¬ geri vihart átélve, o k t ó b e r v é g é n é r k e z n e k haza. 1 7 9 7 tavaszáig K l a g e n f u r t b a n állomᬠsozik Kisfaludy, s beleveti magát a szerelem egy ideig nélkülözött érzéki örömeibe ( p l . e g y b i z o n y o s T h e i s z T e r é z z e l ) , b e t e g s é g e t is s z e r e z v é n m a g á n a k e z z e l . V i h a r o s k a p c s o l a t b a k e r ü l e g y b i z o n y o s P e p i g r ó f n é v a l , k i t , m i n t írja, „ k ü l ö n ö s v a l ó s á g á r a nézve egész a megőrülésig szerettem", kimerítve „ a dühös Szerelem gyönyörűségei¬ n e k e g é s z t e n g e r é t " ( l e v e l e P é t e r i T a k á t s J ó z s e f n e k , 1 7 9 7 . j ú l i u s 7 . és V i z k e l e t y Z s i g ­ m o n d n a k , 1 7 9 7 . m á j u s 2 3 . , M M . V I I I . 1 1 9 . , ill. 1 1 0 . ) . G a z d a g é v a z 1796-os. V i l á g o t lát, összetalálkozik legjelentősebbé váló irodalmi é l m é n y e i v e l , m e g f o g a m z i k b e n n e a Himfy, írja és f o r d í t j a s z é p p r ó z a i m ű v e i t . J ú n i u s 1 6 - á n , M i l á n ó o s t r o m a k ö z b e n l e f o r d í t e g y r é s z t M o n t e s q u i e u Le Templede Gnide c í m ű

m ű v é b ő l , Vénus' Temploma Gnidosban c í m m e l . D r a g u i g n a n b a n e z t t e s z i m e g Magyar Aglája n é v alatt g y ű j t ö t t f o r d í t á s a i e l s ő d a r a b j á u l , i t t t o v á b b i h a t o t i l l e s z t m e l l é , u g y a n ¬ csak francia s z e r z ő k alapján. O l v a s m á n y a i b ó l k i j e g y z e t t i d é z e t g y ű j t e m é n y é b e egyre t ö b b H i m f y - d a l kerül. Július 7 - é n m e g v e s z i Petrarca-kötetét, a u g u s z t u s b a n elolvassa R o u s s e a u Új Heloíse-ét, k é t l e g f o n t o s a b b i r o d a l m i é l m é n y é t i s m e r i m e g t e h á t r ö v i d i d ő n b e l ü l . A z i d ő s z a k f ő m ű v e ( é s l e g f ő b b f o r r á s a ) a z o n b a n k é t s é g k í v ü l Naplója, a m e l y a m á r c i u s 6-i ú t r a k e l é s e és s z e p t e m b e r 2 9 - i s a v o n a i m e g é r k e z é s e k ö z ö t t i idő¬ s z a k o t f o g j a át. A f e l j e g y z é s e k b a r á t j á n a k , S k u b l i c s I m r é n e k s z ó l ó l e v e l e k f o r m á j á b a n k é s z ü l t e k . A fogságról szóló j e g y z e t e k csak a m e g s z ó l í t á s o k b a n ő r z i k a levélformát. A f e n n m a r a d t k é z i r a t - r e n d e z e t t írásképe alapján - t i s z t á z a t n a k tartható, vagyis utó¬ l a g o s k i d o l g o z á s e r e d m é n y e . A z t ö r t é n é s e k k e l p á r h u z a m o s a n í r o t t l e v e l e k e t é s fel¬ jegyzéseket tehát később, talán már Klagenfurtban, a (ránk n e m maradt) fogalmazvᬠn y o k felhasználásával formálta Kisfaludy önálló m ű v é , a m e l y m ű a z o n b a n csak jóval halála u t á n j e l e n t m e g n y o m t a t á s b a n .

213

Németország, 1797. április-1799. szeptember 1 7 9 7 á p r i l i s á b a n , m i u t á n m e g t ö r t é n t a h a d i f o g o l y c s e r e , a n é m e t o r s z á g i h a r c o l ó se¬ regekhez vezénylik. Júniusban érkezik m e g állomáshelyére, a Rajna melletti R e n n i n g e n b e , S t u t t g a r t k ö z e l é b e . Ú t j á r ó l l e v e l e k b e n s z á m o l b e , e z ú t t a l e g y k o r i testő'r- és fogolytársának, V í z k e l e t y Z s i g m o n d n a k (ld. M M . V I I I . 1 0 6 - 1 1 6 . , 1 2 4 - 1 2 8 . ) . E g y e d ü l i m a g y a r k é n t e z r e d é b e n magányos volt, s otthontalannak érezte magát. A hadi esemé¬ n y e k most m é g elkerülik, mert ősszel m e g t ö r t é n i k a c a m p o f o r m i o i b é k e k ö t é s , d e a h á b o r ú k i ú j u l á s a k o r , 1 7 9 9 m á r c i u s á b a n , a z a d d i g is t e r h e s s z o l g á l a t u t á n m á r a t ű z v o n a l b a k e r ü l . R é s z t v e s z a z o s t e r a c h i és s t o c k a c h i c s a t á b a n ( m á r c i u s 2 1 . , 2 5 . ) , m á j u s b a n p e d i g a w i n t e r t h u r i ü t k ö z e t részese. J ú n i u s b a n l e m o n d tiszti rangjáról, l e m o n d á s á t hamarosan elfogadják, október elején hazatér. L e m o n d á s á b a n a z o n b a n n a g y s z e r e p e t j á t s z o t t a z is, h o g y a l e v é l b e n i s m é t e l t e n m e g k é r t S z e g e d y R ó z á t ó l ezúttal igenlő választ kapott. A kikosarazás óta eltelt i d ő v i h a r o s s z e r e l m i é l m é n y e i m e l l e t t , h a e l - e l h a l v á n y u l v a és h á t t é r b e s z o r u l v a is, d e fo¬ lyamatosan jelen volt S z e g e d y R ó z a e m l é k e . Első' közeledési kísérlete N é m e t o r s z á g ¬ ba történt m e g é r k e z é s é n e k idejére tehető: Péteri T a k á c s J ó z s e f közvetítésével ü z e n a leánynak, 1 7 9 7 júliusának elején ( M M . V I I I . 1 1 7 . , 122.). Péteri - S z e g e d y R ó z á h o z a u g u s z t u s e l s e j é n í r o t t l e v e l é b e n ( G á l o s 5 8 8 . ) - át is a d j a a z ü z e n e t e t . A z i d ő k ö z b e n á r v á n m a r a d t , i m m á r h u s z o n k é t e s z t e n d ő s l e á n y n e m z á r k ó z i k el, s n é m i i d ő e l t e l t é ¬ v e l , 1 7 9 8 ő s z é n v a g y 1 7 9 9 j a n u á r j á b a n f e l ú j u l a k ö z v e t l e n l e v e l e z é s K i s f a l u d y és k ö z ¬ t e , e z t k ö v e t i h a m a r o s a n a z i g e n l ő v á l a s z a házassági ajánlatra. E z a l e v e l e z é s a z a l a p j a a Két Szerető Szívnek Története c í m ű l e v é l r e g é n y n e k . A z ere¬ d e t i l e g v á l t o t t l e v e l e k e t u t ó b b , a m ű v é f o r m á l á s k o r K i s f a l u d y á t d o l g o z t a , d e a z élet¬ r a j z i í r á s a i b ó l is i s m e r t e s e m é n y e k k e l v a l ó n a g y f o k ú e g y e z é s arra m u t a t , h o g y s o k megőrződött e levelekből. A levelezés felújításának időpontja azért bizonytalan, mert Önéletrajzában 1 7 9 9 j a n u á r j á r a t e s z i e z t , a l e v é l r e g é n y b e n p e d i g 1 7 9 8 . s z e p t e m b e r 2 3 ra, d e e z u t ó b b i k ö n n y e n l e h e t , h o g y c s a k a h á r o m é v e l ő t t i b a d a c s o n y i s z ü r e t r e v a l ó utalás m i a t t k e r ü l t a levél élére. A t ö r e d é k b e n m a r a d t m ű v e t e g y 1 7 9 9 . j ú n i u s 1 4 - i k e l t e z é s ű levél zárja. E l e v e l e z é s t m e g e l ő z i A' Kesergő Szerelem a n y a g á n a k s z ü l e t é s e és a c i k l u s f ő v o n a ¬ lainak kiformálása. A németországi békés másfél év t e r m é k e e z ( 1 7 9 7 júniusától 1 7 9 8 d e c e m b e r é i g ) . P é t e r i T a k á c s n a k írja d e c e m b e r 2 0 - á n , h o g y a Himfy' Szerelmei e l s ő ré¬ s z e , „ A ' KesergőSzerelem, m e l l y 2 0 0 d a l o k b ó l , és 2 0 É n e k e k b ő l áll, m á r e g é s z e n k é s z e n v a g y o n " ( M M . V I I I . 133.). E m e g n y i l a t k o z á s b a n a z o n b a n n e m c s a k az a figyelemre m é l t ó , h o g y a m ű e l k é s z ü l t é r ő l s z á m o l b e , h a n e m a z is, h o g y e z t már akkor a z elsőrész¬ nek t e k i n t e t t e .

Eötvös-Kám-Sümeg, 1799. október-1807. április A z alcímben megnevezett három hely n e m egy nagy vándorút három megállóhelye, m i n t o l a s z - és f r a n c i a o r s z á g i u t a z á s a e s e t é b e n v o l t , h a n e m a m e g á l l a p o d ó , c s a l á d o t ala¬ pító e m b e r helykeresésére utal. E l h á r í t v a a házasság elől a m é g felmerült a k a d á l y o k a t , 1800. január 20-án megtartják az esküvőt S z e g e d y Rózával. E z t május 1 7 - é n megis-

214

métlik, formai o k o k miatt. A z év őszéig E ö t v ö s ö n laknak, majd á t k ö l t ö z n e k K á m b a . Itt n é g y évet töltenek, 1805 nyarának v é g é n á t k ö l t ö z n e k S ü m e g r e . B e k ö s z ö n t a meg¬ á l l a p o d o t t , g a z d á l k o d ó élet, a n y u g h a t a t l a n ifjú k a t o n a a m e g y e i n e m e s s é g t e k i n t é l y e s tagja lesz. A z i r o d a l m i b e é r k e z é s is e r r e a z i d ő r e e s i k . 1 8 0 0 . j ú n i u s 2 8 - á n a r r ó l s z á m o l b e , h o g y A' Kesergő Szerelem e l n y e r t e v é g s ő f o r m á j á t , k i a d á s r a k é s z . M e g j e l e n é s é r e k ü l ö n b ö z ő o k o k (pl. a c e n z ú r a ) miatt m é g jó e g y é v e t kellett várni, csak 1 8 0 1 . július 2 9 - é n látott n a p v i l á g o t . E d a l c i k l u s r ó l e k k o r i b a n is m i n t a Himfy' Szerelmei e l s ő r é s z é r ő l b e s z é l , s 1 8 0 0 . j ú n i u s 1 7 - 2 8 . k ö z ö t t el is k é s z ü l n e k A' Boldog Szerelem első' d a l a i . A b e t e l j e s ü l t s z e r e l e m ihlete m é g tart e b b e n a z é v b e n , e z t k ö v e t ő e n a z o n b a n csak hosszas m e g s z a ¬ kításokkal k é s z ü l az újabb kötetre való vers, 1804 húsvétján s z á m o l b e lezárásáról. K ö z b e n m e g s z ü l e t n e k első' r e g é i , 1 8 0 2 - 1 8 0 3 t e l é n a Csobánc, e g y é v r e rá a Tátika, m a j d 1 8 0 5 m á s o d i k f e l é b e n a Somló, ( a z e l s ő k e t t ő m é g A Boldog szerelem r é s z e k é n t ) . A m i n d k é t c i k l u s á t t a r t a l m a z ó Himfy' Szerelmei k i a d a t á s i i d ő s z a k a ( 1 8 0 4 á p r i l i s á t ó l 1 8 0 7 á p r i l i s á i g ) a l a t t f o r m á l ó d i k a Két Szerető Szívnek Története c í m ű l e v é l r e g é n y g o n ¬ d o l a t a is, m e g í r á s á r a a z o n b a n v a l ó s z í n ű l e g c s a k 1 8 0 6 - 1 8 0 7 f o r d u l ó j a k ö r ü l k e r ü l h e ¬ t e t t sor. A z i r o d a l o m t ö r t é n e t i j e l e n t ő s é g ű d a l - és r e g e k ö t e t e k e l k é s z ü l é s e , m e g j e l e n é s e és sikere tehát e g y a z o n időszakra (az 1790-es é v e k k ö z e p é t ő l az 1800-as é v t i z e d közepé¬ ig) t e h e t ő K i s f a l u d y s z é p p r ó z a i m ű v e i n e k s z ü l e t é s é v e l , ( a m e l y e k e g y é b k é n t a k ö l t ő é l e t é b e n n e m is l á t t a k n a p v i l á g o t , n o h a m e g j e l e n t e t é s ü k e t t e r v e z t e ) . E g y a z o n ihlet¬ és é l m é n y k ö r j e g y é b e n f o g a n t t e h á t k ö l t é s z e t és s z é p p r ó z a , m e l y e k a m o d e r n irodal¬ m i f o r m á k kialakításának eltérő útjait képviselik. M e r t a L i z a - c i k l u s ( n e v e z z ü k így K i s f a l u d y e l s ő a l k o t ó i é v t i z e d é n e k e m e ö s s z e f ü g g ő m ű c s o p o r t j á t G á l o s R e z s ő és H o r ¬ v á t h J á n o s n y o m á n ) i r o d a l m i k í s é r l e t is e g y b e n , n e m p u s z t á n a z é l m é n y e k l e n y o m a ¬ t a . S ő t , m i n d e n é l m é n y i - é l e t r a j z i v o n a t k o z á s m e l l e t t is e l s ő r e n d ű e n i r o d a l o m , e g y s z e m l é l e t és m e n t a l i t á s f o r m á b a ö n t é s é n e k k í s é r l e t e . E z é r t v é g s ő s o r o n n e m f o n t o s , hogy L i z a az Szegedy R ó z a vagy netán egy másik hölgy asok közül. Ciklusaiban a s z e r z ő m e g a l k o t o t t e g y n ő a l a k o t , u t ó b b L i z á n a k n e v e z t e el, s m ö g é S z e g e d y R ó z a a l a k j á t á l l í t o t t a . F o r d í t á s a i n a k i d i l l i - i r o d a l m i a s n ő i s z e r e p l ő i és a n a p l ó b a n m e g i d é z e t t v a l ó s h ö l g y e k e g y a r á n t a s z e r e l e m - és b o l d o g s á g v á g y v o n a t k o z á s á b a n l é t e z n e k c s a k , n e m e g y e d i a r c u l a t u k h a n g s ú l y o z ó d i k - u g y a n ú g y a h o g y S z e g e d y R ó z a - L i z a eseté¬ b e n is l á t h a t j u k . A z „ é l e t " „ i r o d a l o m " - m á s z u b l i m á l ó d i k ( F r i e d I s t v á n ) . U g y a n a k k o r a z „ é l e t " m e g é l é s é t i r o d a l m i a s v o n z á s o k a l a k í t j á k , í r o t t m i n t á k által v e z é r e l t és v i s s z a ¬ i g a z o l t m e n t a l i t á s t ö r u t a t a lét f e l é , e s z m é n y e k k é r n e k m a g u k n a k v a l ó s á g o t . A z é r z é ¬ k e n y s é g s z e m l é l e t m ó d j a l é t r e h o z e g y s á v o t „ é l e t " és „ i r o d a l o m " k ö z ö t t , a m e l y c s a k az övé. E világ, e z e n ö n t ö r v é n y ű e n b e r e n d e z e t t világ keresi kifejezését a z o k b a n az í z l é s v á l t o z a t o k b a n , a m e l y e k K i s f a l u d y k ö l t é s z e t é b e n és s z é p p r ó z á j á b a n is t e s t e t ölte¬ nek, s a m e l y e k a kor megújuló irodalmának az élvonalát jelentik

215

MENTALITÁS, ÍZLÉS,

MŰFAJOK

Költői próza és műfajok A X V I I I - X I X . s z á z a d f o r d u l ó j á n a s z é p p r ó z a i m ű f o r m á k sajátos h e l y z e t b e n v o l t a k . A z i r o d a l o m s z e m l é l e t e t m e g h a t á r o z ó r e t o r i k u s t u d a t n o r m á i s z e r i n t p o é t i k a i l a g ala¬ c s o n y a b b r e n d ű e k n e k s z á m í t o t t a k a s t í l u s s z i n t e k és m ű f a j o k h i e r a r c h i á j á b a n , m é g i s e g y é r t e l m ű e n az irodalmi megújulás élvonalába törtek. E jelenség persze csak első látásra p a r a d o x , v a l ó j á b a n n a g y o n is l o g i k u s f e j l e m é n y : a z i r o d a l o m m e g ú j u l á s á t p r o g r a m o s a n is h i r d e t ő ' t ö r e k v é s e k s o k k a l k ö n n y e b b e n é r v é n y e s ü l h e t t e k e g y k e v é s b é sza¬ b á l y o z o t t t e r e p e n , a m i l y e n a r e t o r i k á k , p o é t i k á k által f i g y e l e m r e a l i g m é l t a t o t t p r ó z a i m ű f o r m á k é volt, m i n t a költészet erősen normatív, hierarchizált világában. A költői m ű f a j o k kanonizált, az antikvitás tekintélyével körülbástyázott változatai jóval nehe¬ z e b b e n m o z d u l t a k e l ú j i r á n y o k b a , m e g ú j í t á s u k c s a k lassan h a l a d t . A z ú j o n n a n előtér¬ be v o n t szépprózai m ű f a j o k ezzel s z e m b e n gyakran a popularitással érintkező' f o r m á k v o l t a k ( p l . a l e v é l r e g é n y a r o m á n n a l és a m i s s z i l i s s e l állt s z o r o s k a p c s o l a t b a n ) , í g y m e g l e h e t ő s e n szabad teret kínáltak a kísérletezés számára. A z így formálódó irodalom e g y b e n felhasználhatta a népszerűség világának előnyeit, vagyis egyszerre volt honos a z e u r ó p a i s z i n t e n m o d e r n í z l é s t ö r e k v é s e k és a s z ó r a k o z t a t á s v i l á g á b a n . A retorikai-poétikai szemlélettel s z e m b e n , a n n a k átformálásával v é g b e m e n ő meg¬ újulási f o l y a m a t során a z o n b a n f o k o z a t o s a n m e g j e l e n t a s z é p p r ó z a i f o r m á k legitimᬠlásának, a poétikai rendszerbe való korszerű b e i l l e s z t é s ü k n e k a z igénye, ami egyúttal a p o p u l a r i t á s t ó l v a l ó t u d a t o s t á v o l o d á s t is j e l e n t e t t e . A s z á z a d k ö z é p n a g y h a t á s ú n é ¬ m e t p o p u l á r i s e s z t é t i k á j á n a k t e ó r i á j a a költői prózáról n á l u n k is j e l e n t ő s v i s s z h a n g r a l e l t . „ V a n n a k s z ó k a p c s o l a t o k , f o r d u l a t o k , s z a v a k és b e s z é d m ó d o k , a m e l y e k e t a p r ó z a i e l ő a d á s s a l s z e m b e n a v e r s s z á m á r a t a r t u n k f e n n . A m e n n y i b e n o l y a n b e s z é d b e n alkal¬ m a z z u k ő k e t , a m e l y b ő l h i á n y z i k a v e r s m é r t é k és a m e t r u m , a k k o r k ö l t ő i p r ó z á r ó l b e ¬ s z é l ü n k ; v i s z o n t ha hiába k e r e s s ü k ő k e t a verses előadásban, a k k o r azt p r ó z a i n a k ne¬ v e z z ü k " - i d é z i S u l z e r t S z a j b é l y M i h á l y , m a j d h o s s z a n sorolja m i n d a z o k a t , a k i k n é l e

g o n d o l a t f e l f e d e z h e t ő a m a g y a r i r o d a l o m b a n (Költészet és próza viszonya Csokonai Vitéz poétikájában és szépírói kísérleteiben, i n Folytonosság vagy fordulat?, s z e r k . D e b r e c z e n i Attila, D e b r e c e n 1996., 318.). A költői próza S a l o m o n Gessner idilljeivel nyert d ö n t ő csatát a z e u r ó p a i i r o d a l o m b a n , n e m z e d é k e k n e k v o l t e s z m é l t e t ő é l m é n y e . A m a g y a r irodalomba K a z i n c z y 1 7 8 8 - b a n megjelent fordításával tört b e átütő erővel, h o g y aztán m i n t e g y évtized m ú l v a C s o k o n a i már a „gessneri század"-ot emlegesse. K i s f a l u d y e l s ő a l k o t ó i é v t i z e d e a k ö l t é s z e t és a k ö l t ő i p r ó z a t e r ü l e t é n e g y a r á n t je¬ lentős. A H i m f y - c i k l u s o k a m o d e r n dalforma k i k é p z é s é b e n játszottak k i e m e l k e d ő szerepet. A dalformálás Kisfaludy esetében elsősorban a magyaros é n e k h a g y o m á n y megújításával m e n t v é g b e , korabeli átütő sikerének n e m kis m é r t é k b e n e b b e n rejlik a t i t k a . A Himfy ú g y l e t t e g y m o d e r n i r o d a l m i m ű f o r m a r e p r e z e n t á n s a , h o g y t e l j e s e n o t t h o n o s m a r a d t a p o p u l á r i s é n e k k ö l t é s z e t k ö z e g é b e n is. A d a l m ű f a j á n a k k é s z ü l e t e i K i s f a l u d y n á l m á r v i s z o n y l a g k o r á n a c i k l u s a l k o t á s t ö r e k v é s é v e l f o n ó d t a k e g y b e . A cik¬ l u s k é p z é s során a s z e r z ő e p i k u s m o z z a n a t o t e m e l a d a l o k k ö z ö t t i térbe, m e g t e r e m t v e a d a l o k é n - j é n e k és m e g s z ó l í t o t t j á n a k f o l y t o n o s s á g á t . A z e g y e s d a l o k e g y e d i é l e t h e l y ¬ z e t e i , é r z é s e i í g y k é t ( n e v ü k e t is c s a k k í v ü l r ő l é s c s a k k é s ő b b e l n y e r ő ) f i k t í v a l a k

216

( H i m f y és L i z a ) t ö r t é n e t é v é v á l n a k . A z e l r e n d e z é s é s a d a l o k k ö z é i k t a t o t t é n e k e k által m e g k é p z e t t e p i k u s szál n a g y m é r t é k b e n r o k o n í t h a t ó a k o r a b e l i l e v é l r e g é n y e k k o m p o z í c i ó s e l v é v e l , ugyanis m i n d k é t e s e t b e n e g y laza történet s z e r v e z i e g g y é a fragmentált alanyi megszólalásokat. A r o m á n o k o n nevelődött olvasói b e i d e g z ő d é s e k ezt a k ö l t ő i v i l á g o t k ö n n y e n b e t u d t á k f o g a d n i , s e z s z i n t é n h o z z á j á r u l t a Himfynek a s z o ¬ rosan vett irodalmi b e r k e k e n túli sikeréhez. A dal-ihletet felváltó r e g é k e g y i k szálon é p p e n e h h e z a z e p i k u s v o n a l h o z k a p c s o l ó d n a k ( m i n t e m l í t e t t ü k , a z első' r e g é k A' Bol¬ dog szerelem r é s z e i k é n t k é s z ü l t e k ) . M á s i k k a p c s o l ó d á s i p o n t j u k a z i d i l l e k v i l á g á b a n l e l h e t ő fel. A r e g é k v a l ó j á b a n t ö r t é n e t i k u l i s s z á k k ö z é h e l y e z e t t idillek, a t ö r t é n e t e k jellegzetesen a szomorú szerelem élményét formázzák m e g , a szereplők a természet¬ s z ü l t e p á s z t o r f i ú k és l e á n y o k k ö z e l i r o k o n a i . A k ö l t é s z e t i m e g ú j u l á s b a n t e h á t K i s f a l u d y e s e t é b e n (is) f o n t o s s z e r e p e t j á t s z o t t a k a szépprózai műfajokból eredő indíttatások. Idill, levél(regény), valamint prózában f o r d í t o t t d a l o k , m e s é k - e z e k K i s f a l u d y költői prózájának fő' v á l t o z a t a i , m e l y e k a k ü l s ő ' i n s p i r á c i ó k m e l l e t t a z é l e t m ű v ö n b e l ü l i ö s s z e f ü g g é s t és h a t á s t k é p v i s e l i k , d e a m e l y e k ö n m a g u k b a n is j e l e n t ő s é r t é k e t j e l e n t e n e k . A h a n g j á t p r ó b á l g a t ó K i s f a l u d y k o r t á r s a i ¬ h o z h a s o n l ó a n f o r d í t á s o k o n g y a k o r o l t a m a g á t , a v e r s e k e t is l e g i n k á b b p r ó z á b a n a d v a v i s s z a . A Magyar Aglája d a r a b j a i t ö b b n y i r e f r a n c i a d a l o k , m e s é k s z a b a d p r ó z a i á t k ö l t é ­

sei, m í g a M o n t e s q u i e u - és T a s s o - f o r d í t á s (Vénus' Temploma Gnidosban, Rinaldó, ésAr¬ mida) i d i l l s z e r ű , h i s z e n m i n d k é t e s e t b e n e g y n a g y o b b e p i k u s m ű ö n á l l ó a n is o l v a s h a ¬ tó, a z idill m ű f a j i jegyei szerint é r t e l m e z h e t ő részletéről v a n szó. A fordított d a r a b o k k i v á l a s z t á s a l e h e t e t t e s e t l e g e s ( b á r T a s s o és M o n t e s q u i e u e s e t é b e n e r r ő l s e m b e s z é l ¬ h e t ü n k ) , a b e n n ü k f e l l e l h e t ő í z l é s v i l á g a z o n b a n a k o r sajátja v o l t . Akárcsak a levélregények esetében. A műfaj meghatározó európai mintái (Richard¬ s o n , S t e r n e , G o e t h e , R o u s s e a u ) m e l l e t t i t t h o n K a z i n c z y Bácsmegyeyje és K á r m á n Fan¬ nija k é p v i s e l t e a z é l v o n a l a t , d e i g e n n a g y s z á m b a n k é s z ü l t e k p o p u l á r i s v á l t o z a t o k is. Kisfaludy, m i n t maga említi N a p l ó j á b a n , számos n é p s z e r ű románt olvasott, alapvető' é l m é n y e i k ö z é a z o n b a n K a z i n c z y Bácsmegyeyje és G e s s n e r - f o r d í t á s a , v a l a m i n t M i k e s K e l e m e n elő'ször 1 7 9 4 - b e n m e g j e l e n t l e v e l e s k ö n y v e t a r t o z o t t . A k é t s é g k í v ü l l e g n a ­ g y o b b h a t á s t m é g i s a D r a g u i g n a n b a n m e g i s m e r t Új Heloíse g y a k o r o l t a rá. Naplója in¬ k á b b a l e v é l r e g é n y i r o n i k u s , s t e r n e - i v á l t o z a t á h o z áll k ö z e l , m í g a Két Szerető Szívnek Története h a n g s ú l y o z o t t a n a r o u s s e a u - i , é r z e l m e s m i n t á t k ö v e t i . M i n d k é t m ű f a j i v á l t o ¬ z a t , v a l a m i n t a z i d i l l e k (és a p r ó z á b a n f o r d í t o t t d a l o k ) is k ö z ö s e k a v i l á g l á t á s b a n , a m e l y d ö n t ő ' e n a k o r a b e l i é r z é k e n y s é g á l t a l v o l t m e g h a t á r o z o t t . P o é t i k a i j e l l e m z ő i k és a z é r z é k e n y s é g ( é l e t és i r o d a l o m h a t á r m e z s g y é j é n e l h e l y e z k e d ő ) v i l á g a l k o t á s a m é l y e n összefonódnak.

Érzékeny világalkotás és poétikai karakter A z é r z é k e n y s é g a v i l á g h o z v a l ó ú j s z e r ű , s a j á t o s a n oppozíciós j e l l e g ű viszony. H á t t e ¬ re a v i l á g b a v e t e t t , m o d e r n individuum l é t é l m é n y e : a z e r e d e n d ő e g y s é g t ő l ( i s t e n , ter¬ m é s z e t , a r a n y k o r s t b . ) e l i d e g e n e d e t t v i l á g m i n t v a l ó s é l e t t é r áll s z e m b e n a k é p z e l e t ¬ b e n ú j r a a l k o t o t t e g y s é g e s z m é n y i v i l á g á v a l . A z „ é r z é k e n y e m b e r " e b b e n otthonos, d e a b b a n él. A z i r o d a l o m k i t ü n t e t e t t s z e r e p e t k a p a z o p p o z í c i ó b a n : m e g t e r e m t i a z eszmé-

217

nyi világot, a m e l y a z é r z é k e n y s é g s z á m á r a a z igaz v a l ó s á g o t j e l e n t i , s a m e l y b ő l m é l y m e g v e t é s s e l s z e m l é l h e t i a z igazi v a l ó s á g o t , a m e l y b e n élnie kell. A X V I I I . század utolsó h a r m a d á n a k közös európai létélményét Schiller fogalmazta m e g A naiv és szentimentális költészetről c í m ű t a n u l m á n y á b a n . „ H a a z e m b e r a k u l t ú r a á l l a p o t á b a l é p e t t , s h a k i k e z d t e ő t a m e s t e r k é l t s é g , a k k o r m e g s z ű n t b e n n e a m a z érzé¬ ki h a r m ó n i a , s m o s t m á r c s a k m i n t morális e g y s é g , a z a z e g y s é g r e t ö r e k e d v e n y i l a t k o z h a t i k m e g . É r z é s é n e k és g o n d o l k o d á s á n a k ö s s z h a n g j a , a m e l y első' á l l a p o t á b a n valóság­ gal m e g v o l t , m o s t c s a k ideálisan létezik. E z a z ö s s z h a n g m á r n i n c s m e g b e n n e , m á r n e m é l e t é n e k t é n y e , h a n e m rajta k í v ü l v a n m i n t g o n d o l a t , a m e l y e t e l s ő b b m e g k e l l valósí¬ t a n i . H a m o s t arra a k é t á l l a p o t r a a l k a l m a z z u k a k ö l t é s z e t f o g a l m á t , a m e l y n e m m á s , m i n t az emberségnek a lehető legteljesebb kifejezése, a k k o r a h h o z a z e r e d m é n y h e z j u t u n k , h o g y o t t a t e r m é s z e t e s e g y s z e r ű s é g á l l a p o t á b a n , a m i k o r a z e m b e r m é g m i n d e n erejé¬ v e l e g y s z e r r e h a r m o n i k u s e g y s é g k é n t hat, a m i k o r t e h á t t e r m é s z e t é n e k e g é s z e telje¬

s e n k i f e j e z ő d i k a v a l ó s á g b a n , a valóságosnak l e h e t ő l e g t e l j e s e b b utánzása kell hogy al¬ kossa a költőt, - i t t e l l e n b e n , a k u l t ú r a á l l a p o t á b a n , a m i k o r e g é s z t e r m é s z e t é n e k a m a harmonikus együttműködése eszme csupán, a valóságnak e s z m é n n y é emelése, vagy,

a m i e g y r e m e g y , a z eszmény ábrázolása kell hogy alkossa a költőtT (Schiller válogatott esz¬ tétikai írásai, k i a d . V a j d a G y ö r g y M i h á l y , B p . 1 9 6 0 . , 3 0 6 . ) A z e s z m é n y i v a l ó s á g m e g a l k o t á s á r a a p á s z t o r k ö l t é s z e t i d i l l i v i l á g a k í n á l k o z i k legal¬ k a l m a s a b b n a k , n e m c s o d a h á t a b u k o l i k a és a z i d i l l k ü l ö n b ö z ő v á l t o z a t a i n a k n a g y n é p ¬ szerűsége a korban. M á s m ű f o r m á k a z o n b a n n e m építenek fel egy m i n d e n ízében és d í s z l e t é b e n a r a n y k o r i v i l á g o t , a z e g y s é g és k ö z v e t l e n s é g v i l á g a a z é r z é k e n y h ő s ő k t á g a s b e l s ő é n j é b e n és e g y m á s s a l v a l ó k a p c s o l a t a i b a n t á r u l f e l . A z é r z é k e n y e m b e r tí¬ p u s a a z e l v e s z e t t e r e d e n d ő e g y s é g e t k í v á n j a ú j r a é l n i , e z é r t k a p c s o l a t a i e g y e t l e n elfo¬ gadható módja a feltétlen odaadás, ami a másikban való feloldódás útján az elidegened e t t s é g - é l m é n y f e l f ü g g e s z t é s é t k í n á l j a . E f e l o l d ó d á s a b a r á t s á g b a n és a s z e r e l e m b e n é r h e t ő el, c s a k e z e k a z e m b e r i k a p c s o l a t o k ( i l l e t v e a z e k a p c s o l a t o k r a i r á n y u l ó v á g y ) nyújthatják azt, amit legsajátabb élettere, a m a g á n y : a nagy egész, a t e r m é s z e t harmó¬ niájának átélését. S z e r e l e m és b a r á t s á g í g y e v i l á g a l k o t á s s o r á n a z e m b e r i é l e t l e g é r t é k e s e b b , s e m m i ¬ v e l n e m h e l y e t t e s í t h e t ő c é l j á v á és é r t e l m é v é v á l n a k . A z é l e t é r t é k e k e r a n g s o r a a z ér¬ z é k e n y s é g ( e v á l t o z a t á n a k ! ) r a d i k á l i s a n e v i l á g i e r k ö l c s - és b o l d o g s á g f i l o z ó f i á j á t n y i l ¬ v á n í t j a m e g . B o l d o g s á g és s z e r e l e m s z i n o n í m á k k á v á l n a k , a b a r á t s á g p e d i g e l e n g e d h e ¬ t e t l e n k í s é r ő j ü k k é . B e t e l j e s í t é s ü k i g é n y e , a m i e g y s z e r r e é r z é k i és é r z é k e k e n t ú l i i n d u l a t és ö s z t ö n , e r k ö l c s ö s n e k m i n ő s ü l , sőt, m i n d e n m á s v i l á g i h í v s á g o k k ö z ö t t e z a h a l a n d ó e m b e r i g a z á n e r k ö l c s ö s c é l j a és t ö r e k v é s e . A s z e r e l m e t és b a r á t s á g o t l e g f ő b b é l e t é r t é k k é e m e l ő é r z é k e n y v i l á g l á t á s f e d e z t e f e l a z é r z e l m e s r o m á n i r o d a l o m b a n r e j l ő p o é t i k a i l e h e t ő s é g e k e t , s f o r m á l t a k i a n a p l ó - és levélregény jellegzetes műfaját. A z egyes s z á m első s z e m é l y ű elbeszélői pozíció a m ű v i l á g á t e g y n é z ő p o n t b ó l t e r e m t i m e g , v a g y i s a h ő s ( e s e t l e g h ő s ö k ) saját v i l á g a k i z á r ó ¬ l a g o s s á v á l i k a m ű v ö n b e l ü l . ( E z t c s a k a z e s e t l e g e s e l ő - és u t ó s z a v a k e l t é r ő n é z ő p o n t ¬ ja oldja.) A t ö r t é n e t h á t t é r b e s z o r u l , p o n t o s a b b a n : a k ü l s ő t ö r t é n e t ( c s e l e k m é n y ) jelen¬ tősége e l h a v á n y u l a hős (hősök) l e l k é n e k belső történései mellett. A m ű világa ( ö n ) r e f l e x i ó k b ó l é p ü l fel, a k a r a k t e r e s e n eltérő n é z ő p o n t ( o k ) h i á n y á b ó l a d ó d ó kizáró¬ lagosság a z o n b a n e reflexivitást a naiv ö n t u d a t l a n s á g szintjén őrzi m e g mégis.

218

A reflexiók egyik fontos tárgya az irodalom. A m ű hőse(i) más m ű v e k rokonlelkű, é r z é k e n y h ő s e i t i d é z i ( k ) m e g , s z ö v e g e k e t e m e l n e k át, ö n é r t e l m e z é s k é n t , v a g y g y a k ¬ r a n saját m e g s z ó l a l á s u k a t is k i v á l t v a e z z e l . A z i d é z e t e k és u t a l á s o k e m e sajátos p o é t i ¬ kai s z ö v e t e a z é r z é k e n y hős v i l á g á n a k k o n s t i t u t í v t é n y e z ő j é v é válik: a m a g á n y , a sze¬ r e l e m és a b a r á t s á g m e l l e t t a z i r o d a l o m v i l á g a k é p e s m é g a z e l v e s z e t t e r e d e n d ő e g y ¬ ség helyreállítására, azáltal, h o g y teljes azonosulásra k é s z t ő hősei az é r z é k e n y l e l k e k virtuális k ö z ö s s é g é b e e m e l i k a z elszigetelt egyént. A h ő s a z o n b a n , a k i i r o d a l m i h ő s ö k s o r s á n a k f e l i d é z é s é v e l és v e n d é g s z ö v e g e k k e l é r t e l m e z , m a g a is i r o d a l m i a l a k , s ö n é r t e l m e z é s - r á j á t s z á s e g y i r o d a l m i f o g a n t a t á s ú é l e t h e l y z e t r e . A n a p l ó - és l e v é l r e g é n y e k s z e r z ő i n y í l t a n vállalják k a p c s o l a t u k a t hő¬ s ü k k e l , h ő s e i k k e l , d e a z a z o n o s s á g soha s e m teljes. A z i r o d a l o m e g y é n i , privát életük¬ b e n u g y a n o l y a n funkciót tölt b e egy rövid ideig, mint hőseik számára, a m ű poétikai s z ö v e t é b e n . É l e t és i r o d a l o m s a j á t o s a n ö s s z e k e v e r e d i k h á t , k ö l c s ö n ö s e n é r t e l m e z i k e g y m á s t és m i n t á u l s z o l g á l n a k e g y m á s n a k . A z é r z é k e n y s é g sajátos s z e m l é l e t e a m a g a ö n t ö r v é n y ű v i l á g á t „ é l e t " és „ i r o d a l o m " h a t á r m e z s g y é j é n é p í t i f e l , k i m e t s z v e m i n d ¬ kettőből egy k ö z ö s sávot, igaz, csak időlegesen.

Az érzékenység Kisfaludy Sándor szépprózájában K i s f a l u d y S á n d o r s z é p p r ó z á j á t e g é s z é b e n a z é r z é k e n y v i l á g a l k o t á s e v á l t o z a t a jel¬ l e m z i . F o r d í t á s a i , l e g y e n a z e r e d e t i e p o s z - e p i z ó d (Rinaldó, és Armida), a n e k d o t i k u s

t ö r t é n e t ( A ' szép lélek), idill (Vénus' Temploma Gnidosban) v a g y d a l (a MagyarAglája k i ­ s e b b d a r a b j a i ) , e g y ö n t e t ű e n a s z e r e l e m é l m é n y k ö r é b e n m o z o g n a k , a kesergő és a bol¬ dog s z e r e l e m m e g s z ó l a l t a t á s á n a k l e h e t ő s é g e i t p r ó b á l g a t j á k . J e l l e g z e t e s p é l d a l e h e t e r r e a T a s s o - f o r d í t á s , a m e l y e g y o l y a n e p i z ó d o t d o l g o z k i A megszabadított Jeruzsálem¬ b ő l , a m e l y b e n a h ő s a g o n o s z t ü n d é r l á n y i g é z ő s z e r e l m é n e k h a t a l m a alá k e r ü l . A z epi¬ z ó d v é g é n p e r s z e l e r á z z a a s z e r e l e m i g á i t , a h o g y A k h i l l é s z is a H o m é r o s z ó t a s o k s z o r feldolgozott történetben, de az epizód kiemelése átrendezi a hangsúlyokat, s Kisfalu¬ d y s z ö v e g é b e n m á r i n k á b b a z é r z é k i s z e r e l e m i g é z ő h a t a l m a áll a k ö z é p p o n t b a n . K ü ¬ lön említést k í v á n a - már e korai próbálkozásban - s z é p e n futó, ritmikus p r ó z a n y e l v , a m e l y K i s f a l u d y sajátja m a r a d a t o v á b b i a k b a n is. F i g y e l m e s o l v a s á s s a l m i n d u n t a l a n i d ő m é r t é k e s s z ó r v á n y o k r a b u k k a n h a t u n k ; e z e k m á r c s a k a z é r t is f i g y e l e m r e m é l t ó a k , mert a szerző k ö l t é s z e t é b e n k ö z i s m e r t e n csak a hangsúlyos versformát részesítette e l ő ' n y b e n ( p l . „ v é g t é r e a ' l e g - s z e b b a s z s z o n y i t e r m e t , a d d i g a ' h o l a' s z e m é r e m r e j t i e l ő'tet", 1 1 . ; „ á b r á z a t j a hasonlit a z A n g y a l o k é h o z a z É g b e n " , 1 3 . ) . N a p l ó j a és l e v é l r e g é n y e , m i n t k o r á b b a n e m l í t e t t ü k , a m ű f a j k é t a l a p v á l t o z a t á t k é p ¬ v i s e l i . A z e g y é b k é n t u g y a n c s a k l e v é l f o r m á b a n m e g í r t Napló a v i l á g g a l v a l ó s z e m b e s ü ­ lés, a z ú j é l m é n y e k k e l v a l ó t a l á l k o z á s f o l y a m a t o s r ö g z í t é s e , m í g a Két Szerető Szívnek Története a l é l e k f o l y a m a t a i t ö r ö k í t i m e g , í g y b e l s ő t á g a s s á g j e l l e m z i i n k á b b . K ö z ö s a z o n b a n m i n d k e t t ő hőse, az é r z é k e n y e m b e r , n e v e z t e s s é k az akár S á n d o r n a k , akár I m r é n e k . E g y a z o n v i l á g l á t á s f o r d u l a k ü l s ő és a b e l s ő v i l á g f e l é . A m ű v e k e g y e s s z á m első s z e m é l y ű beszélőjét (a r e g é n y b e n : b e s z é l ő i t ) egyaránt a k ü l v i l á g h o z f ű z ő d ő am¬ b i v a l e n s v i s z o n y j e l l e m z i . M e g p r ó b á l n a k é l n i b e n n e , m e g k e r e s n i ö r ö m e i t is a k á r , d e t u d j á k , h o g y a z i g a z b o l d o g s á g c s a k a l é l e k b e n s ő j é b e n , és m á s h a s o n l ó l é l e k b e n f e l -

219

o l d ó d v a é r h e t ő el. „ M o s t R o z i m e l l é , és a ' t e barátságos k a r j a i d b a s z i v s z a k a d v a v á g y a k o d t a m ; - most szerentsés napjaimnak eleven e m l é k e z e t e gyötört; - most a' s z o m o r ú k é p e k k e l terhes j ö v e n d ő n y o m á lelkemet; - most a' gonoszságnak az igaz é r d e m e n garázdálkodása, g y ő z e d e l m e - általlyában a' világnak k ö z ö n s é g e s folyása b o s z o n t o t t , és é n e l l á g y u l v a s z i n t e k ö n n y e k r e , u t ó b b p e d i g a ' l e g m é r g e s e b b s z i d a l ¬ m a k r a f a k a d t a m " - írja Naplója á p r i l i s 5-i f e l j e g y z é s é b e n ( 5 2 . ) , s n a g y o n h a s o n l ó k a t o l v a s h a t u n k a t o v á b b i a k b a n ( v a l a m i n t a r e g é n y t ö b b h e l y é n ) is. „ S z e r e l e m , és barát¬ ság! m e l l y m e s z s z e v a g y o k é n m o s t t ö l l e t e k , ti istenségei é l e t e m n e k , k i k t ö l v á r o m m i n d e n g y ö n y ö r ű s é g e i t a ' t e r e m t é s n e k , és m i n d e n i d v e s s é g é t v a l ó s á g o m n a k . V a l a ¬ m e d d i g ti n e m b o l d o g í t t o k e n g e m , t s a k e g y el v e s z t e t t p o n t n a k t a r t o m m a g a m a t eb¬ b e n a' n a g y , é k t e l e n m i n d e n b e n . " ( s z e p t e m b e r 2 7 . , 1 1 5 . ) A v i l á g g y a r l ó s á g á v a l s z e m b e h e l y e z e t t s z e r e l e m és b a r á t s á g t e h á t a f ö l d i ü d v ö s s é ¬ get kínálja, a boldogság netovábbját, m é g h o z z á azért, mert feloldja az e m b e r végső e l s z i g e t e l t s é g é t : „ N e m is é r e z h e t o l l y m é l l y e n , o l l y ő s z i n t é n , o l l y i g a z á n a ' s z í v , m i ­ h e l y t a z e g y s z e r m e g v a n o s z t v a . I g y v é l e k e d i k - e M a g a is?? — M e g n y i t o m M a g a e l ő t t S z í v e m e t , mert n e m v é l h e t e m , h o g y s z ü k s é g volna M a g a előtt t a r t ó z k o d n o m ; mert érzem, hogy lelkeink értik egymást - mert é r z e m hogy S z í v e k n e k , mint a' miéink, v a g y l e h e t e t l e n s é g e k által ö r ö k r e e l v á l a s z t v a , v a g y - l e g s z o r o s s a b b a ö s z v e k ö t v e , k e l l lenni. V a l ó b a n , itt h a r m a d i k a t n e m ismérek. O l l y nyitva, olly f e d e z e t l e n ; olly ő s z i n t é n , a' m i n t azt csak a z I s t e n s é g láthattya, l e g y e n e n n e k u t á n n a a z é n S z i v e m m i n d é g M a g a

e l ő t t . - " ( 1 0 . L e v é l , L i z a I m r é n e k , 1 3 2 . ) - „Egy velem mindenben meg-osztozó, okos, kel­ lemes Valósággal élni, benne is élni - élni ezen Valóság által; az 0 élete az én boldogságom; az 0 boldogsága az én életem; egygyélehetni véle! hasonló módok által, egygyiitt azon egy czélra tö¬ rekedni - akarni, nem akarni; tenni nem tenni - minden azon egy okból eredvén. - E z v a l a a ' kívánat, melly, miólta magamat érezni k e z d é m , lelkemben méllyen feküdtt" (13. L e v é l , I m r e L i z á h o z , 140.). H a s o n l ó f e l o l d ó d á s t j e l e n t a z i r o d a l o m , a m ű v e k és h ő s ö k g a z d a g v i l á g a , a m e l y foly¬ t o n o s a n k ö r ü l v e s z i a b e s z é l ő k e t , ö n é r t e l m e z é s ü k s z e r v e s r é s z é v é v á l v a . A Naplóóban jól k ö v e t h e t ő e k a z i r o d a l m i é l m é n y e k i d ő r e n d i rétegei. A z első r é s z b e n s z i n t e kizáró¬ l a g V e r g i l i u s és O v i d i u s v a n j e l e n , a m i h e z p e r s z e a z t is t u d n u n k k e l l , h o g y a z ő k ö t e ¬ t e i k e t v i t t e m a g á v a l útjára. A z t á n F r a n c i a o r s z á g felé h a l a d t á b a n „ m e g s z e r z é " m a g á ¬ n a k Petrarca v e r s k ö t e t é t , a k i n e k alakja, s z ö v e g e i a t o v á b b i a k b a n t ö b b s z ö r f e l b u k k a n ¬ n a k . D r a g u i g n a n b a n a f r a n c i a k ö l t ő k , k ü l ö n ö s e n M a d a m e D e s h o u l i é r e s és R o u s s e a u , a z (ÚjHeloíse) g y a k o r o l rá n a g y h a t á s t . A v i s s z a f e l é ú t o n , a v i h a r leírása m e g i n t c s a k V e r g i l i u s t h í v j a e l ő . A Két Szerető Szívnek Történetében a n é m e t és f r a n c i a k ö l t ő k , vala¬ m i n t Petrarca m e l l e t t a k i t ü n t e t e t t szerep m á r e g y é r t e l m ű e n R o u s s e a u m ű v é n e k jut. A Naplóban a friss R o u s s e a u - é l m é n y a k ö v e t k e z ő v a l l o m á s t h í v j a e l ő : „ H a S z e g e d y R o z i n a k Julia tetszeni fog, u g y h o g y el ragadtatva beszéll felőle, akkor Ő ( k i v é v é n b ü s z k e s é g é t ) felséges e g y L e á n y ; ha p e d i g n e m fog tetszeni, hát n e m sokat tartok f e l ő l e . L á d d , m i l l y e n k ö n y v e z , h a e g y S z e g e d y R o z i n a k t s a l h a t a t l a n p r ó b a - k ö v e le¬ h e t ? " ( s z e p t e m b e r 2., 1 0 6 - 1 0 7 . ) A m ű t e h á t r ö g t ö n sorsválasztó j e l e n t ő s é g ű v é a v a t ó d i k , s e z t a p o z í c i ó j á t m e g is t a r t j a a t o v á b b i a k b a n . A Két Szerető Szívnek Történetében a R o u s s e a u - h ő s ö k sorsát e l e m z ő g o n d o l a t f u t a m o k p l a s z t i k u s a n r a j z o l j á k e l ő a z i r o d a l o m ö n é r t e l m e z ő f u n k c i ó j á t . L i z a J u l i e e r é n y e i t és g y e n g e s é g e i t s z e m b e á l l í t ó (és t e r m é ¬ s z e t e s e n magára v o n a t k o z t a t ó ! ) m e g j e g y z é s é r e ( 1 3 4 . ) I m r e h o s s z a n reagál, n é m i l e g

220

eltérő' é r t e l m e z é s t a d v a : „ H a J ú l i á n a k o t t t ö b b V i r t u s a lett v o l n a , k e v e s e b b s z í v é n e k k e l l v a l a l e n n i e ; és S t : P r e u x J ú l i á b a n n e m i s t e n i , t e r m é s z e t f e l e t t v a l ó , h a n e m f ö l d i e m b e r i V a l ó s á g o t szeretett." ( 1 4 . L e v é l , I m r e L i z á n a k , 1 4 7 . ) M a j d e z t rögtön átfor­ d í t j a saját é l e t é r e : „ C s a k a z o n n m i n d a z o n á l t a l n e m g y ő ' z ö k e l e g e t c s u d á l k o z n i , h o g y St: P r e u x , a z Ő határ n é l k ü l való s z e r e l m é v e l s z í v é b e n Júlia eránt, m é g élhetett akkoris, m i d ő ' n J u l i a m á r V o l m á r n é v o l t - m é g é l h e t e t t V o l m á r n é v a l e g y V i l á g b a n . S t : P r e u x v a g y erössebb férjfiú volt, m i n t s e m é n v a g y o k ; v a g y n e m szeretett - olly s z ö r n y e n mint én." (148.) A „ m é g é l h e t e t t " k i t é t e l n a g y o n á r u l k o d ó a f e n t i i d é z e t b e n : rávilágít a h ő s ö k bol¬ d o g s á g f e l f o g á s á n a k s a j á t o s s á g á r a . V i l á g l á t á s u k e s z e m p o n t b ó l is e r ő s e n a n t i n o m i k u s szerkezetű: csak a szerelem m e n n y e i boldogságot kínáló beteljesülését fogadják el, e z t el n e m é r h e t v é n a halál t ű n i k a z e g y e t l e n l e h e t ő s é g n e k : „ L í z a ! tehát V a l ó s á g u n k o l l y a n Egygy, h o g y e g y g y i k a ' m á s i k n é l k ü l c s a k f é l V a l ó s á g l e h e t - h o g y e g y g y i k a ' m á s i k n é l k ü l n e m é l h e t , h a c s a k a z é l e t e t u g y n e m a k a r j a h u r c z o l n i , m i n t e g y fájdal¬ m a s n e h é z t e r h e t [...] F e l t é t e l e m , m e l l y e t s e m m i H a t a l o m m e g n e m v á l t o z t a t h a t e z :

Vagy Veled, Benned, Általad lenni; vagy nem lenni. H a r m a d i k v a l a m i r e a ' M i n d e n h a t ó s á g s e m fog e n g e m k é n s z e r i t h e t n i . " ( 1 9 . L e v é l , I m r e L i z á n a k , 159.) S m i t h o z a betelje¬ s ü l é s : „ a ' n a p alatt o l l y b o l d o g l e n n i , a ' m i l l y e n b o l d o g é n l e n n é k t ö k é l l e t e s b í r á s o d ¬ b a n , a z , itt alatt e g y e m b e r n e k s o k v o l n a . E z é r t v á l a s z t o t t - e l m i n k e t t a l á n u g y i s a ' Sors? - E g y B ö l c s is a z t m o n d g y a v a l a h o l , h o g y a' tökélletes boldogság már kezdete a' ha¬ lálnak. -" ( 1 4 . L e v é l , I m r e L i z á n a k , 1 4 5 . ) A z e m b e r e l ő t t álló k é t l e h e t ő s é g v a l ó j á b a n c s a k e g y v o l n a : a halál? H a a b o l d o g s á g - b o l d o g t a l a n s á g a n t i n o m i k u s g o n d o l a t s z e r k e ¬ zetére más n é z ő p o n t b ő l pillantunk: igen. Valójában ugyanis m i n d k é t lehetőség m e g é l h e t e t l e n , e g y e l v o n t , e s z m é n y í t ő s z e m l é l e t sajátja. A z é r z é k e n y s é g itt s z ó b a n forgó v á l t o z a t á n a k súlyos belső d i l e m m á j a e z , m e l y m a g á b a n hordja e s z e m l é l e t m ó d s z ü k s é g s z e r ű t r a n s z f o r m á c i ó j á n a k k é n y s z e r é t . K i s f a l u d y m e g j e g y z é s e e r r ő l a z átfor¬ m á l ó d á s r ó l t a n ú s k o d i k , m i k é n t a z is, h o g y a m ű t ö r e d é k b e n m a r a d t : a b o l d o g b e t e l j e ¬ sülést h o z ó b e f e j e z é s m á r n e m k é s z ü l t el.

Töredékesség és folytathatatlanság K a z i n c z y m o n d j a á t d o l g o z o t t Bácsmegyeyje 1 8 1 4 - e s T o l d a l é k á b a n : „ . . . a z É l e t n e m R o m á n és a R o m á n n e m É l e t " . A „ s z e r e t e t é d e s m e l e g e a l a t t " ( K á r m á n ) n ö v é n y i lé¬ tezőként „elhervadó" F a n n i k , B á c s m e g y e y k valójában m é g s e m lehetnek életminták. E g y a n t i n o m i k u s s z e r k e z e t ű v i l á g l á t á s k e r e t e i k ö z ö t t t ű n t c s a k ú g y , h o g y „ é l e t " és „ i r o d a l o m " e g y b e m o s h a t ó , h o g y a radikális b o l d o g s á g v á g y kizárólagosságra törhet. A z „ é r z é k e n y világalkotás" a z o n b a n - é p p e n fent vázolt jellegzetességei, belső dilemmái o k á n - n e m lehet h o s s z a b b t á v o n k o n z i s z t e n s , átalakulása s z ü k s é g s z e r ű e n b e k ö v e t k e ­ z i k . E z a z á t f o r m á l ó d á s j e l l e m e z t e m á r a s z á z a d f o r d u l ó m a g y a r i r o d a l m á t is: a k i k a z 1 7 8 0 - a s , 1 7 9 0 - e s é v e k f o r d u l ó j á n a k fiatal n e m z e d é k é b ő l m e g é l t é k egyáltalán a z új s z á z a d b e k ö s z ö n t é t , f e l t é t l e n ü l s z e m l é l e t ü k , e g y é n i és i r o d a l m i é l e t t e r v ü k , v é g s ő so¬ ron pályájuk módosítására kényszerültek. K a z i n c z y idézett megállapítása jól jellemzi ezt atudatosan távolságtartó, kritikus viszonyt a korábbi világlátáshoz.

221

A z új s z á z a d b e k ö s z ö n t é v e l K i s f a l u d y S á n d o r p á l y á j á n is b e k ö v e t k e z i k a z „ é r z é ¬ k e n y s é g g e l " való s z e m b e s ü l é s , a z attól való távolodás. Poétikailag e z l e g s z e m b e t ű ¬ n ő b b e n l e v é l r e g é n y é n e k e l t é r ő n é z ő p o n t j a i b a n ölt t e s t e t . I m r e és L í z a u g y a n i s sajᬠt o s d i a l ó g u s t f o l y t a t n a k l e v e l e z é s ü k b e n , g y a k r a n i d é z i k a m á s i k e g y - e g y m o n d a t á t és reflexiókat f ű z n e k h o z z á . ( E z k ü l ö n ö s e n a m ű e g y é b k é n t ellaposodó m á s o d i k részé¬ b e n j e l l e m z ő , m i k o r a z „ i g e n " - e k m á r k ö l c s ö n ö s e n e l h a n g z o t t a k és c s a k m e s t e r s é g e ¬ s e n g e r j e s z t e t t f é l t é s e k és f é l r e é r t é s e k a d j á k a l e v e l e k é r z e l m i h u l l á m z á s á t . ) E f u r c s a párbeszéd két hasonló, de mégis lényeges p o n t o k o n k ü l ö n b ö z ő szemléletet nyilvánít m e g , a m ű s ú l y p o n t j a í g y a n é z ő p o n t o k ö s s z e v i l l a n t á s á r a h e l y e z ő d i k át. A l e g n y i l v á n v a l ó b b (és m i n d e n m á s t m e g h a t á r o z ó ) e l t é r é s a v i r t u s és b o l d o g s á g v i s z o n y á n a k m e g í t é l é s é b e n m u t a t k o z i k I m r e és L í z a k ö z ö t t , a h o g y arra m á r f e l f i g y e l ¬ h e t t ü n k a R o u s s e a u - h ő s ö k m e g í t é l é s e k a p c s á n . L í z a ú g y v é l i , h o g y e r k ö l c s és k ö t e l e s ¬ ség elsőbbséget kell k a p j o n az é r z é k e n y szív szavával, a boldogsággal, boldogság¬ v á g g y a l s z e m b e n is. I m r e v i r t u s és b o l d o g s á g s z e m b e k e r ü l é s e e s e t é n a z e l d ö n t e t l e n ségre h e l y e z i a hangsúlyt: n e m tagadja a virtus jogát az elsőbbségre, de a szív szavát e z b e n n e m é g s e m n y o m j a , n y o m h a t j a el. A J ú l i a és S t . P r e u x k a p c s á n k e z d e t t (s m á r idé¬ z e t t ) c s e n d e s p o l é m i a f o l y t a t á s a k é p p e n írja L í z a : „ S t : P r e u x v a l ó b a n s z e r e t e t r e m é l t ó f é r j f i ú : d e o t t m é g i s l e g é r d e k l ő b b t ö r t é n e t e , m i d ő n m a g á t m e g g y ő z v é n , s z e r e l m é t és s z e r e n c s é j é t f e l á l d o z z a , 's m é g is h o l t t i g h í v e m a r a d J u l i á n a k . - J u l i a , m i n d e n t ü n d ö k ­ lő' t u l a j d o n s á g i m e l l e t t , c s a k m i n t W o l m á r n é , m i n t F e l e s é g és A n y a t e t s z i k n é k e m l e g ­ i n k á b b . " ( 1 6 4 . ) M a j d k ö v e t k e z ő ' l e v e l é b e n saját m a g á r a f o r d í t j a a p é l d á t : „ S z í v e m e g é s z s z e n a' t i e d , e g y e d ű l a' V i r t u s ' s z e r e t e t e u r a l k o d i k b e n n e f e l e t t e d . " ( 1 6 7 . ) I m r e m i n d e r r e így reagál: „ L í z a ! m é g e g y s z e r m o n d o m n é k e d ; bár m i s z é p e n t u d o t t l é g y e n is S t : P r e u x m a g á n d i a d a l m a s k o d n i : H a T e M á s n a k F e l e s é g e l e t t é l v o l n a , h á t é n , v a g y megbolondúltam, vagy gazember, vagy - M a g a m ' megváltója lettem volna. K ö n n y e n m e g v a n g y ő z v e a z i n d ú l a t a' p a p i r o s o n - n e m u g y a' s z í v b e n . " ( 1 8 3 . ) A n é z ő p o n t o k ü t k ö z t e t é s é b e n így v é g ü l e g y i k s e m k e r e k e d i k a másik fölé, s z e m b e s í t é s ü k a z o n b a n m á r a z é r z é k e n y s é g világára v o n a t k o z ó kritikai reflexióként értékelhető, a m i az érzé¬ k e n y s é g szemléletétől való távolodás nyilvánvaló jele. A z á t a l a k u l á s K i s f a l u d y e s e t é b e n n e m t ö r é s s z e r ű e n és m e g r á z k ó d t a t á s s a l m e g y v é g b e , i n k á b b világlátása belső arányainak á t r e n d e z é s é v e l . A virtus j e l e n t ő s é g é n e k újraerősödése f o k o z a t o s a n történik, ö s s z h a n g b a n világlátása e g é s z é n e k módosulásᬠv a l . K i s f a l u d y „ é r z é k e n y s é g e " e g y é b k é n t s e m k é p v i s e l t s o h a f i l o z ó f i a i l a g is r a d i k á l i s álláspontot, n e m j e l l e m e z t e a szélsőséges kizárólagosság. A természet fogalma n e m vált világmagyarázata alapjává, m i n t sok más kortársánál, így - ha a háttérbe szorulva is - d e é r v é n y e s és v i r u l e n s m a r a d t a g o n d v i s e l é s h a g y o m á n y o s k é p z e t e . „ G y a k r a n k i v á n o m , h o g y a' m i n d e n n a p i L e á n y o k h o z ( k i k a' g o n d a t l a n Z a j b a n s z e r e n c s é s s e n o d a t á n c z o l l y á k n a p j a i k a t , h a s o n l ó , és é r z é k e t l e n l e g y e k ; d e c s a k h a m a r m e g b á n o m k í v á n s á g o m a t , és S z í v e m ' í n s é g é n e k k ö z e p e t t e h á l á k a t a d o k a ' T e r e m t ő n e k , h o g y e z e n é r z é k e n y szívvel teremtett. - Igaz, h o g y ezer féle g y ö t r e l m e k n e k v a n az illyen k i t é v e , m e l l y e k e t a ' k ö n n y e n g o n d o l k o d ó n e m i s m é r ; d e m e g v a n n a k ö r ö m e k is, m e l l y e k csak a z é r z é k e n y s z í v e k n e k t u l a j d o n i . ' S azért m i n d e n l e g j o b b a n v a n u g y , a' m i n t v a n . ' S i g y a' m i n d e n t v e z é r l ő ' G o n d v i s e l é s m i n d e n t b ö l c s e n i n t é z e t t a' n a g y C z é l r a ; E l m é n k u g y a n n e m h a t a ' h o m á l y b a , d e a' H i t v e z é r e l l y e n b e n n ü n k e t . N y u g o d g y á l m e g t e h á t s z e g é n y s z í v , h a itt n e m is - o t t B é k e v a n . " ( 2 2 . L e v é l , L i z a I m r é -

222

n e k , 169.) A z é r z é k e n y s é g polarizáló világlátása ( é r z é k e n y e k - é r z é k e t l e n e k ) f o n ó d i k itt e g y b e a h a g y o m á n y o s g o n d v i s e l é s - k é p z e t t e l ( f e l e r ő ' s í t v e - m i n t F r i e d I s t v á n h a n g ¬ s ú l y o z z a G e r h a r d Sauderrel szólva - a z a b b a n b e n n e rejlő pietista örökséget), s válik a z o n belátás alapjává, a m e l y az é r z é k e n y s é g boldogságfelfogásának lényegi d i l e m m á ¬ j á t é r i n t i : „ T a r t ó s b o l d o g s á g n e m i l l e t i a ' p o r t , k ö v e t k e z e n d ő ' k é p p e n s o r s u n k is v á l t o ¬ z á s alá v a n v e t v e . - " ( u o . , 1 7 0 . ) H i t és g o n v i s e l é s t e k i n t e t é b e n I m r e s e m v é l e k e d i k m á s k é n t , s e z a n n á l i n k á b b f i g y e l e m r e m é l t ó , m e r t h o g y a z e r k ö l c s és b o l d o g á s v i s z o ¬ n y á t i l l e t ő e n e l t é r t e k n é z e t e i k : h a a s z í v s z a v a és a v i r t u s m a r a d é k t a l a n u l e g y b e e s n e s z á m á r a , ú g y a z a v i l á g k é p m á s s z i n t j e i t is s z ü k s é g s z e r ű e n é r i n t e n é . E z a „ m e g s z e l i d í t e t t " é r z é k e n y s é g u g y a n a k k o r m á s s z e m p o n t b ó l igen radikális: erőteljes erotikus v o n á s o k j e l l e m z i k , eltérően a t ö b b n y i r e éteri, platonizáló k a r a k t e r ű k o r t á r s i m ű v e k t ő l . K ü l ö n ö s e n a Naplóra j e l l e m z ő e z a v o n á s , d e a l e v é l r e g é n y b ő l s e m h i á n y z i k , g o n d o l j u n k csak I m r e L i z á h o z írott levelére, a m e l y b e n versre v á l t v a é n e k l i m e g álmát a szerelmi beteljesülésről ( 1 7 7 . ) . A z érzékiség e m e állandó előtérben léte a z o n b a n n e m f e s z í t i s z é t a v i l á g l á t á s k e r e t e i t , n e m k e z d i k i a n n a k h a g y o m á n y o s alap¬ vonásait. L e g f e l j e b b csak sérti n o r m á i t ( n o h a ö n t u d a t l a n u l ) , d e n e m é r v é n y t e l e n í t i azokat. A biztonságot jelentő' „ n a g y e g é s z " k é p z e t e tehát n e m törött szét K i s f a l u d y szem¬ léletében, így k ö n n y e n újraéled, amint a z érzékenység átformálódása szükségessé t e s z i a z t a z e r k ö l c s - f o g a l o m , s a z e r r e a l a p o z o t t é l e t e l v l e g i t i m á l á s a c é l j á b ó l . Ú j alak¬ b a n l é p a z o n b a n e l ő , ö s s z e k a p c s o l ó d v a a h a z a , a n e m z e t f o g a l m á v a l , v a g y i s e g y ú j tí¬ p u s ú k ö z ö s s é g - e s z m é n y s z e m l é l e t i f o r m á j á b a n ő át. A v a l l á s o s l e l k e s e d é s s z e k u l a r i z á l ó d i k , t ü z e s h a z a f i s á g g á , n e m z e t i e n t h u z i a z m u s s á v á l v á n . A p a t r i o t i z m u s r a és a n e m ¬ z e t s z o l g á l a t á n a k v á g y á r a s z á m o s p é l d á t l e h e t n e i d é z n i m i n d a Naplóból, m i n d a Két

Szerető Szívnek Történetéből, e z a z i n d í t t a t á s mindvégigjelen van a fiatal K i s f a l u d y s z e m ¬ léletében. M i n d e n t átható indulattá v i s z o n t m a j d csak a k k o r válik, m i k o r a z elszige¬ t e l t e g y é n d i l e m m á j á t m a g á b a n h o r d ó é r z é k e n y v i l á g a l k o t á s é r v é n y t e l e n e d n i és átala¬ k u l n i k e z d . A T e r m é s z e t h e l y é t t e l j e s e g é s z é b e n és v é g k é p p e l f o g l a l j a a H a z a . E z z e l a z o n b a n a k ö l t ő i m e g s z ó l a l á s is e l e r ő t l e n e d i k K i s f a l u d y m u n k á s s á g á b a n . H a e g y á l t a l á n e r ő s v o l t v a l a h a . F r i e d I s t v á n H a m v a s B é l a írását t o v á b b g o n d o l v a vetette fel, hogy Kisfaludy költészetének k ö z é p p o n t j á b a n a „ n y e l v elégtelenségé"n e k a g o n d o l a t a áll, v e r s c i k l u s a i n a k f o l y t o n o s a n v i s s z a t é r ő m o t í v u m a a z a régi t o p o s z , h o g y a k i f e j e z n i s z á n d é k o z o t t s z e r e l m i é r z é s r e n i n c s e l é g és m e g f e l e l ő e s z k ö z e a k ö l tő'nek ( „ n e m lelő'dnek n e v e i k " ) . B o r b é l y Szilárd e h h e z kapcsolódva kimutatta, h o g y A' Boldog Szerelemben a h á z a s s á g - a m i a f ö l d i m e n n y e t j e l e n t i , k e l l j e l e n t s e - é l m é ¬ n y é n e k n y e l v i m e g f o r m á l á s á r a a z é r z é k e n y s é g k o n v e n c i ó i m é g a n n y i r a s e m elégsé¬ g e s e k , e z é r t a v a n i t a s - i r o d a l o m régies t o p o s z k é s z l e t é h e z f o r d u l vissza K i s f a l u d y , e g y avult h a g y o m á n y t é l e s z t v e í g y újjá. S e m a z é r z é k e n y , s e m a z é r z é k e n y s é g t ő l t á v o l o d ó világlátás n e m lel tehát m e g f e ¬ lelő nyelvi formára? V a g y talán csak költői nyelvi formára n e m ? E s e t l e g K i s f a l u d y n y e l v e volt erőtlen? A „ m e g n e v e z h e t e t l e n s é g , a n é v n é l k ü l i s é g , a m é g n e m kifejezés¬ re j u t o t t , m e r t n e m j u t t a t h a t ó é r z é s á l l a p o t a z i d i l l ( m é g h a b á n a t o s i d i l l ) , a z á r t a t l a n s á g szituációját jelenti. A törekvés a m e g n e v e z é s irányába: a z ártatlanság e l v e s z t é s e . " ( F r i e d I., „nem lelődnek neveik", 1 1 3 . ) A z é r z é k e n y s é g v i l á g a l k o t á s á n a k e l e m i p r o b l é ¬ m á j a e z , a m i k o r s z e r ű filozófiai távlatot n y i t a n y e l v i e l é g t e l e n s é g ősi k ö l t ő i t o p o s z a

223

számára. A költői ábrázolás tárgya a z e s z m é n y (akár idillikusan, akár e l é g i k u s a n , ld. Schiller), de az e s z m é n y végső soron n e m elérhető, csak közelíteni lehet hozzá. K i s f a l u d y S á n d o r használta e toposzt, s m i n d e n b i z o n n y a l sokat megsejtett a n n a k k o r s z e r ű t a r t a l m á b ó l . N e m c s a k v e r s c i k l u s a i b a n s z ó l e r r ő l , d e a Két Szerető Szívnek Tör­ ténetében is: „ M é r t n i n c s a ' S z e r e l e m n e k a ' t á v ó l l é t b e n is t u l a j d o n n y e l v e , k ü l ö m b ö z ő a ' k ö z ö n s é g e s e m b e r n y e l v t ő l ! - M i n d e n s z ó n é k e m o l l y s z á r a z n a k t e t s z i k , o l l y üres¬ n e k , olly k e v é s n e k , olly s z e g é n y n e k , h o g y - csak s z í v e m e t g o n d o l o m általok gúnyol¬ ni. ' S m é g sincs m á s m ó d b e n n e ? O h ! nincs m i n d e n u g y , a' m i n t l e n n i k e l l e n e ! — " ( 1 4 3 . ) „ N i n c s m ó d b e n n e , h o g y a n n a k r e n d g y é b e n í r h a s s a k ö s z v e v a l a m i t : N i n c s fe¬ j e m , - e g é s z V a l ó s á g o m c s a k e g y n a g y S z í v : a' S z í v p e d i g n e m t u d g o n d o l n i , c s a k é r e z ¬ n i . A ' k i m i n d e n t le t u d í r n i , v a g y m e g m o n d a n i , a ' m i t s z í v e é r e z , a z c s a k f é l i g s z e r e t , és b i z o n n y á r a v a l a m i r e s p e k u l á l . A ' j a v a - a z a z é d e s k e s e r ű , - a' m i o l l y g y ö n y ő r ű e n fáj, - a z a' m e g n e v e z h e t e t l e n , m i n d é g a' s z í v n e k f e n e k é n m a r a d . " ( 1 4 6 . ) Ú g y g o n d o l j u k a z o n b a n , h o g y a p r o b l é m a filozófiai-szemléleti v e t ü l e t é n túl a köl¬ t ő i f o r m á t u m és a d o t t n y e l v i h a g y o m á n y k é r d é s e is f e l v e t ő d i k k é r d é s e i n k m e g v á l a ¬ szolásakor. A z e s z m é n y ábrázolhatóságának m e g k é r d ő j e l e z é s e n e m teszi lehetetlen¬ n é magát a z ábrázolást, legfeljebb a választott tárgy t ö k é l e t e s s é g é n e k elvi elérhetet¬ l e n s é g é t m o n d j a k i . K i s f a l u d y S á n d o r n á l a n y e l v e l v i és g y a k o r l a t i e r ő t l e n s é g e s a j n á l a t o s a n e g y b e e s i k . P o n t o s a b b a n f o g a l m a z u n k a z o n b a n , h a K i s f a l u d y költői nyel¬ vének e r ő t l e n s é g é r ő l b e s z é l ü n k . K i s f a l u d y k ö l t é s z e t e a z é r z é k e n y s é g m o d e r n v i l á g l á ¬ t á s a és a p o p u l á r i s é n e k k ö l t é s z e t e g y ü t t e s e r ő t e r é b e n f o r m á l ó d o t t . A k é s z e n t a l á l t v e r s h a g y o m á n y a z a n y a n y e l v e v o l t , n e m is t ö r t e n n e k r a d i k á l i s á t a l a k í t á s á r a . K o r a b e l i sikerét n e m kis m é r t é k b e n u g y a n e z e n o k r a v e z e t h e t j ü k vissza. A m i k o r a z t á n a z érzé¬ k e n y s é g h á t t é r b e s z o r u l á s á v a l a b o l d o g s á g és v i r t u s , v a l a m i n t a p a t r i o t i z m u s t é m a v i ¬ l á g a n y o m u l t e l ő , a n y e l v is a r c h a i k u s a b b r é t e g e k h e z f o r d u l t , s e l v e s z t e t t e a d d i g is korlátozott m é r t é k ű újszerűségét. E z a f o l y a m a t a s z é p p r ó z a t e r ü l e t é n a z e l h a l l g a t á s i r á n y á b a v e z e t . A z é r z é k e n y vi¬ láglátás é r v é n y t e l e n e d é s e f o l y t a t h a t a t l a n n á t e s z i e z t a z utat, a m ű v e k t ö r e d é k b e n , k i a d a t l a n u l m a r a d n a k . K i s f a l u d y é r d e k l ő d é s e a k ö z v e t l e n h a t á s t n y ú j t ó , h a z a f i a s ér¬ z e l m e k e t é b r e s z t ő d r á m a f e l é f o r d u l . P e d i g h a ö s s z e v e t j ü k a k ö l t ő és a p r ó z a í r ó Kisfaludyt, a nyelv elégtelenségét inkább a poétánál érezzük. Szépprózája korának l e g m a g a s a b b s z í n v o n a l á n állt, s m a is é l v e z h e t ő . N y e l v a l k o t ó t e h e t s é g e s z a b a d u t a t kapott, n e m törődött (vagy törte magát) h o z z á egy k é s z e n kapott nyelvi k ö z e g h e z , verselési h a g y o m á n y h o z . Költői prózája az irodalmi megújulás élvonalába emelte K i s f a l u d y t . H a t n i a z o n b a n Himfy h a t o t t .

224

A F E L H A S Z N Á L T L E G F O N T O S A B B I R O D A L O M

H o r v á t h J á n o s : Kisfaludy Sándor, B p . 1 9 3 6 . G á l o s R e z s ő ' : Húsz év története Kisfaludy Sándor életéből, i n uő': Kisfaludy Sándor hátra­ hagyott munkái, G y ő ' r 1 9 3 1 . F e n y ő I s t v á n : Kisfaludy Sándor, B p . 1 9 6 1 . F r i e d I s t v á n : Élet és irodalom a „Fanni hagyományai"-ban, in Hagyomány és ismeretköz­ lés, s z e r k . K o v á c s A n n a , S a l g ó t a r j á n 1 9 8 8 . , 7 1 - 7 9 .

F r i e d I s t v á n : „Nem lelődnek neveik..." (Kisfaludy Sándor és a nyelv elégtelensége), i n Fel¬ táratlan értékek a magyar irodalomban, s z e r k . S z a b ó B . I s t v á n , B p . 1 9 9 4 . , 9 3 - 1 1 4 .

B o r b é l y S z i l á r d : A Vanitatum vanitas és A boldog szerelem, I t K 1 9 9 5 . , 4 8 5 - 5 0 3 . ; i n uő', A Vanitatum vanitas szövegvilágáról, F e h é r g y a r m a t 1 9 9 5 .

225

226

Jegyzetek Á L T A L Á N O S

MEGJEGYZÉSEK

A szépprózai művek. K i s f a l u d y S á n d o r s z é p p r ó z a i m ű v e i e l é g e g y é r t e l m ű e n e l k ü l ö ­ n í t h e t ő e k a z é l e t m ű m á s m ű c s o p o r t j a i t ó l : Naplója és l e v é l r e g é n y e m e l l e t t k o r a i , p r ó ¬ z á b a n k é s z ü l t f o r d í t á s a i t a r t o z n a k i d e , v e r s e s és d r á m a i a l k o t á s a i m e l l e t t e p r ó z a i írᬠs o k f o r m á l n a k m e g l e h e t ő s e n h o m o g é n c s o p o r t o t é l e t m ű v é b e n , i d ő b e n is e l k ü l ö n ü l ¬ t e n ( a z e l s ő a l k o t ó i é v t i z e d b e n ) . I f j ú k o r i d r á m a f o r d í t á s a i (Ulysses és Penelopé, Seneca tra­ gédiája) u g y a n n e m e l h a n y a g o l h a t ó r o k o n s á g o t m u t a t n a k a f o r d í t á s o k v i l á g á v a l , a z e l ő b b i p e d i g m é g p r ó z á b a n is k é s z ü l t , d r á m a m i v o l t u k m é g i s k i z á r j a e z e k e t a s z é p ¬ próza köréből. A kései prózai m ű v e k k ö z ü l n e m e műcsoportba tartoznak a b e s z é d e k és t a n u l m á n y s z e r ű í r á s o k , a ( t ö b b s z ö r n é m e t n y e l v ű ) e m l é k i r a t o k ( p l . Észrevételek a'

M. Akadémiára nézve, Emlékirat a nádorhoz; m i n d e z e k e t ld.: M M . V I I . 4 2 5 - 5 6 9 . , V I I I . 7 - 8 8 . , G á l o s 6 5 - 3 2 6 . , 3 6 7 - 4 4 7 . ) . K é t ö n é l e t r a j z i írását v i s z o n t f e l v e t t ü k k ö t e t ü n k b e , m e r t s z o r o s k a p c s o l a t b a n á l l n a k a z u g y a n c s a k e r ő s e n ö n é l e t r a j z i i h l e t é s ű Naplóval és a Két Szerető Szívnek Történetével; k ü l ö n á l l á s u k a t m i n d a z o n á l t a l j e l z i , h o g y f ü g g e l é k ¬ k é n t k ö z ö l j ü k ő k e t , k i e g é s z í t v e a l e v é l r e g é n y „ k u l c s á v a l " , a s z e r e p l ő k és a v a l ó s s z e ¬ m é l y e k megfelelését feltáró névsorral. A kéziratok és a kiadások. K i s f a l u d y S á n d o r k é z i r a t o s h a g y a t é k a é p e n m a r a d t f e n n , a k ö t e t ü n k b e t a r t o z ó m ű v e k m i n d e g y i k é n é l saját k e z ű k é z i r a t b ó l d o l g o z h a t t u n k , m i n d ¬ ö s s z e a Magyar Aglája m á s o d i k f e l e l a p p a n g . A k é z i r a t o k a t a z O r s z á g o s S z é c h é n y i K ö n y v t á r ( O S z K . ) és a M a g y a r T u d o m á n y o s A k a d é m i a K ö n y v t á r á n a k ( M T A K . ) K é z ¬ i r a t t á r a ő r z i . A s z é p p r ó z a i m ű v e k k i a d á s á r a n e m k e r ü l t sor a k ö l t ő é l e t é b e n . E l ő s z ö r e g y ü t t T o l d y F e r e n c j e l e n t e t t e m e g e z e k e t (Kisfaludy Sándor Hátrahagyott Munkái, P e s t 1 8 7 0 - 1 8 7 1 . ; a t o v á b b i a k b a n : T o l d y ) , a Napló k i v é t e l é v e l , a m i c s a k t o v á b b i t ö b b m i n t t í z e s z t e n d ő m ú l v a l á t o t t n a p v i l á g o t , K i s f a l u d y Á r p á d B é l a g o n d o z á s á b a n (Kisfa¬ ludy TársaságÉvlapjai, 1 8 8 2 - 1 8 8 3 . ) . T o l d y a s z ö v e g e k e t h e l y e s í r á s u k b a n e r ő s e n k o r ¬ s z e r ű s í t e t t e . K i s f a l u d y S á n d o r m ű v e i n e k m á i g l e g t e l j e s e b b és s z ö v e g k r i t i k a i l a g leg¬ j o b b k i a d á s a A n g y a l D á v i d t ó l s z á r m a z i k , 1 8 9 2 - b ő l , n y o l c k ö t e t b e n (Kisfaludy Sándor minden munkái; a t o v á b b i a k b a n : M M . ) , e b b e n , s z é t s z ó r v a u g y a n , d e m i n d e n s z é p p r ó ¬ z a i írás m e g t a l á l h a t ó . A z e l k ö v e t k e z ő s z á z é v b ő l G á l o s R e z s ő n a g y s z ö v e g k i a d á s a

e m l í t h e t ő m e g (Kisfaludy Sándor hátrahagyott munkái, B p . 1 9 3 1 . ; a t o v á b b i a k b a n : G á ¬ l o s ) , e b b e n a z o n b a n n i n c s a s z é p p r ó z a k ö r é b e v o n h a t ó írás. M o d e r n , j e g y z e t e l t k i a d á ¬ sa c s a k a Naplónak s z ü l e t e t t , e z 1 9 6 2 - b e n j e l e n t m e g , a z E L T E A p á c z a i C s e r e J á n o s G y a k o r l ó I s k o l á j á n a k m u n k a k ö z ö s s é g e g o n d o z á s á b a n (a t o v á b b i a k b a n : N a p l ó , 1 9 6 2 . ) . A jelen kötet K i s f a l u d y m i n d e n szépprózai m ű v é t tartalmazza, így együtt először. A szövegközlés. A m ű v e k e t a k é z i r a t o k a l a p j á n a d j u k , a k r i t i k a i k i a d á s o k n o r m á i t k ö v e t v e . M e l l ő z v é n a szakfilológia k ö r é b e tartozó részletes szövegkritikai apparátust, az alábbiakban összefoglaljuk s z ö v e g k ö z l é s ü n k alapelveit. A z eredeti s z ö v e g e n csak a

227

l e h e t ő l e g k i s e b b m é r t é k b e n v á l t o z t a t t u n k , b e l e é r t v e a h e l y e s í r á s t is. M e g ő r i z t ü k te¬ h á t K i s f a l u d y e r e d e t i írássajátosságait, s z ö v e g t a g o l á s á t , e s e t l e g e s k ö v e t k e z e t l e n s é g e ¬ it, m i n d ö s s z e a z a v a r ó t o l l h i b á k a t j a v í t o t t u k , a m e l y e k l e g g y a k r a b b a n é k e z é s i h i b á k ( p l . lengedézeseket, Testvérjenék, kőszirfós), f é l i g e l v é g z e t t j a v í t á s o k ( p l . ú j m o n d a t tag¬ m o n d a t t á változtatása esetében a pontot vesszőre javította, a m o n d a t k e z d ő n a g y b e t ű v i s z o n t j a v í t a t l a n m a r a d t ) , s z ó - és s z ó t a g i s m é t l é s e k ( p l . haragnak haragnak, Napkelele¬ tet). A l a p s é r ü l é s e m i a t t o l v a s h a t a t l a n r é s z e k e t , a h o l l e h e t e t t , é r t e l e m s z e r ű e n p ó t o l ¬ t u k ( s z ö g l e t e s z á r ó j e l b e n ) , a h o l n e m , o t t [...] j e l l e l j e l ö l t ü k . K i s f a l u d y g y a k r a n j a v í t o t t ú g y , h o g y n e m h ú z t a l e a z e r e d e t i v á l t o z a t o t , c s a k m e l l é v a g y f ö l é írta a z ú j a t , i l y e n k o r a javítást é r v é n y e s í t e t t ü k a s z ö v e g b e n . A s z ó - , szótagnagyságú javításokat u g y a n c s a k szögletes zárójelben k ö z ö l j ü k , d e ilyen emendálásra csak értelemzavaró hiba esetén

v á l l a k o z u n k ( p l . Abradates[nek] ... ezen fegyverek olly ingerlő szépséget adtak). K ü l ö n ö s n e h é z s é g e t o k o z o t t n é h á n y b e t ű ( f ő l e g a z s, k, v) e s e t é b e n a n n a k e l d ö n t é s e , h o g y k i s v a g y n a g y b e t ű r ő l v a n s z ó ; a z íráskép n e m igazít el teljes b i z o n y o s s á g g a l , K i s f a l u d y gyakorlata i n g a d o z ó , k ö v e t k e z e t l e n . B i z o n y o s t á m p o n t h i á n y á b a n azt a z elvet érvé¬ n y e s í t e t t ü k , h o g y általában csak n é h á n y , a s z ö v e g b e n k i t ü n t e t e t t s z e r e p ű f ő n e v e t (pl. Szerelem, Kedves, Sors, Végzet) í r t u n k n a g y k e z d ő b e t ű v e l , i l l e t v e o l y a n s z a v a k a t , a h o l a k ö r n y e z e t ezt indokolta (pl. e g y é r t e l m ű e n n a g y k e z d ő b e t ű s szavak felsorolásában). U g y a n c s a k n e h é z volt eldönteni az é k e z e t e k hosszúságát, teljesen k ö v e t k e z e t e s meg¬ o l d á s n e m is k í n á l k o z o t t . A l i g a t ú r á s r ö v i d í t é s e k e t a z a d o t t s z ö v e g í r á s g y a k o r l a t á n a k m e g f e l e l ő e n o l d o t t u k f e l , K i s f a l u d y h e l y e s í r á s a u g y a n i s i d ő s z a k u n k b a n b i z o n y o s ele¬ m e i b e n m e g v á l t o z o t t ( p l . a k e z d e t i tz h e l y e t t l e v é l r e g é n y é b e n m á r k ö v e t k e z e t e s e n cz-t használ). A jegyzetek. A z e g y e s m ű v e k h e z t a r t o z ó j e g y z e t e k b e n m e g a d j u k a k é z i r a t l e l ő h e l y é t és r ö v i d leírását, a k i a d á s r a v o n a t k o z ó l e g f o n t o s a b b a d a t o k a t , v a l a m i n t m e g j e l ö l j ü k a k e l e t k e z é s i i d ő t és k ö r ü l m é n y e k e t . ( A f ü g g e l é k b e n k ö z ö l t í r á s o k e s e t é b e n c s a k e z e n a d a t o k a t soroljuk fel, részletes m a g y a r á z ó j e g y z e t e k e t n e m k ö z l ü n k , m i v e l itt n e m k i m o n d o t t a n s z é p p r ó z a i m ű v e k r ő l v a n s z ó , h a n e m o l y a n o k r ó l , a m e l y e k i n k á b b maguk is értelmezik a s z é p p r ó z a i m ű v e k e t . ) A r é s z l e t e s m a g y a r á z a t o k a z o l d a l s z á m o k s z e r i n t k ö v e t k e z n e k e g y m á s u t á n . E z e k b e n a s z ü k s é g e s n e k l á t s z ó t á r g y i és n y e l v i v o n a t k o ¬ z á s o k f e l t á r á s á t v é g e z z ü k el, m e g a d j u k a z i d e g e n n y e l v ű s z ö v e g e k , i d é z e t e k f o r d í t á ¬ sát (és - h a s i k e r ü l t a z o n o s í t a n i - f o r r á s á t ) , i g y e k s z ü n k m e g h a t á r o z n i a z e l ő f o r d u l ó s z e m é l y e k , m ű v e k és e s e m é n y e k l e g f ő b b a d a t a i t . A Napló 1 9 6 2 - e s k i a d á s á n a k j e g y ¬ z e t e i t f e l h a s z n á l t u k : b ő v í t e t t ü k , s z ű k í t e t t ü k és j a v í t o t t u k ; a h o l á t v e t t ü k a d a t a i t , j e l e z ¬ z ü k (leglényegesebb a versidézetek ottani költői műfordításainak az átvétele, ezt a t o v á b b i a k b a n n e m r é s z l e t e z z ü k ) . A Napló V e r g i l i u s - i d é z e t e i t L a k a t o s I s t v á n , o l a s z és f r a n c i a v e r s r é s z l e t e i t B e r n á t h I s t v á n és S o m l y ó G y ö r g y f o r d í t o t t a . A Két Szerető Szív¬ nek Története n é m e t és f r a n c i a b e t é t e i n e k s z a b a t o s p r ó z a f o r d í t á s á t B l a s k ó K a t a l i n és B ó d i K a t a l i n k é s z í t e t t e . E z e n e s e t e k k i v é t e l é v e l a z a d o t t i d é z e t f o r d í t á s a m e l l e t t je¬ l ö l j ü k m e g a f o r d í t ó t . A v e n d é g s z ö v e g e k f o r r á s a i n a k f e l t á r á s á b a n is á t v e t t ü k a Napló k i a d á s á n a k j e g y z e t e i t , ahol j a v í t o t t u n k , k i e g é s z í t e t t ü n k , j e l e z z ü k . A francia források a z o n o s í t á s á b a n e l s ő s o r b a n C s á s z á r E l e m é r és B é k e i J o l á n s z á z a d e l e j i t a n u l m á n y a i r a t á m a s z k o d h a t t u n k , e z e k pontosabbá tételét, kiegészítését B ó d i Katalin v é g e z t e el.

228

A jelen kötet létrehozásában sokan nyújtottak segédkezet. Először munkatársaimat e m l í t e m : O r o s z B e á t a és S z é p B e á t a a s z ö v e g e k o l v a s a t á n a k e l k é s z í t é s é b e n v á l l a l t a k j e l e n t ő s s z e r e p e t , B ó d i K a t a l i n a f r a n c i a s z ö v e g r é s z e k a z o n o s í t á s á b a n és f o r d í t á s á b a n ; s z í v b ő l k ö s z ö n ö m n e k i k e z t . K ö s z ö n e t illeti T e g y e y I m r é t a z a n t i k utalások h e l y e i n e k p o n t o s m e g h a t á r o z á s á é r t , e g y b i b l i a i t e x t u s f o r d í t á s á é r t ; B l a s k ó K a t a l i n t a n é m e t idé¬ z e t e k fordításáért; M a d a r á s z I m r é t az olasz v o n a t k o z á s ú m a g y a r á z a t o k h o z nyújtott s e g í t s é g é é r t ; ö r ü l ö k , h o g y h o z z á j u k f o r d u l h a t t a m . K ö s z ö n ö m s z e r k e s z t ő t á r s a i m n a k és kollégáimnak, Imre Mihálynak, Varga Pálnak, Bitskey Istvánnak, L ő k ö s Istvánnak, T a x n e r - T ó t h E r n ő n e k , Borbély Szilárdnak, Jászberényi Józsefnek, hogy egy-egy probléma megoldásában önzetlenül segítségemre voltak. V é g ü l , de természetesen c s a k a m u n k á k i d ő r e n d j é b e n u t o l j á r a , n a g y o n k ö s z ö n ö m a k ö t e t l e k t o r á n a k , F r i e d Ist¬ v á n n a k ö n z e t l e n s e g í t s é g é t : g y o r s a n és a l a p o s a n , a k é z i r a t o k k a l v a l ó ö s s z e v e t é s m é l y ¬ ségéig n é z t e át a z a n y a g o t , s t e t t e m e g é s z r e v é t e l e i t , m e l y e k e t n a g y s z á m b a n figye¬ l e m b e is v e t t e m a v é g s ő v á l t o z a t k i a l a k í t á s a k o r .

A' S Z É P

L É L E K

K é z i r a t a a z M T A K . K t . - á b a n t a l á l h a t ó ( K 3 7 9 / 2 0 ) , saját k e z ű f o g a l m a z v á n y . A l a p o k s é r ü l t e k , s z é l e i e l f o s z l o t t a k , n é h á n y r é s z l e t e m i a t t n e m j ó l , v a g y e g y á l t a l á n n e m olvas¬ h a t ó . A f o g a l m a z v á n y s o k j a v í t á s t t a r t a l m a z , t ö b b t o l l h i b a is t a l á l h a t ó b e n n e , e z e k e t j a v í t o t t u k . E l ő s z ö r S ü m e g i K á l m á n a d t a k i ( F i g y e l ő I. 1 7 7 6 . , 3 0 6 - 3 0 9 . ) , m a j d u g y a n ¬ csak a kéziratból, meglehetős hűséggel a M M . ( V I I . 2 0 1 - 2 0 9 . ) . A m ű részben kivo¬ n a t , r é s z b e n f o r d í t á s X e n o p h ó n ( i . e . 4 3 0 - 3 5 4 ) Kiirupaideia ( K ü r o s z n e v e l t e t é s e ) c í m ű m ű v é b ő l . „ A T i g r a n e s - f é l e a d o m á r a n é z v e l. a I I I . K ö n y v I. F e j . 2 0 . és 2 3 . § § - a i t . A m á s i k t ö r t é n e t r e n é z v e p e d i g l. a z V . K ö n y v I. F e j . 1 s 9 § - á t , a V I . K ö n y v I. F e j . 1 8 - 2 6 . § - á t , a I V . F e j . 1 - 4 . § - á t és a V I I . K ö n y v I I I . F e j . 1 - 5 . § § - a i t . " ( M M . V I I . 5 8 2 . ) K i s f a l u d y m i n d e n b i z o n n y a l n é m e t forrásból d o l g o z o t t , erre utal a s z ö v e g b e n találha¬ t ó z á r ó j e l e s n é m e t s z ó is. M e g e m l í t j ü k m é g , h o g y a z e r e d e t i m ű m a g y a r f o r d í t á s á t Szilágyi M á r t o n sárospataki tanár 1 7 8 4 - b e n kiadta. K i s f a l u d y fordításának idejét az 1 7 9 0 - e s é v e k e l s ő f e l é r e t e h e t j ü k ( í g y v é l e k e d i k F e n y ő I s t v á n is, l d . 4 4 . ) . K ö z v e t l e n b i z o n y í t é k n e m l é v é n , e f e l t e v é s t a z í r á s s a j á t o s s á g o k r a , a t e m a t i k á r a és a n y e l v h a s z n á ¬ l a t r a a l a p o z z u k , v a l a m i n t arra, h o g y a t e s t ő r s é g t ő l v a l ó e l k e r ü l é s e u t á n i r o d a l m i m i n ¬ tái j e g y z ő k ö n y v e i b ő l jól n y o m o n k ö v e t h e t ő e k , s ott n e m t a l á l k o z u n k e z z e l .

RINALDÓ, ÉS ARMIDA K é z i r a t a a z M T A K . K t . - á b a n t a l á l h a t ó ( K 7 7 4 . , 1 4 - 2 8 . ) , saját k e z ű f o g a l m a z v á n y . E r r ő l k é s z ü l t e g y m á s o l a t , a m e l y e n T o l d y F e r e n c m e g j e g y z é s e o l v a s h a t ó , s a z ő ki¬ a d á s á h o z k é s z ü l t ( M . I r o d L e v . 4-r. 130.), e z t ö r e d é k e s , n e m e g é s z e n a z első é n e k v é g é i g ő'rizte m e g a m ű v e t . E l ő ' s z ö r T o l d y a d t a k i a Hátrahagyott írások I I . k ö t e t é b e n , m a j d e z t a k ö z l é s t á t v é v e a M M . ( V I I . 1 5 9 - 1 9 9 . ) . A m ű f o r d í t á s T a s s o A megszabadított Jeruzsálem c í m ű e p o s z á b ó l : „ X I V . é n e k é n e k 4 8 . v e r s s z a k á n á l k e z d ő d i k és a X V I . é n e k v é g é i g terjed. A X V . É n e k b ő l k i v a n n a k h a g y v a a 1 0 - 2 2 - i g terjedő v e r s s z a k o k , e z u t á n

229

a 23. v e r s s z a k k e z d e t e k ö v e t k e z i k s itt újra h é z a g v a n a fordításban e g é s z a 3 3 - d i k v e r s s z a k i g " ( M M . V I I . 581.). A fordítás a s z ö v e g ö s s z e f ü g g é s alapján t ö r e d é k e s n e k t ű n i k ( e r r e h í v t a f e l a f i g y e l m e t T o l d y j e g y z e t e is a m á s o l a t o n ) , l e h e t , h o g y a t e l j e s X I V . éneket lefordította Kisfaludy. Boulloni Gottfried, a kereszteshadak v e z é r e R i n a l d ó , a z i f j ú hó's s e g í t s é g é t ő l r e m é l i g y ő z e l m é t , a k i t a z o n b a n a p o g á n y t ü n d é r l á n y , A r m i d a fogságba ejtett. A r m i d a eredetileg v é g e z n i akart R i n a l d ó v a l , de beleszeretett, s e g y v i l á g o n k i v ü l i t ü n d é r k e r t b e v i t t e , a h o l m e g b á j o l v a őt, b o l d o g s z e r e l e m b e n é l t e k . Rinaldót két, ugyancsak bűvös erővel felruházott kereszteslovag szabadította m e g az édes fogságból. A fordítás e l k é s z ü l t é t T o l d y - indoklás n é l k ü l - 1793-ra teszi. K i s f a l u d y m a g a így e m l é k e z i k m e g Önéletírásában a k e l e t k e z é s k ö r ü l m é n y e i r ő l : „ E g y k o r e g y d é l e l ő t t i órájában, m i d ő n é p p e n azon nap d é l b e n U d v a r i Szolgálatba kell vala m e n n i e , addig p o n g y o l á n Torquato Tasszónak m a g y a r r a f o r d í t t á s á v a l f o g l a l t o s k o d o t t , a ' m i t a ' n y e l v tanúlás végett tenni szokott, m i d ő n a z a k k o r B é c s b e n l é v ő k é t rendkivűli A n g o l k ö v e t , L o r d S p e n c e r és G r a n v i l l e , E s z t e r h á z y M i k l ó s H e r c z e g , a k k o r i E z e r e d e s , és a ' t e s t ő r S e r e g n é l F ő h a d n a g y által s z o b á j á b a v e z e t t e t t e k . A ' k é t A n g o l e z e n I n t é z e t n e k k ü l s e ¬ jével, belsejével kívánt m e g e s m e r k e d n i . Igen m e g voltak lepetve, m i d ő n a' T e s t ő r H a d n a g y o t T a s s z ó n a k magyarra fordíttásában, pipájából füstölve, pongyolán lelték. T e t s z e t t n é k i k e z e n tapasztalás, és K [ i s f a l u d ] y t m e g d i c s é r t é k , c s u d á l v á n , h o g y e g y M a g y a r I f j u a ' N a g y V i l á g ' z a j j á b a n is m í v e l i a z t , a ' m i a z A n g o l o k n á l n e m ú j s á g . " ( 1 9 1 . ) E m l í t i i t t , h o g y a f o r d í t á s t n y e l v t a n u l á s v é g e t t k é s z í t e t t e , N a p l ó j á b a n p e d i g ar¬ ról s z ó l , h o g y o l a s z n y e l v t a n u l á s á t a M e d i n a M á r i á v a l v a l ó v i s z o n y i n s p i r á l t a ( l d . 63-64.). A z asszonnyal viszont csak 1 7 9 4 őszén ismerkedett m e g , így - ha elfogadjuk Kisfaludy visszaemlékezését hitelesnek - Tasso-fordítása keletkezését leginkább 1795-re tehetjük. Rinaldó megszabadulása A r m i d a bűvköréből egyébként nagyon hasonlít a h h o z , a h o g y m a g á t k i o l d o z t a M e d i n a M á r i a karjaiból (ld. vallomását N a p l ó ­ jában, 107-108.). 1 1 . oldal Tyrrhenumi tenger: a T i r r é n - t e n g e r , a F ö l d k ö z i - t e n g e r r é s z e . 12. oldal Narciss: N á r c i s z e g y k ú t v i z é b e n p i l l a n t o t t a m e g saját k é p m á s á t , m e l y b e a z o n n a l b e ¬ leszeretett. égtelen ( r é g . , táj.): é k t e l e n . eber ( n é m . ) : v a d k a n . 14. oldal

mint az, melly az Encelados oldalán fekszik: a z E t n a . E n k e l a d o s z t , a g i g á s z t P a l l a s z A t h é ­ n é ö l t e m e g , e g y r á d o b o t t s z i k l á v a l , í g y k e l e t k e z e t t S z i c í l i a s z i g e t e , a h o l a z E t n a ta¬ lálható. Elyzium: a b o l d o g u l t l e l k e k h a z á j a , a m i t o l ó g i a s z e r i n t a z a l v i l á g b a n v a n . 16. oldal Hercynia: h e r c y n i a i e r d ő n e k a z ó k o r b a n a z t a h e g y s é g e t n e v e z t é k , a m e l y a D u n á t ó l é s z a k r a G e r m á n i á t k e l e t i és n y u g a t i r é s z r e o s z t o t t a .

230

Hirkániai rengeteg: a K a s z p i - t ó m e l l é k e . mint midőn az Óceánnak termékeny tajtékjából..,: utalás V é n u s r a , a k i a z U r a n o s z l e v á g o t t és t e n g e r b e d o b o t t n e m i s z e r v e k ö r ü l v e r ő d ö t t t a j t é k b ó l s z ü l e t e t t . 17. oldal Herkules: H é r a k l é s z , v é t k e i b ü n t e t é s é ü l , r a b s z o l g a k é n t s z o l g á l t a O m p h a l é l ü d i a i k i ¬ rálynőt; e történet alapján ábrázolták őt g y a k r a n női r u h á b a n , rokka mellett. Amor: a s z e r e l e m i s t e n e k i f o s z t o t t a H é r a k l é s z t , e l v e t t e f e g y v e r é t , r u h á j á t , e t ö r t é n e t ¬ re u t a l a b u z o g á n y és a z o r o s z l á n b ő r , m e l y e t I o l é v i s z . Iole: I o l é o i k h a l i a i k i r á l y l á n y , k e z é t H é r a k l é s z e g y í j á s z v e r s e n y e n n y e r t e e l . Leukate: L e u c a t e s L e u c a t e s z i g e t é n e k h e g y f o k a , a h o l O c t a v i a n u s , a k é s ő l b b i A u g u s t u s császár (i. e. 6 3 - i . sz. 1 4 . ) t e m p l o m o t é p í t t e t e t t a z A n t o n i u s (i. e. 8 2 k . - 3 0 . ) elleni g y ő z e l e m (i. e . 3 1 . ) e m l é k é r e . 18. oldal idegen Királyné: K l e o p á t r a (i. e . 6 9 - 3 0 ) , e g y i p t o m i k i r á l y n ő . Maeander: p h r ü g i a i f o l y ó . 20. oldal Iris: a s z i v á r v á n y i s t e n n ő j e . 2 1 . oldal Sírenek: O d ü s s z e u s z t ú t j á n i g é z ő d a l u k k a l e l c s á b í t a n i i g y e k v ő m i t o l ó g i a i l é n y e k . 23. oldal

Sophia: a b ö l c s e s s é g . atticus vér: u t a l á s A t h é n r a . Xenokrates: X e n o k r a t é s z (i. e . 4 0 0 k . - 3 1 4 ) g ö r ö g f i l o z ó f u s , P l a t ó n t a n í t v á n y a . 25. oldal Riicksicht ( n é m . ) : t e k i n t e t .

MAGYAR

AGLÁJA

Kézirata az O S z K . K t . - á b a n található ( O c t . H u n g . 626., 1 - 8 . , eredeti számozásban: 1 - 1 2 . ) , saját k e z ű f o g a l m a z v á n y . A k é z i r a t m á s o d i k f e l e ( a Madagascari énektől k e z ¬ d ő d ő e n ) j e l e n l e g l a p p a n g , k ü l ö n l a p o n a k ö v e t k e z ő m e g j e g y z é s t á j é k o z t a t sorsáról: „ A Magyar Aglája 1 3 - 2 2 . l a p j a i t M a r g a l i c s E d é n e k a d t a m . - B p . a p r . 1 7 . 7 5 . [ 1 8 7 5 ] " Alatta olvashatatlan kézjegy. K ö z l é s ü n k b e n a kéziratot k ö v e t t ü k , a m e d d i g lehetett; e z apró b e t ű s , rosszul olvasható f o g a l m a z v á n y , m e l y e n sok a javítás. A s z ö v e g máso¬ dik felét A n g y a l D á v i d kiadása alapján a d j u k ( M M . V I I . 1 2 1 - 1 5 7 , a kérdéses rész: 1 4 1 - 1 5 7 . ) , e z , m i n t azt a m e g l é v ő kéziratlapok esetében ellenőrizhettük, s z ö v e g h ű , s z e m b e n a m ű v e t e l ő s z ö r k ö z l ő T o l d y v a l ( I I I . 1 8 5 - 2 2 8 . ) . A c í m m i n d k é t e s e t b e n Ma¬ gyar Thalia, a m i T o l d y v é l e k e d é s é b ő l e r e d , m e l y s z e r i n t a z Aglája g y ű j t e m é n y e s c í m l e n n e , a Thalia p e d i g a z e l s ő i r o d a l m i p r ó b á l k o z á s o k ö s s z e f o g l a l ó c í m e . A z a z o n o s í t á s a z o n b a n korántsem egyértelmű, ezért azt a megoldást választottuk, h o g y h í v e n követ¬ j ü k a kézirat írásképét, vagyis f ő s z ö v e g b e n k ö z ö l j ü k a z addig csak j e g y z e t b e n említett

231

r é s z e k f e l s o r o l á s á t , s c í m n e k a z o t t é l r e e m e l t Magyar Agláját v á l a s z t j u k . A g y ű j t e m é n y h é t k i s e b b f o r d í t á s t t a r t a l m a z ( m e r t h o g y a k é t f e l n e m t á r t f o r r á s ú s z ö v e g is f o r d í t á s , az aligha kétséges):

Vénus' Temploma Gnidosban: e r e d e t i j e M o n t e s q u i e u Le Temple de Gnide c í m ű m ű v e , a z e l s ő é n e k 1 2 sor k i v é t e l é v e l h í v e n k ö v e t i a z e r e d e t i e l s ő é n e k é t , a m á s o d i k é n e k M o n t e s q u i e u ötödik é n e k é b ő l v a n fordítva (az eltérésekről részletesebben ld. M M . V I I . 579-580.). Dya, és Lya: f o r r á s a n e m i s m e r e t e s .

Madagascari ének: E v a r i s t e P a r n y Chansons Madécasses c í m ű g y ű j t e m é n y é n e k 1 2 . d a r a b j á t f o r d í t o t t a K i s f a l u d y ( M M . V I I . 5 8 0 . ; H a n k i s s J á n o s : Kisfaludy Sándor Mada­ gascari éneke, I t 1 9 4 1 . , 1 3 - 1 4 . , 8 7 - 8 8 . ) . B é k e i J o l á n P a r n y c i k l u s á t v é l i K i s f a l u d y f o r d í ­

t á s c i k l u s a m i n t á j á n a k ( B é k e i J o l á n : A francia hatás Kisfaludy Sándor lírai költészetében, I t K 1925., 191.). Eglé, és Cyane: V o l t a i r e Les trois manieres c í m ű m e s é j é n e k f o r d í t á s a ( B é k e i J . , i. m . 8 1 - 8 2 . ; részletes összevetésüket ld. ugyanitt).

A' szerelem, és a' barátság: C h a u l i e u Voyage de l'Amouretde l'Amitiécímű

versének

f o r d í t á s a ( M M . V I I . 5 8 1 . ; r ö v i d ö s s z e v e t é s ü k is i t t t a l á l h a t ó ) . Rozi a' kertben: M a d a m e D e s h o u l i é r e s Les fleurs c í m ű i d i l l j e u t á n k é s z ü l t ( C s á s z á r

E l e m é r : Kisfaludy Sándor és afrancia irodalom, i n B e ö t h y E m l é k k ö n y v , B p . 1 9 0 8 . , 2 4 7 . ; v ö . B é k e i J . , i. m . 7 2 . ) .

Lycas, és Galathéa: forrása n e m i s m e r e t e s . A f o r d í t á s g y ű j t e m é n y első darabja 1796. június 16-án, M i l á n ó ostroma k ö z b e n ké¬ s z ü l t , m i n t arról m a g a K i s f a l u d y s z á m o l b e N a p l ó j á b a n : „Jun. 16dikán. M o s t o l l y t s e n d e s s é g b e n v a g y u n k m i n d m i , m i n d a' F r a n t z i á k , h o g y háborittatás n é l k ü l k é s z i t e t t e m el e g y k i s k ö l t e m é n y t , p r ó s á b a n , a ' M a y l a n d i V á r o s t r o m o l t a t á s á n a k , a ' h o l é n is o t t v o l t a m , ö r ö k e m l é k e z e t é r e . - Mársnak diihössége. t a l á n a z t g o n d o l o d ? - n e m - Vénus' Temploma Gnidosban. K é t é n e k b e n : " ( 7 8 . ) . A t o v á b b i d a r a b o k m i n d e n b i z o n n y a l D r a g u i g n a n b a n k é s z ü l t e k , 1 7 9 6 a u g u s z t u s á b a n , s z e p t e m b e r első' f e l é b e n , h i s z e n Naplójᬠba u g y a n e k k o r , u g y a n e z e n k ö l t ő k t ő l való fordításokat illeszt, s i d é z e t g y ű j t e m é n y é ¬ b e n is s z é p s z á m m a l t a l á l h a t ó k i j e g y z é s a n e v e z e t t k ö l t ő k t ő l . 26. oldal Le Paradis...: A g y ö n g é d s z í v e k n e k t e r m e t t a z É d e n , / S a z a k á r h o z o t t , a k i n e m s z e ­ ret. - A z i d é z e t s z e r e p e l a Naplóban ( 1 0 7 . ) és a Frantziafogságom c í m ű j e g y z e t f ü z e ­ t é b e n is ( O S z K . O c t . H u n g . 5 1 0 . , 1 . k ö t e t , 8.). Gnidos: K n ü d o s z , V é n u s - s z e n t h e l y é r ő l n e v e z e t e s . Paphos, Amathunt: „ A z Uránia, v a g y m e n n y e i Vénus a l e l k e k és e l m é k s z e r e t e t é n e k v ó l t i s t e n a s s z o n y a , m i n d e n t e s t i g e r j e d e z é s n é l k ü l : a z amathusi p e d i g a k é t n e m k ö ¬ z ö t t v a l ó t e s t i , d e m é g i s t ö r v é n y e s s z e r e l e m n e k : A páfusi Vénusnak a f a j t a l a n o k ál¬ d o z t a k " - írta C s o k o n a i A szélhez c í m ű k ö l t e m é n y e j e g y z e t e i b e n . Olympus: O l ü m p o s z , a z i s t e n e k l a k h e l y e . ambrosia: a z i s t e n e k é t e l e . Vulkán: H é p h a i s z t o s z , a z i s t e n e k k o v á c s a , a s z e r e l e m i s t e n n ő j é n e k f é r j e .

232

27. oldal Gráciák: a k e l l e m i s t e n a s s z o n y a i , a k i k h á r m a n v o l t a k . Flora: a v i r á g o k i s t e n n ő j e . Pomona: a g y ü m ö l c s ö k i s t e n n ő j e . pertzenet ( r é g . ) : p i l l a n a t . Cepheus: a C e p h i s u s f o l y ó . Adon: V é n u s b e l e s z e r e t e t t A d ó n i s z b a , d e s z e r e l m é n o s z t o z n i a k e l l e t t a z a l v i l á g k i r á l y ¬ néjával. V é g ü l A d ó n i s z t m e g ö l t e e g y v a d k a n , az alvilágba leszállott lelke a z o n b a n i d ő n k é n t feljött V é n u s h o z , aki nagy ü n n e p e t r e n d e z e t t tiszteletére. Trojai Pásztor: h á r o m i s t e n n ő , P a l l a s z A t h é n é , H é r a és A p h r o d i t é v e r s e n g e t t a leg¬ s z e b b n e k járó aranyalmáért, amit Parisz, trójai királyfi a s z e r e l e m i s t e n n ő j é n e k ítélt; e z lett, k ö z v e t v e , a trójai h á b o r ú o k a . 28. o l d a l Psyche és Á m o r t ö r t é n e t é n e k a k e z d e t é t t a r t a l m a z z a a leírás: A p h r o d i t é ú g y b ü n t e t t e m e g p a j k o s fiát, h o g y s z e r e l m e t é b r e s z t e t t b e n n e e g y h a l a n d ó l e á n y iránt. Mars, az Istenné, Vulkán: A z i s t e n e k n e m t u d t a k m e g e g y e z n i , k i n e k a f e l e s é g e l e g y e n V é n u s , így jutott a sánta k o v á c s i s t e n n e k , V u l c a n u s n a k ( H é p h a i s z t o s z ) , a z i s t e n n ő a z o n b a n rendszeresen megcsalta őt Marssal (Árész), a hadistennel. Ceres: D é m é t é r , a f ö l d m ű v e l é s i s t e n n ő j e . Pluto: H á d é s z , a z a l v i l á g i s t e n e . 29. o l d a l Hymen: a h á z a s s á g i s t e n e . 30. o l d a l Phedra: P h a i d r a , M í n ó s z l á n y a , T h é s z e u s z f e l e s é g e , m o s t o h a f i á b a , H i p p o l ü t o s z b a v o l t szerelmes, aki visszautasította. P h a i d r a b o s s z ú b ó l elveszejtette. Ariadné: k r é t a i k i r á l y l á n y , s e g í t s é g é v e l k e r ü l t k i T h é s z e u s z a l a b i r i n t u s b ó l . E z u t á n magával vitte a szerelmes lányt, d e n e m sokkal k é s ő b b elhagyta, A r i a d n é e k k o r bosszúért fohászkodott.

Thirsis, Mylon, Daphnis: p á s z t o r n e v e k . Cytherének Istennéje: a s z e r e l e m i s t e n n ő j é n e k K ü t h é r e s z i g e t é n is v o l t s z e n t h e l y e , i n n e n a megnevezés. 30. o l d a l

Phyllis, Damon: p á s z t o r n e v e k . 3 1 . oldal

Camilla: p á s z t o r l á n y . 32. oldal Parka: a P á r k á k ( M o i r á k ) a sors i s t e n n ő i , h á r m a n v a n n a k . 33. oldal Zephyrek: e n y h e n y u g a t i s z e l l ő ' k . ambra-folyam: a m b r ó z i a , a z i s t e n e k e l e d e l e .

233

34. oldal karintza (táj.): k a t r i n c a , e g y ( v a g y k é t ) d a r a b b ó l álló, s z o k n y á t h e l y e t t e s í t ő , k ö t é n y s z e ¬ rű ruhadarab. Theátrom ( r é g . ) : s z í n h á z . Melpomene: M e l p ó m e n é , a z t r a g é d i a k ö l t é s m ú z s á j a . Eschyl: A i s z k h ü l o s z ( i . e . 5 2 5 - 4 5 6 ) g ö r ö g t r a g é d i a k ö l t ő . Cothurn ( g ö r . ) : k o t u r n u s , m a g a s t a l p ú c i p ő , m e l y e t a g ö r ö g s z í n h á z s z e r e p l ő i v i s e l t e k . 35. oldal mesterség ( r é g . ) : m ű v é s z e t . 36. oldal Apelles: A p e l l é s z (i. e. 4 . s z . ) , N a g y S á n d o r u d v a r i f e s t ő j e . Orpheus: l e g e n d á s t r á k k ö l t ő ' . 37. oldal Cocyt: C o c y t u s , a z a l v i l á g e g y i k f o l y ó j a . 38. oldal Auróra: a h a j n a l i s t e n n ő j e .

N A P L Ó É SF R A N T Z I A

F O G S Á G O M

K é z i r a t a a z O S z K . K t . - á b a n t a l á l h a t ó ( O c t . H u n g . 6 2 5 . ) , saját k e z ű t i s z t á z a t , k i s e b b javításokkal. ( M á s o l a t a a z M T A K . K t . - á b a n v a n : M . Irod. L e v . 4-r. 1 2 7 . ) A legjelentő'sebb javítások a R ó z a n é v h e z köthetőek: három helyen (41., 45., 91.) a családnevet, a m i k i v e h e t ő e n a „ H o r v á t h " v o l t , u t ó l a g á t h ú z t a , ill. k i k a p a r t a , s b e í r t a a „ S z e g e d y " n e v e t ; e b b ő l k ö v e t k e z ő e n a Napló n e m c s a k S z e g e d y R ó z á t s z ó l í t j a m e g , h a n e m Z a l a b é r i H o r v á t h R ó z á t is, a k i n e k k e z é t G ó g á n f á n u g y a n c s a k m e g k é r t e ( m i n d e r r ő l r é s z l e t e s e n P a i s K á r o l y : A két Kisfaludy Sándor, C e g l é d 1 9 3 7 . , 1 6 - 2 2 . ; G á l o s R e z s ő : Kisfaludy Sándor Lizája, I t K 1 9 3 8 . , 1 9 - 3 0 . ) . A k é z i r a t K i s f a l u d y t ö b b j a v í t á s a és k i h ú ¬ z á s a m e l l e t t ő r z i m é g a k é s ő b b i s a j t ó alá r e n d e z ő k b e j e g y z é s e i t is: K i s f a l u d y Á r p á d B é l a a z e g y h á z r a és a p a p o k r a , v a l a m i n t a n ő k r e és a z é r z é k i s z e r e l e m r e v o n a t k o z ó ré¬ s z e k e t , utalásokat k i h ú z t a , sőt, n é h á n y részt t e l j e s e n o l v a s h a t a t l a n n á t e t t ; a z E z e k i e l k ö n y v é b ő l v a l ó l a t i n k i v o n a t n á l (s t ö b b m á s h e l y e n ) a z 1 9 6 2 - e s s a j t ó alá r e n d e z é s r e utaló ceruzás b e j e g y z é s e k látszanak. A „ L ó d i J ú n . 2 9 d i k é n " k e l t e z é s ű rész eredetileg is a l i g o l v a s h a t ó , m e r t t e l j e s e n e l h a l v á n y u l t a z írás. A kézirat h á r o m f ő részből áll, m e l y e k e t K i s f a l u d y m a g a k ü l ö n í t e t t el sorszámo¬ zásával. A z 1-60-ig t e r j e d ő első rész M i l á n ó b a történt m e g é r k e z é s ü k i g tart, a máso¬ d i k egység M i l á n ó r ó l szól ( 1 - 2 0 . ) , a harmadik, m e l y a „ F r a n t z i a F o g s á g o m " alcímet viseli, 1-69-ig v a n s z á m o z v a . A z első k é t e g y s é g első d á t u m a i k i e m e l t e k , a lap j o b b felső sarkában h e l y e z k e d n e k el, s z e m b e n a továbbiakkal, a m e l y e k a b e k e z d é s e k előtt. E tagolást é r v é n y e s í t e t t ü k k i a d á s u n k b a n , h á r o m részre b o n t v a a z anyagot. A m ű v e t e l ő s z ö r K i s f a l u d y Á r p á d B é l a (Kisfaludy Társaság Evlapjai, 1 8 8 2 - 1 8 8 3 . ) adta k i , m e g l e h e t ő s e n p o n t a t l a n u l , ö n k é n y e s j a v í t á s o k k a l , erre f e l h í v t a a f i g y e l m e t

F e n y ő I s t v á n is (Kihagyott részletek Kisfaludy Sándor naplójából, I t 1 9 5 9 . , 4 9 9 - 5 0 1 . ) .

234

A n g y a l D á v i d ezt az első közlést k ö v e t t e ( M M . V I I . 2 1 3 - 3 7 4 . ) . A z 1962-es kiadást g o n d o z ó g i m n á z i u m i m u n k a k ö z ö s s é g a kéziratból dolgozott, helyreállította a s z ö v e g csonkított helyeit (egy k i s e b b latin részlet kivételével, a m e l y e t j e g y z e t b e n k ö z ö l t ) , viszont erősen m o d e r n i z á l t a a helyesírást. K i a d á s u n k b a n a l e h e t ő legteljesebb mér¬ t é k b e n K i s f a l u d y a u t o g r á f tisztázatát k ö v e t j ü k , megő'rizve eredeti tagolását, k i e m e l é ¬ seit is. A m ű a z 1 7 9 6 . m á r c i u s 6. és 1 7 9 6 . s z e p t e m b e r 2 7 . k ö z ö t t i i d ő s z a k o t ö l e l i f e l . A k é z ¬ irat m e g ő r i z t e a l e v é l f o r m á t , a z e l s ő m i n t e g y n e g y e d b e n m é g m i n t h a h a j t o g a t á s is lát¬ h a t ó l e n n e a l a p o k o n , a m i b ő l t ö b b e n arra a k ö v e t k e z t e t é s r e j u t o t t a k , h o g y a z t a r é s z t e l k ü l d t e K i s f a l u d y a c í m e z e t t S k u b l i c s I m r é n e k ( v ö . P a i s K á r o l y i. m . 1 7 . ) . A z e l k ü l ¬ d é s r e ő m a g a k é t s z e r is u t a l ( 5 2 . , 7 3 . ) , v i s z o n t a z is i g a z , h o g y e g y h e l y ü t t k i l é p a misszilis kereteiből, m i k o r „ k e g y e s O l v a s ó m " (67.) megszólítással lendíti t o v á b b a gondolatmenetet. T o l l á n a k e beszédes „megszaladása", valamint a kézirat tisztázatjellege alapján a z o n b a n n e m valószínű, h o g y egyidejű fogalmazással állunk s z e m b e n , i n k á b b - G á l o s R e z s ő v é l e m é n y é v e l e g y e t é r t v e ( G á l o s 30.) - e g y i d e j ű j e g y z e t e k utó¬ lagos k i d o l g o z á s á t l á t j u k a z a n y a g b a n , a k i d o l g o z á s r a p e d i g l e g i n k á b b h a z a t é r t e u t á n , Klagenfurtban nyílott módja, 1 7 9 6 - 1 7 9 7 fordulóján. 40. oldal Imrém!: S k u b l i c s I m r e ( 1 7 7 1 - 1 8 3 0 ) , Z a l a m e g y e i a l ü g y é s z ( 1 7 9 6 - t ó l ) , m a j d f ő j e g y z ő ( 1 8 0 0 - 1 8 1 0 ) , K i s f a l u d y d i á k k o r i b e n s ő barátja. Exjesuiták: j á t é k o s u t a l á s t e s t ő r s é g b ő l v a l ó e l t á v o l í t á s u k r a . Matschackerhof: b é c s i f o g a d ó , a t e s t ő r ö k k e d v e l t m u l a t ó h e l y e . Berzevitzy: B á r ó c z i S á n d o r e g y b i z o n y o s A m b r u s t e m l í t k o r á b b i i d ő s z a k b a n (Báróczy

Sándorfeljegyzései a magyar nemesi testőrsereg életéből, 1760-1800, B p . 1 9 3 6 . , 6 7 . , 6 9 . ) , s n e v e e l ő f o r d u l a z e l é g e d e t l e n k e d ő k k ö z ö t t is ( l d . M a r k ó Á r p á d : Két mozgalmas év

a magyar nemestestőrség életéből, S z á z a d o k 1 9 2 9 . , 3 7 3 . ) . Csörgő: t e s t ő r t á r s a v o l t ( l d . K i s f a l u d y l e v e l e V i z k e l e t y Z s i g m o n d h o z , 1 7 9 7 . m á j u s 5.; M M . V I I I . 1 0 6 - 1 0 9 . ) , talán azonos azzal a C s e r g ő Pál tartományi biztossal, akit B á r ó c z i e m l í t (i. m . 8 6 . ) . kvártélj ( r é g . ) : s z á l l á s . Viganóné: M e d i n a M á r i a ( m e g h . 1 8 3 3 ) , S a l v a t o r e V i g a n ö ( 1 7 6 9 - 1 8 2 1 ) , o l a s z b a l e t t m e s ¬ ter felesége, híres t á n c o s n ő , K i s f a l u d y n a g y s z e r e l m e , a k i v e l 1 7 9 5 s z e p t e m b e r é b e n s z a k í t o t t . M i n i a t ü r k é p é t l d . D a r n a y K á l m á n k ö n y v é b e n (Testőrszerelmek, é . n . [ 1 9 2 5 . ] , 96.). Léthe: a f e l e d é s f o l y ó j a a z a l v i l á g b a n . Vizkelety Z s i g m o n d , K i s f a l u d y t e s t ő r t á r s a , b a j t á r s a a f o g s á g b a n . Oláh ( r é g . ) : r o m á n . Rátz ( r é g . ) : s z e r b . Volontér ( f r . ) : ö n k é n t e s . Rekruta ( n é p . , r é g . ) : ( t o b o r z o t t ) ú j o n c . Balogh Á d á m , Körössy J á n o s , K i s f a l u d y t e s t ő r t á r s a i ( l d . M a r k ó Á . , i. m . , 3 7 5 . ) . 4 1 . oldal Jósef: I I . J ó z s e f r e f o r m j a i r a u t a l .

235

Zrínyi, Frangyepán, Nádasdy: Z r í n y i P é t e r ( 1 6 2 1 - 1 6 7 1 ) , F r a n g e p á n F e r e n c ( 1 6 2 0 k . 1 6 7 1 ) , N á d a s d y F e r e n c ( 1 6 2 3 - 1 6 7 1 ) . A Wesselényi-összeesküvésben való részvé¬ t e l ü k é r t k i v é g e z t é k ő k e t 1 6 7 1 . április 3 0 - á n , B é c s ú j h e l y e n ( N á d a s d y t B é c s b e n ) . Erdélyben tett... utazásom: K i s f a l u d y 1 7 9 2 - b e n E r d é l y b e n s z o l g á l t a S á n d o r L i p ó t - h u ¬ s z á r e z r e d b e n ; itt állomáshelyére való utazására h i v a t k o z i k . Rózi: S z e g e d y R ó z a ( 1 7 7 5 - 1 8 3 2 ) . 42. oldal

Die Liebe auf dem Lande: A falusi s z e r e l e m . Sessi A n n a , k o r á n a k h í r e s o p e r a é n e k e s e . Tomeoni k i l é t é r e n é z v e n e m t a l á l t u n k a d a ¬ tot. Festetits Györgyné: J a k a b h á z i S a l l e r J u d i t .

Adón: A d ó n i s z . Splényi M i h á l y , b á r ó ( 1 7 4 0 - 1 8 0 9 ) , a t e s t ő ' r s é g p a r a n c s n o k a , K i s f a l u d y és társai e l t á v o ¬ lítója a gárdából. 43. oldal Herr! bleib bey uns...: U r a m ! M a r a d j v e l ü n k , m e r t i m m á r b e e s t v é l e d i k ( L u k . 2 4 . 2 9 . ) . A z „ U r a m " n e m szerepel a bibliai textusban. Stiria: S t á j e r o r s z á g , m a A u s z t r i a t a r t o m á n y a . Nescio, qua natale..,: N e m t u d o m a z t , h o g y m é r t i l y é d e s m i n d a s z ü l ő f ö l d , / e m l é k é t m é r t n e m h a g y j a f e l e d n i s o h a . ( O v i d i u s : Epistolae ex Ponto, I., 3., 3 5 - 3 6 . sor; K a r t a l Z s u z s a fordítása, a helyet T e g y e y I m r e azonosította)

Merzuschlag: M ü r z z u s c h l a g . 44. oldal Merz: a M ü r z f o l y ó . 45. oldal Generál Commandó (lat., r é g . ) : f ő p a r a n c s n o k s á g .

Grétz: G r a z . Paphos: l d . a 2 6 . o l d a l j e g y z e t é t . Faun: e r d e i i s t e n . Pasithea: a h á r o m K h a r i s z ( G r á c i a ) e g y i k e . Dat pyra, datpoma...(lat.): K i n e k java nincs e g y é b , almát körtét rak eléd. ( k ö z é p k o r i d i á k m o n d á s , L a k a t o s István fordítása) 46. oldal Kellner, Kellnerné ( n é m . ) : p i n c é r , p i n c é r n ő .

Mailand: M i l á n ó . 47. oldal truttzol ( r é g . ) : e l l e n k e z i k , s z e m b e s z á l l . Veit Weber: L e o n h a r d W a c h t e r ( 1 7 6 2 - 1 8 3 7 ) , n é m e t í r ó , n á l u n k is f ő l e g r e g é i v e l h a t o t t . Wlassits: V l a s i t s M i h á l y u d v a r i t a n á c s o s ( l d . B á r ó c z i i. m . 8 6 . ) . 48. oldal Ovid: O v i d i u s , P u b l i u s N a s o ( i . e . 4 3 - i . s z . 1 7 . ) .

236

országos Gazember: S p l é n y i M i h á l y . epocha (lat., r é g . ) : k o r s z a k . Utóbb...: e m o n d a t í g y n e m i g a z á n é r t e l m e s , m e r t v a j o n m i é r t n e t u d n á b a r á t j a a z t , a m i k e t t ő j ü k k ö z ö t t történt, miért kellene hallania v a g y olvasnia. A z a v a r n a k a z a z o k a , h o g y a m o n d a t e l ő t t e g y f é l m o n d a t o t saját k e z ű l e g k i h ú z o t t K i s f a l u d y ; e z a z e l s ő s z ó k i v é t e l é v e l e l o l v a s h a t ó : . A j e l e n m o n d a t ere¬ d e t i l e g t e h á t M e d i n a M á r i á r a v o n a t k o z o t t , arra, a m i K i s f a l u d y és a z a s s z o n y k ö z ö t t történt, s e z t kellett v o l n a u t ó b b hallania v a g y olvasnia Skublics I m r é n e k . O l v a s n i a é p p e n s é g g e l a z é r t , m e r t W i e l a n d Agathonja m i n t á j á r a K i s f a l u d y t e r v e z t e m e g í r n i t ö r t é n e t ü k e t ( l d . Önéletrajzát, 1 9 2 . ) , erre u t a l h a t e g y é b k é n t a Magyar Aglája é l é n álló e g y i k c í m s z ó is ( l d . 2 6 . ) . mpr. (lat.): m a n u p r o p r i a ('saját k e z ű l e g ' ) . 49. oldal Jozsef Tsászár által kiűzött: u t a l á s I I . J ó z s e f r e n d e l e t é r e , m e l y f e l o s z l a t t a a s z e r z e t e s ¬ rendeket. szövétnyek ( r é g . , táj.): f á k l y a . 50. oldal Zapfenstreich ( n é m . ) : t a k a r o d ó . Thiesz Kisaszszony: T h i e s s T e r é z ( l d . K i s f a l u d y l e v e l é t B a l o g h n a k , 1 7 9 6 . d e c e m b e r 5.; M M . V I I I . 95-102.). 5 1 . oldal Frigora iam Zephyri minuunt: L á g y u l a l a n g y s z e l l ő t ü l a f a g y . ( O v i d i u s : Keservek I I I . , 1 2 . , 1. sor, R ó n a i P á l f o r d í t á s a ) Gratia, Musa, tibi...: H á l a n e k e d m ú z s á m ! M o s t m á r e g y e d ü l t e v i g a s z t a l s z , / M e g s z a b a d í t s z g o n d t ó l , s írt s e b e i m r e t e a d s z . ( u o . I V . 1 0 . , 1 1 7 - 1 1 8 . s o r o k , G a á l L á s z l ó for¬ dítása) marchruta ( n é m . ) : m e n e t i r á n y . 52. oldal mobilia (lat., r é g . ) : b e r e n d e z é s ( ' i n g ó s á g ' ) . par Wienne...(fr.): B é c s e n K l a g e n f u r t o n át M i l á n ó b a , K i s f a l u d y S á n d o r ú r n a k , a garni¬ z o n első e z r e d e h a d n a g y á n a k . 53. oldal Rosty Antal: a z ő b a d a c s o n y i h á z á b a n i s m e r k e d e t t m e g K i s f a l u d y S z e g e d y R ó z á v a l . Desőffy: D e s s e w f f y J ó z s e f g r ó f f a l u t ó b b k ö z v e t l e n k a p c s o l a t b a is k e r ü l t K i s f a l u d y , e k ­ k o r a z o n b a n életrajzi adataink n e m valószínűsítik ismeretségüket ( D e s s e w f f y F i u ¬ m é b e n hivatalnokoskodott). A kiterjedt Dessewffy-család más tagjával való azono¬ s í t á s h o z n e m áll r e n d e l k e z é s ü n k r e t á m p o n t . Epopea ( r é g . ) : e p o s z . Homér, Virgil.: u t a l á s a v i l á g i r o d a l o m n a g y e p o s z a i r a . Confiscál (lat.): e l k o b o z , l e f o g l a l . Theocratastimor...(lat.): F é l e l e m ó v , t h e o k r á c i a , m í g r e s p u b l i k a , t é g e d / J á m b o r e r é n y , - s becsület az igaz úr jogarát. ( K e r é n y i G r á c i a fordítása)

237

Martiál: M a r t i a l i s , M a r c u s V a l e r i u s ( 4 2 ? - 1 0 4 ? ) , r ó m a i k ö l t ő ' . Somsich Lázár: S o m s s i c h L á z á r ( 1 7 3 9 - 1 8 0 7 ) K i s f a l u d y r o k o n a , b a r á t j a , l a t i n a l k a l m i verselő. dombéroz (táj.): d o r b é z o l . Verfluicht! ( n é m . ) : s z i t o k s z ó ( k b . ' A z á t k o z o t t ! ' ) . 54. oldal Compánia ( r é g . ) : t á r s a s á g , c s a p a t .

Echó: v i s s z h a n g . 55. oldal fertály ( n é p . , r é g . ) : n e g y e d . Ob ich dasMadchen...(ném.): V a j o n a leányt, akit szeretek, feleségül nyerem-e? Dein Rival. ( n é m . ) : H á b o r g a t e l l e n f e l e d ; / R á d t á m a d és - k i n e v e t . Wutki: W u t k y , M i c h a e l ( 1 7 3 9 - 1 8 2 3 ) , o s z t r á k festő'. 56. oldal Quantum est in rebus inane! (lat.): M i l y s o k m i n d e n b e n a h í v s á g ! ( K e r é n y i G r á c i a fordí¬ tása) Torquato Tasso ( 1 5 4 4 - 1 5 9 5 ) , o l a s z k ö l t ő . Klastrom ( r é g . ) : k o l o s t o r . 57. oldal Priapus: P r i a p o s z , a t e r m é k e n y s é g e t , é r z é k i s é g e t s z i m b o l i z á l ó i s t e n . Diligenceon (fr., r é g . ) : d e l i z s á n s z , p o s t a k o c s i . 58. oldal

Te vagy áldott az Aszszonyok között! Maria Medina: p r o f á n b i b l i a i p a r a f r á z i s ( „ . . . A s z ű z ­ n e k n e v e p e d i g M á r i a . É s b e m e n v é n a z a n g y a l ő' h o z z á , m o n d a n é k i : Ö r ü l j , k e g y e ­ l e m b e fogadott! A z Ú r veled v a n , áldott v a g y t e az a s s z o n y o k k ö z ö t t . " ) ( L u k . 1. 27-28.). hajdani Papi Tanátsok: u t a l á s a t r i d e n t i z s i n a t r a ( 1 5 4 5 - 1 5 6 3 ) . Neptun: a t e n g e r i s t e n e . Az Öreg templom: a d ó m ( N a p l ó 1 9 6 2 . , 1 7 6 . ) . az a' templom, hol a' Conciliumok tartattak: a S a n t a M a r i a M a g g i o r e t e m p l o m ( u o . ) . penzel ( n é m . ) : e c s e t . 59. oldal Polenta ( r é g . ) : k u k o r i c a k á s a . Kazárma ( r é g . ) : k a s z á r n y a , h e l y ő r s é g . 60. oldal

(gaudet Verona Catullo): i d é z e t O v i d i u s t ó l (Szerelmek I I I . 1 5 . 7 . s o r ) , a t e l j e s m o n d a t magyarul: M a n t u a Vergiliusnak örül, V e r o n a Catullust, / n é k e m a paelignus n é p k o s z o r u z z a fejem. ( K a r i n t h y G á b o r fordítása) 6 1 - 6 3 . oldal A z április 29-i f e l j e g y z é s első' f e l e t ö b b ö s s z e f ü g g ő ' r é s z l e t é b e n a z o n o s K i s f a l u d y

238

B a t s á n y i J á n o s n a k írott, 1 7 9 6 . d e c e m b e r 18-i levele részeivel (ld. M M . V I I I . 1 0 2 ¬ 106.) 61. oldal Minció: f o l y ó M a n t o v a k ö z e l é b e n ( l d . a z a l á b b i i d é z e t b e n ) . Hic viridis.: . h o l z ö l d h a b j a i n a k h a j l ó s n á d d a l s z e g i p a r t j á t / M i n c i u s u n k ( V e r g i l i u s : Eclogák, V I I . 1 2 - 1 3 . s o r o k ) Tityre.: T i t y r u s o m , k i a sátras b ü k k h ü v ö s é n h e v e r é s z e l , / e r d e i m ú z s á d a t l e h e l e d l á g y h a n g u s i p o d b a . ( V e r g i l i u s : Eclogák, I. 1 - 2 . s o r o k ) Nos patriae fines.: m í g m i h a z á n k é d e s m e z e i t s e h a t á r t o d a h a g y j u k . / H o n t a l a n u l b o l y g u n k (uo. 3-4. sorok). 62. oldal Melibeus, Amaryllis: V e r g i l i u s e c l o g á i n a k s z e r e p l ő i . Quidfacerem...: T e n n e m m á s t l e h e t e t t ? s l e d o b n o m i g á m a t e g y é b k é n t ( u o . 4 0 . s o r ) .

Me tamen urit amor: c s a k s z i v e m é g - s z e r e l e m ! ( V e r g i l i u s : Eclogák, I I . 6 8 . s o r ) Párka: a sors i s t e n n ő j e , a p á r k á k h á r m a n v o l t a k . Hymen: a h á z a s s á g i s t e n e . Vitis ut arboribus.: M i n t b o r á g s z ő l ő t ő n e k , m i n t f ü r t a b o r á g n a k , / m i n t b i k a d í s z e a c s o r d á n a k , v e t e m é n y a t a l a j n a k , / ú g y v o l t á l d í s z ü n k T e n e k ü n k . ( V e r g i l i u s : Eclogák, V . 3 2 - 3 4 . s o r o k ) Corydonok, és Galatheák: a p á s z t o r i d i l l e k á l l a n d ó s z e r e p l ő i . Nec gemere.: és n e m s z ű n i k a g e r l i c e s e m f e n n b ú g n i a s z i l f á n . ( V e r g i l i u s : Eclogák, I. 5 8 . sor.) Credimus?...: E l h i h e t e m ? s z e r e t ő ' s z i v e m e t n e m a z á l m o k i g é z i k ? ( V e r g i l i u s : Eclogák, V I I I . 1 0 9 . sor) Hic ver purpureum.: I t t r ó z s á l l a t a v a s z , f a k a d o z n a k e z e r n y i v i r á g o k / m á r a f o l y a m f ö v e n y é n , a fehér n y á r f á k m e g a k ú s z ó / v a d s z ő l ő k , i m e , b a r l a n g u n k á r n y é k b a bo¬ r í t j á k . ( V e r g i l i u s : Eclogák, I X . 4 0 - 4 2 . s o r o k ) 63. oldal Cujus amor tantum.: . k i i r á n t ú g y n ő m i n d e g y r e s z e r e l m e m , / m i n t é g e r f a t a v a s z f a k a d á s k o r ü d é n , h a k i z s e n d ü l . ( V e r g i l i u s : Eclogák, X . 7 3 - 7 4 . s o r o k ) Cara Deum.: i s t e n i d r á g a g y e r e k , I u p i t e r m é l t ó m a g z a t j a ! ( V e r g i l u s : Eclogák, I V . 4 9 . sor) Mantua me genuit: M a n t u a s z ü l t e n g e m ( V e r g i l i u s s í r v e r s é n e k k e z d e t e , K e r é n y i G r á c i a fordítása).

Körösy J á n o s . Boda: v o l t testő'rtársa. ex officio ( l a t . ) : h i v a t a l b ó l . Questi sono quelli...(ol.): E z e k a m a g y a r n e m e s i gárdának a z o k a b i z o n y o s tisztjei! ( N a p l ó , 1962., 54.) Che belli giovani! ( o l . ) : M i l y s z é p i f j a k ! ( u o . ) 64. oldal Ganymed: G a n ü m é d é s z , a z i s t e n e k p o h á r n o k a , i t t ' g a v a l l é r ' j e l e n t é s b e n . Aspásia: A s z p á s z i a , P e r i k l é s z é l e t t á r s a v o l t , h í r e s n a g y m ű v e l t s é g é r ő l .

239

Armida: t ü n d é r , T a s s o h ő ' s n ő j e , K i s f a l u d y l e is f o r d í t o t t a e r é s z t A megszabadított Jeru¬ zsálemből ( l d . k ö t e t ü n k b e n ) . Bea[u]lieu, J e a n P i e r r e ( 1 7 2 5 - 1 8 1 9 ) o s z t r á k t á b o r n o k , a z i t á l i a i s e r e g e k f ő p a r a n c s ¬ noka. 65. oldal Márs, Adón, Vénus: m i t o l ó g i a i t ö r t é n e t e k r e , a s z e r e l e m i s t e n n ő j é n e k k é t h í r e s s z e r e l ¬ m é r e u t a l i t t K i s f a l u d y , l d . a 2 7 . és 2 8 . o l d a l a k j e g y z e t e i t . Dispeream, si tefuerit..,: v e s s z e k , h o g y h a a k a d t o l y d r á g a b a r á t , a m i l y e n t e (a V e r g i l i u s n a k t u l a j d o n í t o t t Catalepton 4 . , 3., a h e l y e t T e g y e y I m r e a z o n o s í t o t t a ; S z a b ó K á l m á n fordítása). A levél nagyarul: K e d v e s B a r á t o m ! Jó napot kívánok! E g y Ö n n e k igen tetsző dolgot jelentek örömmel: tegnap Colloredo grófnőt a koncert után palotájába kísérve, egy szép felfedezést tettem. S z í v e , s z e r e l m e és e g é s z l é n y e a z e m l í t e t t g r ó f n ő n e k i g e n é r d e k l ő d i k Ö n i r á n t . B a ¬ r á t o m , k e d v e s m a g y a r A l k i b i a d é s z ! h a s z n á l j a f e l g y ő z e l m é t és k e g y e i t e g y o l a s z Aszpásziának. M i l y szerencsés Ö n , ha a franciáktól visszatérőben elmondhatja, m i n t M a n t u á b a n : J ö t t e m , l á t t a m , g y ő z t e m . C a s t i g l i o n e , s. k . ( N a p l ó , 1 9 6 2 . , 5 8 . ) A z o l a s z s z ö v e g , s a t o v á b b i k é t l e v é l k e s z ö v e g e is, n y e l v i l e g , a h e l y e s í r á s t t e k i n t v e n e m teljesen korrekt. 66. oldal A levél magyarul: É d e s , szeretetre méltó, k e d v e s O r g r ó f o m ! Jó napot k í v á n o k ! N e m o k nélkül festették v a k n a k a m i urunkat, Á m o r t : e z igaz: m e r t Ö n , a k i a z a s s z o n y o k s z í v é n e k Á m o r a , b e n n e m is, M á r s s z e g é n y s z o l g á j á b a n , egy A l k i b i a d é s z ékességeit keresi. K ö s z ö n ö m Ö n n e k baráti értesítését. A h h o z , h o g y javamra fordítsam az Ö n Aszpásziájához tartozásomat, az én é r d e m e m kicsiny, s a z i d ő is t ú l s á g o s a n r ö v i d a h h o z , h o g y é r d e m e t s z e r e z z e k m a g a m n a k , m e r t h o l n a p ¬ u t á n e l u t a z u n k . S z e r e n c s é s n e k f o g o m t a r t a n i m a g a m a t , h o g y a z ő b a r á t s á g á v a l él¬ h e t t e m . S az Ö n barátsága, szeretetre m é l t ó O r g r ó f úr, máris oly m é r t é k b e n megör¬ v e n d e z t e t , h o g y b o l d o g a n , g a z d a g o n és b e c s v á g y ó a n f o g o k e l u t a z n i M a n t u á b ó l . H i g g y e el: T i s z t e l e t e d , d í c s é r e t e d és n e v e d e l n e m e n y é s z i k , B á r h o v a s z ó l í t is s o r s o m ( N a p l ó , 1962., 59-60.) A z i d é z e t a z Aeneisből v a l ó ( I . 6 0 9 - 6 1 0 . s o r o k ) . Metastásio: M e t a s t a s i o , P i e t r o A n t o n i o T r a p a s s i ( 1 6 9 8 - 1 7 8 2 ) a z o l a s z á r k á d i k u s k ö l t é ¬ szet e g y i k legjelentősebb képviselője, bécsi udvari költő, r e n d k í v ü l n é p s z e r ű volt M a g y a r o r s z á g o n is. Loge ( f r . ) : p á h o l y . 67. oldal Görög D e m e t e r ( 1 7 6 0 - 1 8 3 3 ) l a p s z e r k e s z t ő , a b é c s i m a g y a r k u l t ú r a j e l e n t ő s a l a k j a . Impromtu ( f r . ) : r ö g t ö n z é s . E z a v e r s ( v a l a m i n t a 6 9 . o l d a l o n o l v a s h a t ó p á r d a r a b j a ) f o r ­ dítás, a „ G ö r ö g A n t h o l o g i á " - b a n található eredeti u t á n , n é m e t b ő l k é s z ü l t (ld. P o n o ri T h e w r e w k E m i l : Kisfaludy Sándor és a Görög Antológia, E P h K . 1 8 7 7 . , 2 9 6 - 2 9 7 . ) . Fejedelmi Palota: a P a l a z z o d e l T é ( N a p l ó , 1 9 6 2 . , 1 8 0 . )

240

a' Képirásnak egy felséges remekje: R i n a l d o M a n t o v a n o A Jupiter villámaitól lesújtott gigᬠszok aláhullása c í m ű f e s t m é n y é t írja l e K i s f a l u d y , m e l y e t t é v e s e n T i z i a n o m ű v é n e k vél ( N a p l ó , 1962., 1 8 0 - 1 8 1 . ) . 68. oldal Dörgő: J u p i t e r ( t o n a n s : d ö r g ő ' ) . A levél magyarul: O n a g y m é l t ó s á g a Massimiliano S t a m p a di Soncino gróf úrnak - M i ¬ lánóban. I g e n k e d v e s b a r á t o m ! M i l y sebes á t m e n e t e t tett m e g V e n u s t ó l M a r s h o z Castiglioni, b i z o n y á r a e z t fogja m o n d a n i . D e k e d v e s B a r á t o m : m i n d e n n e k m e g v a n az ideje. A z t h i s z e m , igaz barátjának b i z o n y u l o k , ha a j e l e n k ö r ü l m é n y e k k ö z ö t t e g y j ó had¬ fival i s m e r t e t e m Ö n t össze. E z a h e l y z e t : jelen levél átadója K i s f a l u d y f ő h a d n a g y ú r , m a g y a r n e m e s , a k i v é l e t l e n ü g y e k f o l y t á n , m e l y e k e t Ö n n e k e l f o g m o n d a n i , és t a l á n m e g is f o g j a n e v e t t e t n i Ö n t , á t k e r ü l t a m a n e m z e t n e m e s i g á r d á j á b ó l O f e n s é ge mellé, h o g y a n a g y s z e r ű M i l á n ó t őrizze. T e h e t s é g e s n e k fogja őt tartani, Itália b e c s ü l ő j é n e k és f i n o m í t é l ő k é p e s s é g ű n e k . A j á n l o m ő t Ö n n e k , m e r t i s m e r v é n a z Ö n i g a z i é r d e m é t , hálás l e s z a z i s m e r e t s é g é r t , m e l y e t s z e r z e k Ö n n e k , és m i v e l Ö n , b a r á t o m , n e m fogja elmulasztani a z ő irányában s e m m i n d a z t a k e d v e s s é g e t , ame¬ l y e k r e Ö n a n n y i r a k é s z . N a g y o n hálás l e s z e k Ö n n e k m i n d e n f i g y e l m e s s é g é é r t , amellyel Ö n viseltetni fog őiránta, é n r á m való tekintettel. Tiszteletteljes k ö s z ö n t é ¬ s e i m e t a d j a át a z Ö n i g e n m é l t ó h i t v e s é n e k , t i s z t e l j e n m e g p a r a n c s a i v a l , és f o g a d ¬ j o n e l m i n d e n p r ó b á r a k é s z l e k ö t e l e z e t t s z o l g á j á n a k és i g a z b a r á t j á n a k , G i u s e p p e d i C a s t i g l i o n i s. k . ( N a p l ó , 1 9 6 2 . , 6 5 - 6 6 . ) 69. oldal

Margaria: M a r c a r i a . Bozzolón keresztül ide érkezénk: a M a n t o v á b ó l C r e m o n á b a v e z e t ő ú t o n e l ő b b v a n M a r caria m i n t B o z z o l o , v a l a m i n t M a r c a r i a m e l l e t t a z O g l i o f o l y i k , a z A d d a f o l y ó m a j d félszáz kilométerrel távolabb található ( N a p l ó , 1962., 181.). Impromtu: l d . a 6 7 . o l d a l j e g y z e t é t . Mantua, vae miserae.: M a n t u a , jaj, m e z e i d m i n e k é r i k a z á r v a C r e m o n á t ! ( V e r g i l i u s :

Eclogák, I X . 2 8 . s o r ) nagy Templom: a d ó m . 70. oldal Cimarósa: C i m a r o s a , D o m e n i c o ( 1 7 4 9 - 1 8 0 1 ) o l a s z o p e r a s z e r z ő . Dávid Óriással: D á v i d U r i á s t a h á b o r ú b a n a b i z t o s h a l á l b a k ü l d t e , h o g y f e l e s é g é t , B e t h s a b é t m e g k a p h a s s a ( „ M e g v i r r a d v á n p e d i g , l e v e l e t íra D á v i d J o á b n a k , m e l y e t U r i á s t ó l k ü l d ö t t el. I r á p e d i g a l e v é l b e n , m o n d v á n : Á l l a s s á t o k U r i á s t l e g e l ő l , a h o l a h a r c z l e g h e v e s e b b és h á t a m ö g ü l f u s s a t o k el, h o g y m e g ö l e t t e s s é k és m e g h a l j o n . " ) (2 S á m . 1 1 . 1 4 - 1 5 ) . 7 1 . oldal

Sardiniai Király: I I I . V i t t o r i o A m a d e o . Feldzeugmeister ( n é m . ) : t á b o r s z e r n a g y . parola ( r é g . ) : k é z f o g á s , ü d v ö z l é s .

241

72. oldal Bérénice: R a c i n e t r a g é d i á j á n a k a X V I I I . s z á z a d b a n h é t a z o n o s c í m ű o l a s z , z e n é s á t d o l ­ gozása ismeretes ( N . A . Porpora, G . M . Orlandini, F . Araja, B . G a l u p p i , N . Piccinni, M . V e n t o , G . R u s t ) , h o g y m e l y i k r ő l v a n s z ó , n e m d ö n t h e t ő el ( M a d a r á s z I m r e adata). Garnison Regementnek Óbester Batallionja ( n é m . , fr., r é g . ) : a h e l y ő r s é g i e z r e d e z r e d e s i zászlóalja ( N a p l ó , 1962., 7 2 . ) . hiteszegett Sardiniai Király: I I I . V i t t o r i o A m e d e o , s z á r d k i r á l y 1 7 9 6 . á p r i l i s 2 8 - á n , Cherascóban fegyverszünetet kötött Bonapartéval.

Frey Corps ( n é m . ) : s z a b a d c s a p a t . Erdélyi leveleim: E r d é l y b ő l is í r t l e v e l e k e t S k u b l i c s n a k , 1 7 9 2 - b e n , a z e g y i k b ő l h o s s z a n i d é z Önéletrajzában ( 1 9 0 - 1 9 1 . ) .

Nagy Templom: a d ó m . Ordinántz ( r é g . ) : o r d o n á n c ( ' t i s z t i k ü l d ö n c ' ) . 73. oldal Oberstlieutenant ( n é m . ) : o b e r s t l e u t n a n t ( ' a l e z r e d e s ' ) . Ingenieur Corps ( n é m . ) : m ű s z a k i h a d t e s t . Circumdederunt me: K ö r ü l v e t t e k e n g e m ; a z u t a l á s n y i l v á n v a l ó a n a 1 8 . z s o l t á r r a v o n a t k o ­ z i k , d e t ö b b m á s t e x t u s s a l is é r i n t k e z i k ( e l s ő s o r b a n Z s o l t . 1 1 6 . 3., 1 1 8 . 1 0 - 1 2 . ) . 74. oldal Haller, A l b r e c h t ( 1 7 0 8 - 1 7 7 7 ) s v á j c i n é m e t í r ó , i t t Az Alpok (Die Alpen) c í m ű t a n k ö l t e ¬ m é n y é r e utal. Et nuncomnis ager...: M o s t z s e n d ü l n e k a m e s s z i m e z ő k , m o s t m i n d a g y ü m ö l c s f á k , / z ö l d b e a z e r d ő m o s t s z ö k k e n , s o h a s z e b b n a p o t e n n é l ! ( V e r g i l i u s : Eclogák, I I I . 5 6 ¬ 57. sorok) Infelix, cui teexitio...: O m i s z e r e n c s é t l e n n é p , F o r t u n a m é g m i t a k a r h a t ? ( V e r g i l i u s : Aeneis, V . 6 2 5 . sor; a h e l y e t T e g y e y I m r e a z o n o s í t o t t a ; K a r t a l Z s u z s a f o r d í t á s a ) 75. oldal láxál ( r é g . ) : h a j t , k i h a j t . Comissarius ( r é g . ) : r e n d ő r b i z t o s . Foutre! ( f r . ) : s z i t o k s z ó ( k b . ' A f e n é b e is!; A z ö r d ö g b e i s ! ' ) . Jebem ti maiku: h o r v á t n y e l v ű k á r o m k o d á s ( ' B a s z o m a z a n y á d a t ! ' ) . Citoyen Français ( f r . ) : f r a n c i a p o l g á r ( h e l y e s e n : F r a n ç a i s ) . 76. oldal Saggisopra... ( o l . ) : T a n u l m á n y o k k ü l ö n b ö z ő é v s z á z a d o k n ő i n e k j e l l e m é r ő l , e r k ö l c s e i ¬ ről és s z e l l e m é r ő l . 7 7 . oldal A kiáltvány magyarul: Szabadság! Egyenlő'ség! Bonaparte Vezérlő' T á b o r n o k a milánói t a r t o m á n y n é p e i h e z ! — A n e m e s e k , a p a p o k és A u s z t r i a n é h á n y á g e n s e f é l r e v e z e ¬ t i k e s z é p o r s z á g r é s z e k n é p e i t : a z é p p a n n y i r a n a g y l e l k ű , m i n t erős f r a n c i a h a d s e r e g t e s t v é r e k k é n t f o g j a k e z e l n i a b é k e s z e r e t ő és c s ö n d e s l a k o s o k a t ; és m i n t a z é g t ü z e

242

fog lecsapni r é m í t ő e n a lázadókra s azokra a falvakra, a m e l y e k v é d e l m ü k b e v e s z i k ő k e t . ( N a p l ó , 1962., 83.) 78. oldal duellum ( r é g . ) : p á r b a j .

Vénus' Temploma Gnidosban: f o r d í t á s M o n t e s q u i e u - t ő l (Le Templede Gnide), l d . e k ö t e t ¬ ben. 79. oldal Loudon: L a u d o n , G i d e o n E r n s t F r e i h e r r v o n ( 1 7 1 7 - 1 7 9 0 ) o s z t r á k t á b o r n o k , 1 7 8 9 - b e n , a t ö r ö k h á b o r ú b a n ő foglalta vissza N á n d o r f e h é r v á r t . Jupiter: u t a l á s a f e n t e b b r é s z l e t e s e n l e í r t f e s t m é n y r e .

Helvetia: S v á j c . 81. oldal experiál (lat., r é g . ) : t a p a s z t a l . parola ( r é g . ) : i t t ' b e c s ü l e t s z ó ' , v a g y i s h o g y m e g í g é r i k , h a z a t é r v e n e m h a r c o l n a k a fran¬ ciák ellen. Idvezitő: „ A t e p a r á z n a s á g a i d a t és n y i h o g á s a i d a t , b u j á l k o d á s o d n a k u n d o k s á g á t : a hal¬ m o k o n , a m e z ő n l á t t a m a t e ú t á l a t o s s á g a i d a t . J a j n é k e d J e r u z s á l e m ! N e m l e s z e l tisz¬ ta e z u t á n se? M e d d i g m é g ? " ( J e r . 1 3 . 2 7 ) A b i b l i a i t e x t u s s z ö v e g ö s s z e f ü g g é s e m á s , m i n t a m i b e n itt K i s f a l u d y használja. 82. oldal Stahrenberg: S t a r h e m b e r g , G e o r g A d a m , h e r c e g ( 1 7 2 4 - 1 8 0 7 ) , á l l a m t a n á c s o s . Incerti, quo fata...: A z t s e m t u d v a , h o v á v i s z a sors, h o l l e s z p i h e n é s ü n k . ( V e r g i l i u s :

Aeneis, I I I . 7 . s o r ) Forsan et haec olim.: E g y k o r ö r ö m l e s z t á n g o n d o l n i e z e k r e ! ( u o . I. 2 0 3 . sor) Apolló: a k ö l t é s z e t i s t e n e . Oviverliberi... ( o l . ) : V a g y s z a b a d o n é l n i , v a g y m e g h a l n i ( N a p l ó , 1 9 6 2 . , 9 4 . ) 83. oldal Petrárka: P e t r a r c a , F r a n c e s c o ( 1 3 0 4 - 1 3 7 4 ) v e r s e i n e k 1 7 7 6 - o s b o s s a n o i k i a d á s á t v e t t e

m e g (Rime di mess. Francesco Petrarca, l d . F e n y ő 6 4 . ) . in Convento delPapa ( o l . ) : a p á p a i k o n v e n t b e n . Pál Pápa: I I I . v a g y V . P á l p á p á r ó l l e h e t s z ó . Bon soir Camarad! (fr.): J ó e s t é t b a j t á r s !

Közönséges Társaság: k ö z t á r s a s á g . fondál ( r é g . ) : a l a p o z . 84. oldal Ahi Signore. ( o l . ) : J a j u r a m , m e n n y i r e s a j n á l o m , h o g y e b b e n a z á l l a p o t b a n l á t o m ö n t ! ( N a p l ó , 1962., 97.) animus meminisse.: L e l k e m b o r z a d , m e r t v i s s z a r i a s z t j a a z e m l é k . ( V e r g i l i u s : Aeneis, I I . 1 2 . sor)

243

85. oldal qui spiritus Mi..,: N é z z é t e k c s a k e l á n g s z e m e k e t , m i l y s z e l l e m i , s arcát / S l á b a i l é p é ­ s é t , és h o g y c s e n d ü l s z a v a a j k á n . ( V e r g i l i u s : Aeneis, V . 6 4 8 - 6 4 9 . s o r o k ; a h e l y e t T e gyey Imre azonosította) Orestes: O r e s z t é s z t a n y j a , K l ü t a i m n é s z t r a és A i g i s z t o s z m e g ö l é s e m i a t t a z E r ü n n i s z e k ü l d ö z t é k , e g y évig tartó s z á m ü z e t é s e során állandóan v á g y ó d o t t barátja P y l a d e s z ( P ü l a d é s z ) és j e g y e s e H e r m i o n e ( H e r m i ó n é ) u t á n . Techiamo...: H í v l a k , s v i s s z h a n g o t v e r a z e r d ő n / A m a g á n y o s k i á l t á s .

Sveitzer: svájci. jó szivíí Pelikán: a p e l i k á n a z a n y a i ö n f e l á l d o z á s j e l k é p e , m e l l é t f e l s z a k a s z t v a saját v é ¬ rével táplálja g y e r m e k e i t . Sándor: S á n d o r L i p ó t n á d o r 1 7 9 5 - b e n t ü z i j á t é k h o z h a s z n á l a t o s p e t á r d á k f e l r o b b a n á ¬ s á n a k á l d o z a t a lett. 86. oldal Rura mihi..,: A k k o r a rét b á j o l m a j d e l , v a g y a v ö l g y i f o l y ó h a b , / s é l n i , l e m o n d v a dicső¬ s é g r ő l , v í z n é l f o g o k , e r d ő n . ( V e r g i l i u s : Georgica, I I . 4 8 5 - 4 8 6 . s o r o k , a h e l y e t T e g y e y Imre azonosította) Heureux donc..,: B i z o n y b o l d o g , k i n á l a t o k / M a g á n a k é l , n e m h á b o r o g , / S m u l a t n i t u d a k ö z hibáin. / / P á r sóhaját k a p j á k a n ő k , / B a r á t n a k á l d o z t ö b b időt, / N a g y r i t k á n m o z d u l k i h a z u l r ó l , / S így, o k o s a n m u n k á t l a n u l , / B ú c s ú z á s r a so­ s e m szorul, / C s a k ha a T é r k é p e n barangol.

Turin: T o r i n o . Banquier ( f r . ) : b a n k á r . 87. oldal Piemont: a z a l á b b i a k b a n a z 1 7 9 3 - a s f r a n c i a b a r á t p a r a s z t f e l k e l é s e k r e u t a l . 89. oldal Quidnon mortalia...:Mire n e m viszed emberi lelkünk, / Kárhozatos kincsszomj? — ( V e r g i l i u s : Aeneis, I I I . 5 6 - 5 7 . s o r o k ) Hinc atque.: I n n e n is, o n n a n is o r m ó t l a n b é r c f o k m e r e d é g r e , / k ő s z i r t p á r - ( u o . I. 162-163.) Vers ce rocher...: E s z i r t f e l é , m i n á t t ö r t H a n n i b á l , / M e l y r ó m a i n a k h í r h e d t b o r z a d á l y , / S a m e l y f ö l é b o r u l a k e r e k é g , és / L á b a i n á l s z ü l e t i k m e g a s z é l v é s z . Jupiter: u t a l á s a m á r t ö b b s z ö r e m l í t e t t f a l f e s t m é n y r e . Acheron: a z a l v i l á g o t h a t á r o l ó f o l y ó . Pluto: a z a l v i l á g k i r á l y a . 90. oldal Adparent rari...: N é h a m e r ü l c s a k e g y - e g y ú s z ó f ö l a f o r g a t a g á r b a n . ( V e r g i l i u s : Aeneis, I. 1 1 8 . sor)

közép tenger: F ö l d k ö z i - t e n g e r . 91. oldal vasal ( r é g . ) : t a l p a l , m e n e t e l .

244

O nature..,:Természet! I t t t a l á n r o p p a n t h a t a l m a d á t h a t ! / K e d v e s e p u s z t a táj v a d s á ga é n n e k e m . / V a k m e r ő m ű v e i f e n s é g é t s z e r e t e m . / T e t s z i k b o r z a l m a d is: i r t ó z o m és c s o d á l l a k . A z i d é z e t P a r n y , E v a r i s t e D é s i r é d e F o r g e s , c h e v a l i e r , v i c o m t e d e

( 1 7 5 3 - 1 8 1 4 ) , f r a n c i a k ö l t ő t ő l v a l ó (Poésies erotiques, Livre quatrième, Élégie sixième; v ö . Franczia fogságom, 1 . k ö t e t , O S z K . O c t . H u n g . 5 1 0 . 4 . ) . Sándor, N a g y ( i . e . 3 5 6 - 3 2 3 ) . Caesár: C a e s a r , G a i u s J u l i u s ( i . e . 1 0 0 — 4 4 ) . Brutus, M a r c u s J u n i u s ( i . e . 8 5 — 4 2 ) , r ó m a i p o l i t i k u s . Hannibál (i. e . 2 4 7 ? - 1 8 3 ) , k a r t h á g ó i h a d v e z é r . Scipio, P u b l i u s C o r n e l i u s A f r i c a n u s , m a i o r (i. e. 2 3 5 k . - 1 8 3 ) r ó m a i p o l i t i k u s , h a d v e z é r , Hannibál legyőzője. Themistocles: T h e m i s z t o k l é s z ( i . e . 5 2 5 k . - 4 6 0 u t á n ) a t h é n i á l l a m f é r f i , h a d v e z é r . Aristides: A r i s z t e i d é s z (i. e . 5 3 0 - 4 6 7 ? ) a t h é n i á l l a m f é r f i , h a d v e z é r . Cyrus: I I . ( N a g y ) K ü r o s z , p e r z s a u r a l k o d ó ( u r a l k o d o t t : i. e . 5 5 9 - 5 2 9 ) . Mark-Aurel: M a r c u s A u r e l i u s ( 1 2 1 - 1 8 0 ) r ó m a i c s á s z á r , a s z t o i k u s f i l o z ó f i a k é p v i s e l ő j e . Attila ( m e g h . 4 5 3 ) a h u n o k f e j e d e l m e . Mátyás: H u n y a d i M á t y á s ( 1 4 4 3 - 1 4 9 0 ) . Virgil: V e r g i l i u s , M a r o P u b l i u s ( i . e . 7 0 - 1 9 ) .

Homér: H o m é r o s z . Wasinghthon: W a s h i n g t o n , G e o r g e ( 1 7 3 2 - 1 7 9 9 ) a z U S A e l s ő e l n ö k e . Terglud: n e m t u d j u k , k i r e u t a l . Tibor: e s e t l e g H o r a t i u s r a u t a l h a t ( T i b u r ) . Rajnal: R a y n a l , G u i l l a u m e T h o m a s F r a n ç o i s a b b é d e ( 1 7 1 3 - 1 7 9 6 ) f r a n c i a t ö r t é n é s z , filozófus. Sapho: S z a p p h ó (i. e . 6 2 8 - 5 6 8 ) g ö r ö g k ö l t ő n ő ' . Aspasia: l d . a 6 4 . o l d a l j e g y z e t é t . Dánae: m i t o l ó g i a i k i r á l y l á n y . Semiramis: S z e m i r a m i s z , A s s z í r i a k i r á l y n ő j e ( i . e . 9. s z . v é g e ) , f ü g g ő k e r t j e e g y i k e a vi¬ lág h é t csodájának. Cleopatra: V I I . K l e o p á t r a ( i . e . 6 9 - 3 0 . ) e g y i p t o m i k i r á l y n ő . Lucretia, T a r q u i n i a , e r k ö l c s ö s s é g é r ő l n e v e z e t e s r ó m a i a s s z o n y . Ninon: N i n o n d e L e n c l o s ( 1 6 2 0 - 1 7 0 5 ) , f r a n c i a i r o d a l m á r s z é p a s s z o n y . Portia: J u l i u s C a e s a r f e l e s é g e , a k i f é r j e m e g g y i l k o l á s a u t á n p a r a z s a t e v e t t . U t a l h a t e g y é b k é n t arra a r ó m a i a s s z o n y r a , a k i M á r i a p á r t j á t f o g t a . K a z i n c z y K l o p s t o c k Mes¬ siásából a P o r t i á r ó l s z ó l ó r é s z t ( V I I . 1 6 4 - 4 9 6 . ) p r ó z á b a n f o r d í t v a k i a d t a a M a g y a r M u s e u m I. k ö t e t é n e k 3. n e g y e d é b e n . Petrarca: l d . a 8 3 . o l d a l j e g y z e t é t . Ariosto, L u d o v i c o ( 1 4 7 4 - 1 5 3 3 ) o l a s z k ö l t ő . Voltaire, F r a n ç o i s - M a r i e A r o u e t ( 1 6 9 4 - 1 7 7 8 ) . Ortzy L ő r i n c ( 1 7 1 8 - 1 7 8 9 ) . 93. o l d a l Nox erat...: É j s z a k a v o l t , l e p i h e n t m á r m i n d e n f ö l d i t e r e m t m é n y - ( V e r g i l i u s : Aeneis, I I I . 1 4 7 . sor) ces monts...: e z é g b e n y ú l t h e g y e k , / M i k t ő l d ő l a p o k o l s a z é g is m e g r e p e d .

245

94. oldal Cypressus: c i p r u s f a .

a'SzabadFrantz-nemzetnek Cherubima: B o n a p a r t e . Najadesek: n a j á d o k , v i z i n i m f á k . 95. oldal Mardokeus u n o k a h ú g a , E s z t e r a p e r z s a k i r á l y , A h a s v e r o s f e l e s é g e . A z ő' k ö z b e n j á r á s á r a változtatja m e g a király a M a r d o k e u s elleni halálos ítéletet, m e l y e t f ő e m b e r é n e k , A m á n n a k f o n d o r k o d á s a hatására h o z o t t k o r á b b a n ( E s z t e r k ö n y v e ) . A z utalás p o n t o s értelme n e m világos. Auróra a h a j n a l i s t e n n ő j e , T i t h ó n o s z a f é r j e , a k i h a l a n d ó b ó l l e t t h a l h a t a t l a n n á . Thetis: T h e t i s z t e n g e r i i s t e n n ő , N é r e u s z l á n y a , A k h i l l e u s z a n y j a Phoebus: a n a p i s t e n , A p o l l ó m e l l é k n e v e . Vulkán: a z i s t e n e k k o v á c s a . Vár: V a r f o l y ó . 96. oldal sistere detur (lat.): m e g á l l h a s s u n k . L'ile de Sainte Margherite: S z e n t M a r g i t s z i g e t e . Pucelle d'Orleans: a z o r l e a n s - i s z ű z . Saint Denis: J e a n n e d ' A r c S a i n t D e n i s v á r o s á t ó l k a p t a s z a m a r á t . tzikákol ( t á j . ) : ü v ö l t , i á z . 97. oldal Ovid: O v i d i u s t A u g u s t u s c s á s z á r a F e k e t e - t e n g e r p a r t j á n f e k v ő T o m i b a s z á m ű z t e , o t t is h a l t m e g 1 7 - b e n . Citoyen Valentin: V a l e n t i n p o l g á r t á r s , v a g y i s J e a n V a l e n t i n k ö z j e g y z ő , a k i K i s f a l u d y h á z i g a z d á j a v o l t D r a g u i g n a n - b a n , a r u e d e la L o i 4 6 . s z á m alatt ( N a p l ó , 1 9 6 2 . , 1 9 0 . ) . datpyra...: l d . a 4 5 . o l d a l j e g y z e t é t . kétinnepétlátám...: „ A k é t ü n n e p é l y l e f o l y á s á n a k leírása n i n c s m e g a d r a g u i g n a n i v á ¬ rosi, s e m a V a r m e g y e i l e v é l t á r b a n , e n n é l f o g v a K i s f a l u d y s z ö v e g e f o r r á s é r t é k ű . " ( N a p l ó , 1962., 190.) Robespierre, M a x i m i l i e n ( 1 7 5 8 - 1 7 9 4 ) . Municipalité, Magisztrátus (fr., lat.): e l ö l j á r ó s á g . 98. oldal République... ( f r . ) : a F r a n c i a K ö z t á r s a s á g e g y és o s z t h a t a t l a n ; S z a b a d s á g , E g y e n l ő s é g . Relígio (lat., r é g . ) : v a l l á s . Constitutio (lat., r é g . ) : a l k o t m á n y . 99. oldal a' Boldog Szerelem: e z e g y k o r a i v e r s , m e l y e t n e m i s m e r ü n k , n i n c s k ö z e a k é s ő b b i cik¬ lushoz. Én megszántalak..,: E z e k i e l 1 6 . 7 . A t o v á b b i a k b a n r é s z e k e t i d é z és f ű z ö s s z e a m e g ­ a d o t t t e x t u s o k b ó l ( E z e k i e l 1 6 . 1 - 3 5 . és 2 3 . 1 1 - 2 0 . ) . Étubera..,:Kebleid m e g d u z z a d t a k és h a j a d s ű r ű v é v á l t . D e m e z í t e l e n v o l t á l ... és e l ­ m e n v é n m e l l e t t e d m e g l á t t a l a k . É s í m e e l j ö t t a s z e r e l m e s e k i d e j e és k i t e r í t e t t e m

246

r á d k ö p e n y e m ... és a z e n y é m l e t t é l . M e g m o s t a l a k v í z z e l ... és s z í n e s r u h á k b a ö l ­ t ö z t e t t e l e k ... É k s z e r e k k e l d í s z í t e t t e l e k és k a r p e r e c e k e t r a k t a m r á d és n y a k l á n c o t . A z o n b a n t e e l b i z a k o d o t t l e t t é l s z é p s é g e d m i a t t és m i n d e n arra j á r ó n a k f e l k í n á l ¬ t a d m a g a d . és f é r f i a l a k o k a t k é s z í t t é l m a g a d n a k b e l ő l ü k és f a j t a l a n k o d t á l v e l ü k . és ö s s z e a d t a d m a g a d a n a g y t e s t ű s z o m s z é d a i d d a l . és a j á n d é k o t a d t á l n e k i k , h o g y m i n d e n h o n n a n h o z z á d j ö j j e n e k fajtalankodni. ( T e g y e y I m r e fordítása, bibliai textusok felhasználásával) Oliba insaniavit.: O l i b a ő r ü l t s z e r e l e m r e g y u l l a d t s z e r e t ő i i r á n t , a k i k n e k s z a m á r t e s ¬ t ü k v o l t , m i n t a m i l y e n a l o v a k b u j a s á g a , a z ő' ö s z t ö n ü k . A s z ö v e g e r e d e t i l e g : „ e t sic u t f l u x u s e q u o r u m , f l u x u s a s i n o r u m " (s n e m „ e o r u m " ) , v a g y i s : „ m i n t a m i l y e n a l o ­ v a k bujasága, a s z a m a r a k ö s z t ö n e " ( T e g y e y I m r e fordítása). In illo tempore ( l a t . ) : a z o n i d ő i b e n . 100. oldal Caroline d'Esclapon: J u l i e C a r o l i n e d ' E s c l a p o n ( 1 7 7 5 - 1 8 0 5 ) a K i s f a l u d y s z á l l á s á v a l s z e m k ö z t i h á z b a n lakott, nagybátyjánál ( N a p l ó , 1962., 192.).

Ninon de Lenclos: l d . a 9 1 . o l d a l j e g y z e t é t . Dacier, A n n e ( 1 6 5 4 - 1 7 2 0 ) k ö l t ő n ő , a z Iliász f o r d í t ó j a . Deshoulieres: D e s h o u l i è r e s , A n t o i n e t t e ( 1 6 3 8 - 1 6 9 4 ) k o r á b a n n é p s z e r ű p á r i z s i k ö l t ő ­ n ő , K i s f a l u d y g y a k r a n i d é z t e N a p l ó j á b a n is, v e r s e i t k a p t a e l j ö v e t e l e k o r C a r o l i n e d'Esclapontól ajándékba. Scudery: S c u d é r y , M a d e l e i n e ( 1 6 0 7 - 1 7 0 1 ) í r ó n ő , h í r e s s z a l o n t t a r t o t t . Montfort: a h í r e s f r a n c i a c s a l á d e g y i k n ő t a g j á r ó l v a n s z ó . Vallier: L a V a l l i è r e s , F r a n ç o i s - L o n i s e d e la B a u m e le B l a n c , d u c h e s s e d e ( 1 6 4 4 - 1 7 1 0 ) , X I V . Lajos kegyeltje. Maintenon, F r a n ç o i s e d ' A u b i g n é ( 1 6 3 5 - 1 7 1 9 ) , e r k ö l c s i k ö v e t k e z e t e s s é g é r ő l v o l t h í r e s , X I V . L a j o s „ V o t r e S o l i d i t é " megszólítással illette. inter vaccas bos est abbas ( l a t . ) : L e g b ö l c s e b b a t e h e n e k k ö z t a z ö k ö r is l e h e t . ( k ö z é p k o r i d i á k m o n d á s , L a k a t o s István fordítása)

Phenix: f ő n i x . 1 0 1 . oldal A' kis Dorilis: á t d o l g o z á s D e s h o u l i è r e s , A n t o i n e t t e Chanson c í m ű k ö l t e m é n y é b ő l ( C s á ¬

s z á r E l e m é r : Kisfaludy Sándor és a francia irodalom, i n B e ö t h y E m l é k k ö n y v , B p . 1908., 249.). A t ö b b azonos c í m ű vers k ö z ü l a z „ A h ! p o u r q u o i m e . " k e z d e t ű t kö¬

v e t t e (Oeuvres de Madame et de Mademoiselle Deshoulières, P a r i s 1 7 7 0 . I. 1 2 7 . ) (a v e r s e t B ó d i Katalin azonosította). 102. oldal Iris: a z i s t e n e k k ö v e t e , a s z i v á r v á n y i s t e n n ő j e . A v e r s C h a u l i e u , G u i l l a u m e A m f r y e , a b b e d e ( 1 6 3 9 - 1 7 2 0 ) Stances c í m ű v e r s é n e k f o r d í t á s a ( C s á s z á r i. m . 2 4 7 . ) . A v e r s e t

1 7 9 3 - b a n C s o k o n a i is l e f o r d í t o t t a , p r ó z á b a n ( l d . Csokonai Vitéz Mihály összes művei, Szépprózai művek, B p . 1 9 9 0 . , 5 4 . ; a z e r e d e t i f r a n c i a s z ö v e g u o . 3 2 7 . ) . Galenus, C l a u d i u s ( 1 3 0 k . - 1 9 9 ) g ö r ö g s z á r m a z á s ú r ó m a i o r v o s . Hypocrates: H i p p o k r a t é s z (i. e . 4 6 0 - 3 7 7 ) g ö r ö g o r v o s . Aesculáp: A s z k l é p i o s z , a g y ó g y í t á s k í g y ó f o r m á b a n á b r á z o l t i s t e n e .

247

103. oldal Rozi és Náni c í m ű v e r s e i f e l t e h e t ő e n u g y a n c s a k f o r d í t á s o k , B é k e i J o l á n s z e r i n t D e shouliéres-tő'l (i. m . 194.), forrásukat a z o n b a n n e m sikerült a z o n o s í t a n i . La Fontaine, J e a n ( 1 6 2 1 - 1 6 9 5 ) f r a n c i a k ö l t ő . Chaulieu: l d . a z e l ő z ő o l d a l j e g y z e t é t .

Madame Deshoulieres: l d . a 1 0 0 . o l d a l j e g y z e t é t . Voltaire: l d . a 9 1 . o l d a l j e g y z e t é t . Les Sacrifices de l'Amour: A s z e r e l e m á l d o z a t a i . D o r a t , C l a u d e J o s e p h ( 1 7 3 4 - 1 7 8 0 ) l e ­

v é l r e g é n y e (Les Sacrifices de l'amour ou Lettres de la vicomtesse de Sénangues et du chevalier de Versenay). Caroline de Lichtfeld: M o n t o l i e u , E l i s a b e t h - J e a n n e - P a u l i n e , P o l i e r d e B o t t e n s , b a r o n n e Isabelle d e ( 1 7 5 1 - 1 8 3 2 ) n é v t e l e n ü l m e g j e l e n t r e g é n y e (Paris 1786.). E z t fordította le n é m e t r e U n g e r , H e l e n e ( 1 7 5 1 - 1 8 1 3 ) , a m e l y n é m e t v á l t o z a t ( B e r l i n 1 7 8 7 . , 1 7 9 8 . ) v o l t V e r s e g h y F e r e n c Külneki Gilméta c í m ű r e g é n y é n e k forrása is ( l d . D o b o c z k i P á l :

Verseghy „Külneki Gilmétá"-jának forrása, E P h K . 1 9 1 2 . , 6 5 . ) . Liens sacrés.: S z e n t k ö t e l é k e k , b e n s ő s é g e s k a p c s o l a t o k , a m e l y e k m e g k é t s z e r e z i k a l é t e t , a m e l y e k n é l k ü l a m a g á n o s e m b e r n e m r a g a s z k o d i k s e m m i h e z a v i l á g o n , ha¬ szontalanul tengődik az életben, s meghal anélkül, hogy megsiratnák - - Igen, ti fogtok e n g e m boldoggá tenni! ( N a p l ó , 1962., 133.) 104. oldal A szépekhez: M a d a m e D e s h o u l i é r e s Réflexions divers, V. c í m ű v e r s é n e k f o r d í t á s a (i. m . 1 7 1 . ; l d . B é k e i J o l á n : i. m . 7 3 . ) . Scythák: á z s i a i e r e d e t ű n é p , a m a g y a r o k e g y i k ő s é n e k t a r t o t t á k . 105. oldal Iln'estdanscevaste Univers...: E r o p p a n t M i n d e n s é g b e n i n c s / B i z t o n s á g , e g y e t l e n s z i ­ l á r d p o n t . - I d é z e t D e s h o u l i é r e s , A n t o i n e t t e LesMoutons (Idylle, 1674) c í m ű v e r s é ¬ b ő l (i. m . 2 1 . , a verset B ó d i K a t a l i n azonosította). Rozihoz: á t d o l g o z á s C h a u l i e u A la meme c í m ű v e r s é b ő l ( l d . C s á s z á r i. m . 2 4 8 . ) . Amphion: h í r e s l a n t o s , a k i d a l á v a l é p í t e t t e f e l T h é b á t . Ilona: H e l e n é , M e n e l a o s z k i r á l y f e l e s é g e , a k i n e k e l s z ö k t e t é s e a t r ó j a i h á b o r ú t k i v á l ¬ totta. 106. oldal Rousseau, J e a n - J a c q u e s ( 1 7 1 2 - 1 7 7 8 ) . Julie...: J ú l i a a v a g y a z Ú j H e l o i ' s e , k é t s z e r e l m e s l e v e l e i , k i k e g y k i s v á r o s b a n l a k t a k a z A l p o k lábánál. Non la conobbe.: H o g y ő k i v o l t - m í g é l t , n e m t u d t a s e n k i , / c s a k é n , k i e l s i r a t n i ittmaradtam! - (Petrarca: 338. szonett, 1 2 - 1 3 . sorok) Toi, divin Rousseau...: R o u s s e a u , t e i s t e n i , k i t t ö m j é n e z a l e l k e m , / H a f é r f i a s s z a v a d f e l z e n g , k i á l l h a t e l l e n ? / J o b b i k r é s z é r e lel, k i h a l l j a h a n g o d a t . / T ö r v é n y t g o n d o l ¬ k o d ó e l m é k n e k m ü v e d ad. Lauretta...: L a u r e t t a P i s a n a , e g y s z e r e l m e s o l a s z l e á n y t ö r t é n e t e , n é p s z e r ű n é m e t r o ­ mán, s z e r z ő j e v a l ó s z í n ű l e g K a r l G o t t l o b C r a m e r ( 1 7 5 8 - 1 8 1 7 ) , (ld. N a p l ó , 1962., 138., 193.).

248

107. oldal

LeParadis...: l d . a MagyarAglája m o t t ó j á t . hóstád ( n é m . ) : k ü l v á r o s . S. Lázár: S o m s s i c h L á z á r . Referendárius (lat., r é g . ) : e l ő a d ó . Chiméra: C h i m a e r a , o r o s z l á n f e j ű , k e c s k e t e s t ű , k í g y ó f a r k ú s z ö r n y , á t v i t t é r t e l e m b e n : hamis, torz eszme. 108. oldal Wieland, C h r i s t o p h M a r t i n ( 1 7 3 3 - 1 8 1 3 ) Geschichte des Agathon c í m ű r e g é n y e 1 7 6 6 - 6 7 b e n j e l e n t m e g , n é p s z e r ű v o l t M a g y a r o r s z á g o n is. 109. oldal Heu! nunc misero...: É n n y o m o r u l t , i g a z á n fáj c s a k a S o r s o m , a v é g é n ! ( V e r g i l i u s : Aeneis, X . 849., a helyet T e g y e y I m r e azonosította)

Valclusa: V a u c l u s e . Laura' hajdani vára: „ P e t r a r c a 1 3 3 7 és 1 3 4 7 , v a l a m i n t 1 3 5 1 és 1 3 5 3 k ö z t t ö b b n y i r e V a u c l u s e - b e n lakott. Barátjának, Philip de C a b a s s o l e - n a k a h e g y tetején épült - m a m á r r o m b a n álló - v á r á r a l á t o t t s z e r é n y k e r t e s h á z á n a k a b l a k á b ó l . L a u r á n a k i t t n e m állt v á r a . " ( N a p l ó , 1 9 6 2 . , 1 9 3 . ) 110. oldal Entre de hauts rochers...: M e r ő ' s z i k l á k a l a t t , m i k n e k látása s z ö r n y ű , / Ö r ö k z ö l d f á k , ö r ö k v i r á g u tág m e z ő k : / E g y t i s z t a forrás v i z e c s o b b a n / S z á z f é l e furcsa szirt k ö z ö t t , / A m i k e t a z ö l d m o h a benő'tt, / B ü s z k é n z ú g ó , b u z g ó h a b o k b a n . I d é z e t D e s h o u l i é r e s

A Mlle de la Charce (Pour la Fontaine Vaucluse, 1673) c í m ű v e r s é b ő l (i. m . 1 7 - 1 8 . ; a h e l y e t B ó d i K a t a l i n a z o n o s í t o t t a , v . ö . B é k e i i. m . 7 4 . ) . Oui, cette vivesource...: I g e n , e l o c s k a v í z , m e l y p a r t j a i r a c s a p , / M i n t h a e l m o n d a n á a k é j t s a k í n o k a t , / M i k e t L a u r a iránt é g v e Petrarca érzett, - / N e v ü k olvashatod most is a s z i r t f a l á b a / V é s v e , a h o g y e g y b e v e g y ü l , / S a d ö b b e n t l é l e k a l i g állja / A b o r z o n ¬ gást, a m i t sugall f r i g y ü k csudája. ( u o . 1 8 - 1 9 . ) . Par les soins.: S ó h a j u k ő r z i m é g a g o n d o s s z e r e l e m , / M i t ő l a l é g is l á n g r a g y u l l a d , / S a s z i v e k , k i k k ö n y ö r t e l e n / U r a l m á b ó l k i s z a b a d u l t a k , / T o v á b b é l n e k a z o r d he¬ lyen. (uo. 19.) 1 1 1 . oldal kabaláz: a ' k a b a l a ' s z ó e g y é n i t o v á b b k é p z é s e ( k b . ' t i t k o s d o l g o k a t m ű v e l ' ) . 1 1 2 . oldal Aeolus: A i o l o s z , a s z e l e k k i r á l y a . deserimus sedem.: H a g y j u k e l a k h e l y e t is - - - a z t á n / F u t k i a v í z r e a z ö b l ö s b á r k a , d a g a d n a k a v á s z n a k . ( V e r g i l i u s : Aeneis, I I I . 1 9 0 - 1 9 1 . s o r o k ) 113. oldal L'hommeau masquede fer ( f r . ) : a v a s á l a r c o s e m b e r . Kaláris ( r é g . ) : k o r a l l . Contumátz ( r é g . ) : v á m ( v i z s g á l a t ) .

249

114. oldal Flórián: F l ó r i a n , J e a n - P i e r r e C l a r i s d e ( 1 7 5 5 - 1 7 9 4 ) f r a n c i a d r á m a - és r e g é n y í r ó . Harlequin le bon Pere (fr.): H a r l e q u i n , a j ó c s a l á d a p a . lespommiers et le moulin ( f r . ) : A l m a f á k és a m a l o m . 115. oldal Laisse done..,: H a g y j á t o k m á r b é k é n m i n d ö r ö k r e e z t a z u n a l m a s és é r z e l g ő s f r a n c i a dalt, m e l y i n k á b b hasonlít a k ó l i k a k e l t e t t e jajgatáshoz, m i n t a s z e n v e d é l y őszinte elragadtatásához. ( I . rész, X L V I I I . levél, St. P r e u x J ú l i á h o z , utolsó előtti m o n d a t ; a helyet B ó d i Katalin azonosította). Di maris...: É g i l a k ó k , t i , u r a k v í z e n , v i h a r o n s e v i l á g o n , / k é r ü n k , k ö n n y ű u t a t , s z e l i d e b b s z e l e t a d j a t o k i m m á r ! ( V e r g i l i u s : Aeneis, I I I . 5 2 8 - 5 2 9 . s o r o k ) Tentamusque viam..,: S v á s z n u n k , v í z r e m e r é s z k e d v é n , s z á r n y á r a b o c s á t j u k . ( u o . 5 2 0 . sor) Provehimur portu...: Ú t r a k e l ü n k : k i k ö t ő ' , f ö l d , v á r o s o k e l m a r a d o z n a k . ( u o . 7 2 . s o r ) 116. oldal Continuo venti...: S z é l s z a l a d át a h a b o k h á t á n t ü s t é n t : h e g y e t é p í t / H u l l á m b ó l (uo. 1 9 6 - 1 9 7 . sorok). et inhorruit.: - m e g n ő t t a s ö t é t b e n a h u l l á m . ( u o . 1 9 5 . sor) 1 1 7 . oldal Intonuere poli...: S m á r d ö r ö g is, g y o r s v i l l á m o k c s i l l o g n a k a l é g b e n ! ( u o . I. 9 0 . sor) Velaeadunt...: E r r e b e v o n v a v i t o r l á i n k e v e z ő r e k a p ö s s z e s / E m b e r e m , és a s ö t é t l i l a tengernek n e k i f e k s z ü n k . (uo. I I I .2 0 7 - 2 0 8 . sorok) praesentemque viris...: s m i n d e n h o n n a n a s ű r ü h a l á l s a n d í t a h a j ó s r a . ( u o . I. 9 1 . sor) 118. oldal Tempestas sine mora furit...: v a k v i h a r o k k ö z e p e t t e d ü h ö n g v e , m o r a j l i k a m e n n y b o l t / s r e n g f e l f ö l d és p u s z t a ( u o . V . 6 9 4 - 6 9 5 . , a h e l y e t T e g y e y I m r e a z o n o s í t o t t a ) .

K É T S Z E R E T Ő SZÍVNEK

T Ö R T É N E T E

K é z i r a t a a z O S z K . K t . - á b a n t a l á l h a t ó ( F o l . H u n g . 1 2 6 1 . ) , saját k e z ű f o g a l m a z v á n y . A l a p o k e g y i k felét s z a b a d o n h a g y t a K i s f a l u d y , ide k e r ü l t e k a j a v í t á s o k , s itt található¬ a k a z o k a m e g j e g y z é s e k is, a m e l y e k a l e v e l e k ö s s z e f ü g g é s e i r e u t a l n a k , e z u t ó b b i a k a t l á b j e g y z e t k é n t k ö z ö l j ü k . A l a p o k saját s z á m o z á s a 1 - 9 3 - i g t a r t , a z e l s ő l a p o n a z 1. kötet, a 3 7 - e n , f o l y t o n o s s z ö v e g m e l l e t t ( ! ) , 2. Kötet m e g n e v e z é s áll, e z e k e t n e m t u d t u k a m ű tagolása során érvényesíteni. E l ő s z ö r T o l d y F e r e n c adta k i ( I I I . 1 - 1 8 4 . ) , korszerűsített helyesírással, m a j d A n g y a l D á v i d , a kéziratból ( M M . V I . 3 8 5 - 5 4 5 . ) . A n g y a l j e g y z e t e i k ö z ö t t t ö b b átvételt, p á r h u z a m o t k ö z ö l idegen s z e r z ő k m ű v e i b ő l vett i d é z e t e k k e l , a megfelelések a z o n b a n n e m látszanak elég p o n t o s n a k a h h o z , h o g y m i n d e n kétséget k i z á r ó a n h a t á s r ó l , á t v é t e l r ő l b e s z é l h e t n é n k ( v ö . M M . V I . 5 8 1 - 5 8 6 . ; R é n y i R e z s ő : Pet­

rarca és Kisfaludy Sándor, B p . 1 8 8 0 . , W e r n e r A d o l f : Kisfaludy Sándor levélregénye, B p . 1890.).

250

A s z a k i r o d a l o m e g y ö n t e t ű v é l e m é n y e s z e r i n t a m ű saját l e v e l e z é s é n e k f e l h a s z n á ¬ lásával k é s z ü l t , f e l e s é g é v e l váltott leveleit u t ó b b formálta l e v é l r e g é n n y é . E v é l e k e ¬ d é s m e l l e t t a k é t s é g k í v ü l l e g n y o m ó s a b b é r v (a s z á m t a l a n é l e t r a j z i - t á r g y i e g y e z é s e n t ú l ) A' változtatni való nevek a' Levelekben c í m ű l a j s t r o m , m e l y e t f ü g g e l é k k é n t k ö z l ü n k . E n é v s o r b a n e l ő l á l l n a k a v a l ó d i n e v e k , s e z e k h e z r e n d e l ő d n e k a r e g é n y b e l i e k : a lis¬ t á t t e h á t ú g y k e l l e t t h a s z n á l n i a , h o g y a v a l ó d i l e v e l e k n e v e i t írta át k i t a l á l t a k r a , n o h a n e m m i n d i g k ö v e t k e z e t e s e n ( v ö . P a i s K . i. m . 3 0 . ) . A m e g í r á s i d e j é ü l ( s z e m b e n T o l d y 1 7 9 9 - 1 8 0 0 k ö r ü l i datálásával) Pais K á r o l y h e l y e s í r á s - e l e m z é s r e é p ü l ő , m e g g y ő z ő ok¬ f e j t é s e ó t a (i. m . 2 8 - 3 0 . ) 1 8 0 6 - 1 8 0 7 f o r d u l ó j á t f o g a d j a e l a s z a k i r o d a l o m , e z t saját ta¬ p a s z t a l a t u n k a l a p j á n sincs o k u n k k é t s é g b e v o n n i . A m ű t e r v e a z o n b a n m á r k o r á b b a n m e g f o g a m z o t t K i s f a l u d y b a n , s a z e m l í t e t t lista is k o r á b b i n a k t ű n i k . 119. oldal

Hyéna: h i é n a . St: Preux: R o u s s e a u Új Heloi'se-ének hő'se. jevousconjure... ( f r . ) : k ö n y ö r g ö m ö n n e k , o l v a s s a el R o u s s e a u Ú j H e l o i ' s e - é t . 1 2 1 . oldal Tout estprivation...: M i n d e n n é l k ü l ö z é s , m i n d e n f á j d a l o m , m i n d e n k é t s é g b e e s é s ! I d é ¬ z e t L a c l o s , P i e r r e - A m b r o i s e C h o d e r l o s d e ( 1 7 4 1 - 1 8 0 3 ) Veszedelmes viszonyok c í m ű r e g é n y é b ő ' l ( L e t t r e L X X X , L e c h e v a l i e r D a n c e n y á C é c i l e V o l a n g e s ) (a h e l y e t B ó d i Katalin azonosította). 122. oldal Tantalus: T a n t a l o s z p h r ü g i a i k i r á l y , a k i t a z i s t e n e k b ü n t e t é s b ő l ö r ö k é h s é g r e és s z o m ¬ j ú s á g r a í t é l t e k ; a z e l é k e r ü l ő é t e l e k és i t a l o k e l t ű n n e k e l ő l e , h a e n n i , i n n i a k a r . Originál ( r é g . ) : e r e d e t i . romántos ( r é g . ) : r e g é n y e s , r e g é n y b e illő. 123. oldal Convenientia (lat.): i l l e n d ő s é g , s z o k á s . 124. oldal környíílállás ( r é g . ) : k ö r ü l m é n y . Stóa kebelében: u t a l á s a s z e n v e d é l y m e n t e s s é g e t és b ö l c s e s s é g e t h i r d e t ő s z t o i k u s f i l o z ó ¬ fiára. 125. oldal Ch'agran speranza...: M e r t n a g y r e m é n y s é g b e n n y o m o r u l t e m b e r n e m h i s z . ( M a d a ¬ r á s z I m r e f o r d í t á s a ) I d é z e t P e t r a r c á t ó l ( C a n z o n i e r e C L . , u t o l s ó sor). Delfi: D e l p h o i , h í r e s g ö r ö g j ó s h e l y . Káplár ( r é g . ) : t i z e d e s . 126. oldal bajszók (táj.): b a j u s z o s , s z ő r ö s . Regement ( r é g . ) : e z r e d . Staab ( n é m . ) : v e z é r k a r .

Bavária: B a j o r o r s z á g .

251

Petrárca: A z e m l í t e t t P e t r a r c a - f o r d í t á s o k r a n é z v e K i s f a l u d y a z [Autobiographiaijegyzetek]ben a n n y i t á r u l e l , h o g y P e t r a r c a s z e l l e m é b e n í r o t t d r a g u i n a n i v e r s e i h a z a f e l é utaztában atengerbe vesztek. ezen két esztendei fegyvernyugvás: u t a l á s a z 1 7 9 7 . ő s z i c a m p o f o r m i ó i b é k e k ö t é s r e . 127. oldal egy fiatal Cátó: C a t o , M a r c u s P o r t i u s C . C e n s o r i u s ( i . e . 2 3 4 - 1 4 9 ) a z e r k ö l c s i s z i g o r ú s á g legendás római képviselője. Diogenes: D i o g e n é s z , S z i n ó p é i ( i . e. 4 1 0 k . - 3 2 3 k . ) g ö r ö g f i l o z ó f u s . Publicánus: u t a l á s a z ö n o s t o r o z ó k r a ( f l a g e l l á n s o k ) . kámpul (táj.): g ú n y o l ( ' k i ö l t i a n y e l v é t ' ) . 128. oldal

Mársnak megengesztelhetetlen dühe ismétfellobbant: 1 7 9 9 . m á r c i u s 1 - é n F r a n c i a o r s z á g ha¬ dat ü z e n t A u s z t r i á n a k . 129. oldal interessál ( r é g . ) : é r d e k e l . Jetacherai... ( f r . ) : I g y e k e z n i f o g o k m e g k a p n i a z Ú j H e l o i ' s e - t , a m i t a n n y i r a a j á n l o t t n e k e m , s z e r e t n é m m e g i s m e r n i azt a híres St. P r e u x - t , aki b i z o n y o s a n csoda v o l t a z emberek között. 130. oldal történet ( r é g . ) : v é l e t l e n . 132. oldal regula ( r é g . ) : s z a b á l y . latol ( r é g . ) : m é r l e g e l . 133. oldal Consiliárius (lat., r é g . ) : t a n á c s o s . Einen BecherderFreuden..,: J o b b k e z é b e n t a r t j a a z ö r ö m p o h a r á t , / B a l j á b a n e g y v i l l a ­ n ó tő'rt a m a g á n y ! / A s z e r e n c s é s n e k p o h a r á t n y ú j t j a - / A s z e n v e d ő i b e - d ü h ö d t tő¬ rét m á r t j a ! ! Káplány ( r é g . ) : s e g é d l e l k é s z .

Bonaparte Magyar országot is fenyegette Stiriából: 1 7 9 6 v é g é n , 1 7 9 7 e l e j é n B o n a p a r t e É s z a k - I t á l i á b ó l n y o m u l t a H a b s b u r g B i r o d a l o m belseje felé, e n n e k k ö v e t k e z t é b e n hirdették m e g tavasszal a nemesi felkelést. K i s f a l u d y e k k o r egy katonai ruhatár m e n e k í t é s é v e l s z e r z e t t é r d e m e k e t ( l d . [Autobiographiai jegyzetek]). 134. oldal

Rousseau Juliája: a z Új Heloíse. Óbester ( r é g . ) : e z r e d e s . Quoi!vousconnaisséz... ( f r . ) : M i c s o d a ! ö n i s m e r e g y S t . P r e u x - t , és m a g a n e m J u l i e ? e z lehetetlen! Jetached'imiter... ( f r . ) : I g y e k s z e m u t á n o z n i e r é n y e i t , a n é l k ü l , h o g y g y e n g é i t h e l y e s e l ¬ ném.

252

D'un lien fort...: E g y erő's k ö t e l é k b e n a l á n g o l ó s z í v s z e n t b e n y o m á s a s o h a n e m h a m i s ; b e c s ü l i v á l a s z t á s á t , és m i n d i g t u d j a s z e r e t n i a z t , a k i t e g y s z e r t ű z b e t u d o t t h o z n i . A b e l a r d és H e l o i ' s e a k o r n é p s z e r ű m ű f a j á n a k , a h e r o i d á n a k v o l t a k g y a k o r i s z e r e p ¬ lői, a t é m á n a k s z á m t a l a n f e l d o l g o z á s a s z ü l e t e t t . 136. oldal Die Stimme der Natur...: A t e r m é s z e t h a n g j a p a r a n c s o l m i n d e n l é l e k b e n , / S h a m i s e l ­ n é z é s k é n y s z e r e a z i g a z f á j d a l m a t / N e m t u d j a l e g y ő z n i - e l t i t k o l n i is a l i g h a . 137. oldal

Helveta: svájci. 138. oldal en contemplantavecadmiration... (fr.): c s o d á l a t t a l s z e m l é l v e a s z é p s é g e k e t , m i k e t a ter¬ m é s z e t pazarul terített végig a tó partján, Svájcban találom m a g a m . Adieu ( f r . ) : I s t e n v e l e ! Pensez a moi! (fr.): G o n d o l j o n r á m ! 139. oldal Károly f ő h e r c e g ( 1 7 7 1 - 1 8 4 7 ) v o l t a z o s z t r á k s e r e g e k f ő p a r a n c s n o k a . Sándor.: l d . a 9 1 . o l d a l j e g y z e t é t . 140. oldal Alcibiades: A l k i b i a d é s z (i. e. 4 5 0 k . - 4 0 4 ) g ö r ö g p o l i t i k u s , a d i c s ő s é g e t m i n d e n á r o n áhí¬ t o z ó e m b e r j e l k é p e s alakja. 1 4 1 - 1 4 2 . oldal Je suis des mortels.: A h a l a n d ó k k ö z t a l e g b o l d o g t a l a n a b b v a g y o k , / A sors, m e l y n e k l e s ú j t ó k e g y e t l e n s é g e m a g á h o z l á n c o l , / M e g m u t a t t a n e k e m a b o l d o g s á g o t , és m o s t hirtelen m e g f o s z t tőle; / É s a fájdalmak tetejébe, m i k e t s z í v e m elszenvedett, / M a g a az e n y é m lehet - szeretem - elveszítem! 142. oldal Ósterach és Stockach: a z e m l í t e t t ü t k ö z e t e k 1 7 9 9 . m á r c i u s 2 1 - é n és 2 5 - é n v o l t a k . pemethaj (táj.): e g y k i s c s o m ó . 143. oldal Mufti: a z i s z l á m t ö r v é n y e k e t é r t e l m e z ő m o h a m e d á n p a p , j o g t u d ó s . Alkorán: K o r á n , a m o h a m e d á n o k s z e n t k ö n y v e . Lamarine Kapitány: K i s f a l u d y k é s ő b b i s z í n d a r a b j á n a k , a Dárday-háznak e g y i k f ő s z e ­ r e p l ő j é v é t e t t e a l a k j á t ( l d . G á l o s R e z s ő : A Dunántúl a két Kisfaludy költészetében, B p . 1927., 45-46.). 144. oldal

Sophista: b ö l c s e l ő . Sophizma: b ö l c s e l e t , b ö l c s m o n d á s . Epoka ( r é g . ) : k o r s z a k . discretió (lat., r é g . ) : t a p i n t a t , m e g é r t é s . Je puis vous posseder..,: A 1 4 1 - 1 4 2 . l a p o k o n t a l á l h a t ó i d é z e t u t o l s ó sora.

253

145. oldal Le tendre amour.: A g y e n g é d s z e r e l e m n e m a k a r o s z t o z k o d á s t ; / M i n d e n t v a g y s e m ¬ m i t ! e z a z e g y i k t ö r v é n y e ! I d é z e t P a r n y La Journée champetre c í m ű v e r s é b ő l (a h e l y e t B ó d i Katalin azonosította). 146. oldal Román ( r é g . ) : r e g é n y . Voltaire' Őszintéje: u t a l á s V o l t a i r e Candide c í m ű r e g é n y é r e , a h o l a f ő h ő s és m e s t e r e , P a n g l o s s b e j á r j á k a f ö l d e t , s e k ö z b e n k i d e r ü l , h o g y ez a világ m é g s e m a l e h e t s é g e s világok legjobbika.

ónpillula: p i s z t o l y g o l y ó . forró epe-hideg: e p e l á z . 147. oldal Rastadti alkudozások: 1 7 9 7 . n o v e m b e r 2 8 - á n k e z d ő d t e k R a s t a t t b a n a b é k e t á r g y a l á s o k F r a n c i a o r s z á g és a N é m e t - R ó m a i C s á s z á r s á g k ö z ö t t . 149. oldal Planum ( r é g . ) : t e r v . 151. oldal Ils sont cruelles...: K e g y e t l e n e k a s z e r e l e m k í n j a i , d e e g y k ö z ö n y ö s s z í v n y u g a l m a m é g inkább az. 152. oldal Hírmondó: a M a g y a r H í r m o n d ó c í m ű h í r l a p ( I . k . 4 6 0 . ; i d é z i F e n y ő I. 1 9 5 . ) . Telegráf: ú j t a l á l m á n y k é n t a z 1 7 9 0 - e s é v e k e l e j é n á l l í t o t t á k ü z e m b e F r a n c i a o r s z á g b a n , h a m a r o s a n o l v a s h a t ó v o l t m a g y a r u l r é s z l e t e s l e í r á s a ( D e c s y S á m u e l : A francia

Telegrafusnak, azaz: a minap ki találtatott messze iro alkotmánynak rövid leírása a hoz¬ zá tartozó rajzolatokkal együtt. , B é c s 1 7 9 4 . ) . 153. oldal Alles Glück...: M i n d e n b o l d o g s á g c s a l ó d á s c s a k e f ö l d ö n ; / A h a l a n d ó p á l y á j a s z e n v e d é s . / N e keresd m e n e d é k é t az erénynek, / M e l y e t Isten, hogy próbára tegyen, terem¬ tett. 155. oldal bátorságos ( r é g . ) : b i z t o n s á g o s . 156. oldal Hymen: a h á z a s s á g i s t e n e .

Harmatynak ... a' nevelésrőlirottkönyve: P é t e r i T a k á c s J ó z s e f Erkölcsi oktatások ( B é c s 1799.) című könyvéről van szó. Avant que le répos...: M i e l ő t t a n y u g a l o m e l é r n é s z í v e m e t , / M e n n y i t k e l l m é g s z e r e t ­ ni, m e g b á n n i , / K í v á n n i , remélni, l e m o n d a n i , érezni? / Ö l e l n i , eltaszítani, m a g a m é ¬ n a k k í v á n n i , / M i n d e n t m e g t e n n i , d e el n e m felejteni, amit szeretek.

254

158. oldal Sámson: A m e g v a k í t o t t , f o g o l y S á m s o n a f i l i s z t e u s o k ü n n e p é n k i d ö n t ö t t e D á g o n t e m p l o m á n a k k é t t a r t ó o s z l o p á t , a t e m p l o m ö s s z e d ő l t é s m a g a alá t e m e t t e a f i l i s z t e u s o k a t . S á m s o n is o t t v e s z e t t ( B í r á k 1 3 - 1 6 . ) . Te Deum: h á l a a d ó m i s e ( ó k e r e s z t é n y l a t i n h i m n u s z k e z ő s z a v a i u t á n ; T é g e d , I s t e n di¬ csérünk). 159. oldal

kabala: b a b o n a . 160. oldal

Ils sont cruelles.: l d . a 1 5 1 . o l d a l j e g y z e t é t . L'indifférenceestpour...: A k ö z ö n y a s z í v e k s z á m á r a a z , / A m i a f ö l d n e k a t é l , m o n d j a M a d a m e D e s h o u l i é r e s , és e z t e l j e s e n i g a z . I d é z e t D e s h o u l i é r e s Les oiseaux (Idylle) c í m ű v e r s é b ő l ( i . m . 3 9 . ; v . ö . Franczia fogságom, 1 . k ö t e t , O S z K . O c t . H u n g . 5 1 0 . , 1 0 . ; v ö . B é k e i i. m . 7 6 . ) . En touttems...": M i n d i g l e g y ő z m i n k e t a s z e r e l e m , / H i á b a s z e d j ü k r e n d b e v á g y a i n ­ kat, / S z é g y e n s z e m r e örömei nélkül / L e s z n e k fájdalmai a magáé, m o n d j a ugyanő. ( D e s h o u l i é r e s : Ode a Climene i. m . 1 0 9 . ; a h e l y e t B ó d i K a t a l i n a z o n o s í t o t t a ) 161. oldal Saphó: S z a p p h ó (i. e . 6 2 8 - 5 6 8 ) g ö r ö g k ö l t ő n ő .

Homér: H o m é r o s z . 163. oldal Kotzebue, A u g u s t F r i e d r i c h G e r m a n u s ( 1 7 6 1 - 1 8 1 9 ) , M a g y a r o r s z á g o n a z 1 8 3 0 - a s é v e k i g népszerű német drámaíró. 164. oldal Es giebt noch Menschen..,: V a n n a k m é g e m b e r e k : t e h o r d ó d b a n / O l t s d e l a l á m p á t : fél¬ re a r i d e g t r é f á v a l ; / V a n m é g e r é n y , m i n d e n v i d é k e n / V e r m é g o l y k o r - o l y k o r e g y é r z ő s z í v . - / A z e r é n y m a g a j u t a l o m ! n e m jár h á t j u t a l o m é r t e ; / A m e n n y e t a d j a an¬ nak, k i n e k k e b l é b e n lakozik. C'est en effet. ( f r . ) : E z v a l ó j á b a n n a g y s z e r e n c s é t l e n s é g ! 1 6 4 - 1 6 5 . oldal Edle Seelen tragen..,: N e m e s l e l k e k n y u g o d t a n / V i s e l i k k í n j u k a t , / S c s a k k i s f i ú k / V a g ¬ d a l k o z n a k k a r d d a l . // J ó l e á n y o k s z e r e l m ü k / F á j d a l m á t b e z á r j á k , / M é g h a k ö n n y e ¬ i k h u l l a n a k is, / V é r z ő s z í v ü k b e . 166. oldal Le ciel qui nous forma.: A z é g , k i m i n k e t a l k o t o t t , k i l e l k ü n k b e h o z t a / A t ű z e k ö l c s ö ¬ nös fellángolását, a m i m i n k e t p e r z s e l , / M é g ő r k ö d i k n a p j a i n k felett; k ö t e l é k e i n k s z e n t e k , / M i é r t f o g t a ő k e t ö s s z e a z é g , h a a z o k m e g s é r t e t t é k őt?

Moszka: o r o s z . 170. oldal

vártatííz: ő r t ű z .

255

173. oldal Quand l'arbitre Supreme..,: A m i k o r a l e g f e l s ő ' ú r v i l á g r a h o z z a a g é n i u s z t , / M e g d ö b b e n ­ v e saját m ű v é t ő l , / K e l l e t l e n ü l a z é l e t t e n g e r é r e v e t i , / É s l á n g g a l ö v e z e t t n e m e s h o m l o k á r a / írja: l é g y h í r e s , és l é g y b o l d o g t a l a n ! - / D i c s ő ' s é g , s z e r e l e m , b a r á t s á g , hazugság vagytok, / M i n d e n gyötrelmetek igaz - kegyeitek álnokak. Idézet P e z a y , A l e x a n d r e - F r é d é r i c - J a c q u e s M a s s o n , marquis d e ( 1 7 4 1 - 1 7 7 7 ) , francia költő' versé­ b ő l ( v ö . Franczia fogságom, 1 1 . k ö t e t , M T A . K 3 7 9 / 1 7 . , 5 1 9 . ; a h e l y e t B ó d i K a t a l i n azonosította). 174. oldal princípium (lat., r é g . ) : a l a p e l v . 175. oldal Trennungkennt..,: E l v á l á s t n e m i s m e r a z i g a z s z e r e l e m ; / J e l s z a v a a z ö r ö k k é v a l ó s á g ; / K i a z , k i a l e l k e k s z ö v e t s é g é t m e g t ö r i , / S e l n y e r i a M i n d e n h a t ó áldását? -

As-tu pu..,: K é p e s v o l t á l , m o n d d J u l i e , mondá St. Preux, képes voltál, mondd Elise, mon¬ dom én, k é p e s v o l t á l ö r ö k r e l e m o n d a n i ? - N e m , n e m , e l á g y s z í v s z e r e t e n g e m ; j ó l t u d o m : a sors e l l e n é r e , ő m a g a e l l e n é r e , a sírig f o g s z e r e t n i e n g e m - u g y a n , felejt¬ hetnél - micsoda, rosszul ismernélek téged? - A h ! gondolj magadra, gondolj rám -

f i g y e l j ! 0 barátság! 0 szerelem! vajon az a maga beleegyezése? azok a maga Jótéteményei? I d é z e t R o u s s e a u - t ó l , a z ÚjHeloi'se-ból ( I I . r é s z , 2. l e v é l ) , K i s f a l u d y e r e d e t i b e t o l d á ¬ sait k u r z i v á l t u k (a h e l y e t B ó d i K a t a l i n a z o n o s í t o t t a ) . 176. oldal Ein volles Herz.: A t e l i s z í v a l i g a d h a n g o t , / a z ü r e s t e l j e s e r ő v e l s z ó l . O me beato...: O é n , k i m i n d e n s z e r e l m e s n é l b o l d o g a b b v a g y o k ! ( M a d a r á s z I m r e f o r d í ­ t á s a ) I d é z e t P e t r a r c á t ó l ( C a n z o n i e r e L X X . ). 1 7 7 . oldal Zephyrek: e n y h e n y u g a t i s z e l l ő ' k . 178. oldal talentom ( r é g . ) : t e h e t s é g ( a z i t t k ö v e t k e z ő ' k h ö z l d . a z Önéletrajzában l e í r t a k a t ) . felbizgat ( t á j . ) : f e l p i s z k á l , f e l s e r k e n t . Schiller, F r i e d r i c h ( 1 7 5 9 - 1 8 0 5 ) ; Lessing, G o t t h o l d E p h r a i m ( 1 7 2 9 - 1 7 8 1 ) ; Shakespeáre, W i l l i a m ( 1 5 6 4 - 1 6 1 6 ) ; a f e l s o r o l t í r ó k m ű v e i s o k s z o r s z e r e p e l n e k K i s f a l u ¬ d y k ö n y v j e g y z é k e i n és i d é z e t g y ű j t e m é n y e i b e n . Oszszián, a k e l t a m o n d á k l e g e n d á s b á r d k ö l t ő j e , m ű v e i J a m e s M a c p h e r s o n ( 1 7 3 6 ¬ 1796) hamisításai n y o m á n váltak n é p s z e r ű v é a X V I I I . század m á s o d i k felében. M a ¬ gyarországra jórészt n é m e t közvetítéssel ( D e n i s ) jutott el. 179. oldal Ulyszszes és Penelope: f o r d í t á s t ö r e d é k , a m e l y F r i z A n d r á s ( 1 7 1 1 - 1 7 9 0 ) j e z s u i t a s z e r z e ¬ tes latin iskoladrámájából k é s z ü l t (ld. V i s z o t a G y u l a , I t K 1 9 0 7 . , 4 2 9 - 4 3 0 . ) , G á l o s R e z s ő szerint M i c h a e l Painter n é m e t átdolgozása alapján ( G á l o s 3-4.; a m ű v e t ld. M M . VII. 97-120). Besenyey: B e s s e n y e i G y ö r g y ( 1 7 4 7 - 1 8 1 1 ) .

256

181. oldal Adieu, o Toi quej'adore! (fr.): I s t e n v e l e d , ó T e , k i t i m á d l a k ! 182. oldal As-tu pu..,: K é p e s v o l t á l , m o n d d , k é p e s v o l t á l ? - O i g e n ! - ( I d é z e t R o u s s e a u - t ó l , l d . a 175. oldal jegyzetét). Puissances du Ciel!.: É g i h a t a l m a k ! V o l t e g y l e l k e m a f á j d a l o m n a k , a d j a t o k e g y m á s i ¬ k a t a z ü d v ö s s é g n e k . ( u o . , I r é s z , 5. l e v é l ; a h e l y e t B ó d i K a t a l i n a z o n o s í t o t t a ) . Sphéra ( r é g . ) : s z f é r a . 183. oldal

Adon: A d ó n i s z . János Jakab: J e a n - J a c q u e s R o u s s e a u . Dich sehen...: L á t n i t é g e d , s a z é r z é s / H o z z á d k ö t v e , b e l é d s z ő v e l e n n i / E g y v o l t - e g y m a r a d ; - t ő l e d / V á l t a n é l n e m v é g k é p p e l k é p z e l h e t e t l e n ; h a l á l o m / V o l n a , - s bár¬ h o l is l e g y ü n k h a l á l u n k / U t á n , o t t is h a l á l o m [ v o l n a ] .

KISFALUDY SÁNDOR'

É L E T É B Ő L

K é z i r a t a i a z M T A K . K t . - á b a n v a n n a k : K 6 9 4 . , 1 - 2 5 . saját k e z ű t i s z t á z a t ; 2 6 - 2 9 E . saját k e z ű f o g a l m a z v á n y . A t i s z t á z a t a f o g a l m a z v á n y r ó l k é s z ü l t , l é n y e g i l e g a z o n o s a z ¬ zal, d e sok a p r ó b b javítás található b e n n e a f o g a l m a z v á n y h o z képest. H e l y e n k é n t a t i s z t á z a t i s z ö v e g e n is t a l á l u n k j a v í t á s t . K i a d á s u n k a t i s z t á z a t o n a l a p u l . E z t k ö v e t t e e l s ő k i a d ó j a , T o l d y F e r e n c is, k o r s z e r ű s í t v e a h e l y e s í r á s t ( I V . 1 - 3 6 . ) . A n g y a l D á v i d v i s z o n t h ű e n k ö z ö l t e a kéziratot ( V I I . 3 7 5 - 4 0 4 . ) , s megírását 1 8 3 2 - 3 3 - r a tette: „ E z önéletrajz 1 8 3 2 - 3 3 - b a n k é s z ü l t f ő l e g a Közhasznú Esmeretek Tára s z á m á r a , m e l y n e k V I I . k ö t e t é ­ b e n D ö b r e n t e i b ő v e n f e l h a s z n á l t a . " ( M M . V I I . 6 8 2 . ) C í m e a k i a d á s o k b a n Önéletrajz, í g y e m l e g e t i a s z a k i r o d a l o m is ( g y a k r a n í g y h a s z n á l j u k m i is), d e a k é z i r a t o n K i s f a l u ¬ dy c í m k é n t az egyes s z á m harmadik s z e m é l y ű szóhasználatnak megfelelő címet adott írásának, ezt megtartottuk.

[AUTOBIOGRAPHIAI

JEGYZETEK]

K é z i r a t a a z O S z K . K t . - á b a n v a n ( Q u a r t . H u n g . 1 6 1 2 . ) , saját k e z ű f o g a l m a z v á n y , r e n d k í v ü l s o k javítással. A l a p o k t ö b b h e l y ü t t sérültek. A z M T A K . K t . - á b a n található e g y m á s o l a t i p é l d á n y a , a m e l y T o l d y s z á m á r a k é s z ü l t , a k á r c s a k a Napló m á s o l a t a ( M . I r o d . L e v . 4-r. 1 2 7 . ) . A z a u t o g r á f sérülései miatt h i á n y z ó r é s z e k e t a m á s o l a t b ó l egészítettük ki, ahol t u d t u k - T o l d y idejében m é g t ö b b részlet olvasható volt. T o l d y csak említette, először A n g y a l D á v i d adta k i ( M M . V I I . 4 0 5 - 4 2 2 . ) . A k ö z k e l e t ű címet ( s z ö g l e t e s z á r ó j e l b e t é v e ) m e g t a r t o t t u k , n o h a a z írás e r e d e t i l e g f e l t e h e t ő e n e g y l e v é l része v a g y melléklete volt, a m e l y levél G r ó f T e l e k y J ó z s f e h e z szólt. E z t a z autográf b a l f e l s ő s a r k á b a n K i s f a l u d y j e g y z é s e is j e l z i ( G . Teleky Józsefnek), T o l d y m á s o l a t á b a n pedig e z a cím. Mindazonáltal a szöveg n e m levélformájú, ezért n e m láttuk teljesen

257

i n d o k o l t n a k a h a g y o m á n y o s c í m m e g v á l t o z t a t á s á t . K e l e t k e z é s e m á s i k ö n é l e t r a j z i írᬠsával n a g y j á b ó l e g y i d ő r e t e h e t ő ( v ö . M M . V I I . 583.).

A' V Á L T O Z T A T N I V A L Ó N E V E K A' L E V E L E K B E N K é z i r a t a a z M T A K . K t . - á b a n t a l á l h a t ó ( K 3 7 9 / 3 4 . ) , saját k e z ű f o g a l m a z v á n y . A lis¬ t á t ( e g y l a p n y i h i á n n y a l ) A n g y a l D á v i d k i a d t a a Két Szerető Szívnek Története j e g y z e t e i k ö z ö t t ( M M . V I . 586-589.). A két főszereplő n e v e a k é z i r a t b a n a cím fölött található. A lista e g y t e l j e s í v r e v a n í r v a , f o l y t a t ó l a g o s a n , k é s ő b b i s z á m o z á s a m á s r e n d e t m u t a t . K ö z l é s ü n k b e n a lapon való eredeti elhelyezkedést követjük, de ezen belül m i n d e n egyes m a önálló oldal tartalmát elkülönítjük. K e l e t k e z é s e 1 8 0 3 - 1 8 0 5 körülre t e h e t ő ( v ö . P a i s K . i. m . 3 0 . ) .

258

2S9

260

261

262

263

264

265

266

267

A K L T E M a g y a r és Összehasonlító Irodalomtudományi Intézete és a K o s s u t h E g y e t e m i K i a d ó k ö z ö s g o n d o z á s á b a n m e g j e l e n ő Csokonai Könyvtár m o n o g r á f i a s o r o z a t első" d a r a b j a 1 9 9 3 - b a n j e l e n t meg, s a z ó t a é v e n t e á t l a g o s a n h á r o m kötet lát napvilágot belőle. E s o r o z a t test­ v é r v á l l a l k o z á s a a Csokonai Könyvtár. Források c í m ű , i r o d a l o m t ö r t é n e t i forrásokat közreadó jelen sorozat, amelynek hátterét elsősorban a K L T E M a g y a r és Összehasonlító Irodalomtudományi Intézetében m ű k ö d ő Textológiai Műhely jelenti. A s o r o z a t fidtání é s ^ / / ö f t ó ' j e l l e g ű egyszerre. C é l j á n a k tekinti, hogy a t u d o m á n y o s k u t a t á s é s a z o k t a t á s s z á m á r a h o z z á f é r h e t ő v é tegyen o l y a n ( g y a k r a n k é z i r a t o s ) s z ö v e g e k e t , a m e l y e k egyáltalán n e m , vagy c s u p á n alig fellelhető k i a d v á n y o k b a n o l v a s h a t ó a k , s a k ö z r e a d á s s a l egyúttal r á i r á n y í t s a a s z a k m a i figyelmet a k i v á l a s z t o t t m ű v e k r e , műcsoportokra, kapcsolódva ezzel napjaink erőteljes rekanonizációs f o l y a m a t a i h o z ( a feltáró és a felfedező jelleg k ö t e t e n k é n t t e r m é s z e ­ tesen e l t é r ő a r á n y o k a t m u t a t h a t ) . A s z ö v e g g o n d o z á s b a n egységesen a kritikai k i a d á s o k n o r m á i és e l j á r á s a i a z i r á n y a d ó a k , a s o r o z a t kötetei a z o n b a n n e m k ö z ö l n e k részletes^szövegkritikai a p p a r á t u s t , a szöveg- és k i a d á s t ö r t é n e t e t ösz' szefoglalóan i s m e r t e t i k . A s z ö v e g e k m e g é r t é s é t segítő, a k ö t e t e k végén oldalankénti b o n t á s b a n található m a g y a r á z ó j e g y z e t e k teljes filológiai feldolgozásra törekszenek. A z utószó minden esetben nagyobb, műé r t e l m e z é s t is felvállaló k í s é r ő t a n u l m á n y t foglal m a g á b a n . „ . I ELŐKÉSZÜLETBEN:

1

Keináiy Zsigmond: K i s r e g é n y e k és e l b e s z é l é s e k Bolyai Farkas: D r á m á k Arany János: T a n u l m á n y o k és k r i t i k á k R e t o r i k á k a humanizmus és a reformáció korából

Ára: 5 5 0 - F t