Dino Buzzati - Revista Saras

revista SARAS w w w.revistasaras.al

nëntor 2016 | Çmimi 300 lekë

revista SARAS w w w. r e v i s t a s a ra s . a l

Jetë prej harresës

Serena Vitale

MAJAKOVSKI Dashuria e fundit

SARAS www.saras.al

editorial ide / ndjesi Viti II - Nr.19

Im atë dhe Bob Dilan

Revistë letrare e përmuajshme Botim Saras sh.p.k. Drejtor Besnik Myftari Kryeredaktore Alda Bardhyli Korrektore Albana Bogdani Luljeta Lamçe Grafik Design Bledar Lame Web Artur Allkoçi

Marketing Mobile +355 662050424 Web www.revistasaras.al e-mail [email protected] mail.revistasaras.al Adresa Rruga “Pesë Dëshmorët”, Nr. 20, Mëzez, Tiranë

revista saras

Edvin Shvarc

Lirikat e Dilanit në shqip, erdhën si pasojë e një pasioni të dikurshëm rinor që kur dëgjoja me ëndje këngët e një poeti të lindur apo trubaduri të kohëve moderne, kureshtja më shtynte gjithmonë të merrja vesh edhe kuptimin e tyre. Madje, ai ka qenë edhe shkaku që nisa të mësoj anglisht që në shkollën tetëvjeçare. Ishin fjalët profetike të Dilanit ato që u bënë sebep për të qëmtuar, gërmuar dhe hulumtuar më shumë rreth këtij artisti shumëdimensional, i cili për më tepër se pesë dekada e gjysmë, përveç teksteve origjinale, muzikës, luajtjes së disa instrumenteve, edhe pikturon apo monton instalacione hekuri që nga rinia e tij e hershme e kaluar në qytezën minatore të Duluthit në Minesota. Kështu që përgjatë viteve u rreka të mbledh aty-këtu lirikat e tij më të goditura e t’i sjell në shqip, siç janë përkthyer e përshtatur në shumë gjuhë të botës, në mënyrë që edhe lexuesi shqiptar të njihej deri diku me forcën shpërthyese dhe frymëzuese të këtij gjeniu. Kur u bënë më tepër se njëqind e njëmbëdhjetë, këmbëngula që të shikonin dritën e botimit dhe Ndriçim Kulla arriti të nxirrte një libër dinjitoz në Shtëpinë e tij botuese “Plejad” me një kopertinë mbresëlënëse të krijuar nga miku im i vyer, piktori Orion Shima. Natyrisht pa e ditur që një ditë Bob Dilanit do t’i vihej mbi kokë edhe kurora me gjethe dafine e fituesit të Çmimit Nobel, të cilin kur ia dhanë edhe ai vetë nuk po arrinte ta besonte dhe mbeti pa fjalë. E kush mund ta kishte përfytyruar ndonjëherë Dilanin – atë gurë të pashtershme fjalësh e vargjesh që rrjedhin si lumë – pa fjalë, dhe për më tepër fitues i 108-të i Nobelit për Letërsi! Jo se nuk e meritonte me vakt e me kohë, por Akademia e Nobelit nuk jep çmime për muzikantë, sado të shquar, të talentuar e me influencë mund të jenë ata. Ky Çmim konfirmon faktin se Dilani është një poet i përkryer në gjurmët e lashta 2500-vjeçare të Homerit e të Safos.I pyetur lidhur me këto krahasime, Dilani u përgjigj me shumë thjeshtësi dhe sinqeritet: “Mendoj se po, në një farë mënyre. Disa nga këngët e mia si “Uilli i Verbër”, “Balada e Holis Brounit”, “Xhoi”, “Një rrebesh do të bjerë...”, “Stuhia”, si dhe disa të tjera, patjetër që mbartin një vlerë homerike. Megjithatë janë të tjerë ata që do të vendosin nëse lirikat e mia duhen konsideruar si letërsi apo jo. Janë akademikët ata, të cilët duhet ta dinë më mirë. Unë nuk jam i kualifikuar aq sa duhet për të gjykuar mbi këtë. Nuk kam ndonjë mendim.” Nuk kam ç’të them tjetër, veçse që mbetem në pritje të ligjëratës së tij origjinale dhe të veçantë – për këtë jam mese i sigurt, – në ceremoninë e ndarjes së çmimeve në Stokholm më 10 dhjetor 2016, datë që për ironi të fatit, përkon edhe me ditëlindjen e tim eti..., i cili quhej gjithashtu Robert dhe dikur në vitet ‘5060-të ia kishte fort qejfi të shkruante poezi lirike... 3

nëntor 2016

në brendësi tregimi 28 Zjarret e dashurisë Shkëlqim Çela

20

14 Ditët e humbura Dino Buzzati

A do ta pranojë Dilani kurorën e dafinave të Nobelit?

“Ai është një poet i madh në traditën e anglishtes së folur dhe njëkohësisht një shembëlltyrë e mrekullueshme, shumë origjinal madje.

15 I harruari Saimir Muzhaka

poezia

10

16 Porsi një grua

Bob Dylan Përktheu: Edvin Shvarc

46 Për Antonia-n Mark Strand

Përktheu: Neli Naço

8

mendimi Jon Leka/ Dorëshkrimi si paranojë

Ag Apolloni/ Labor Limae Kritika e variantit (variantistika) në Itali dhe, më vonë, kritika gjenetike në Francë...

Zemërngrirë. Mezi ecte. Lëshonte këmbën mbi gjethe si mbi tehun e thikës...

24

12 Dorëshkrimi i fundit i Dino Buzzatit Domenico Porzio Përktheu: Eris Rusi

42 Të dish të fotografosh shqiptarët Mbi librin e britanikut Alan Andoni, “Shqiptarët para pasqyrës” Arta Marku

26 ALBERTO MUSSA/ Letërsia është aq e vjetër sa Homo sapiensi Bisedë me autorin e librit “Enigma e Qaf-it” 4

Ky numër u mbështet nga:

Diana Çuli/ Të ndjekësh vdekjen

Për romanin Selam Alekum, baba! të Mustafa Nanos revista saras

MANLIO GRAZIANO

Lufta e shenjtë dhe e shenjta aleancë

Fetë dhe trazira ndërkombëtare në shekullin XXI

www.saras.al

Dobësimi i Shtetit-komb / Feja, pushteti dhe sharia / Padija e shenjtë / Kufijtë e përgjakur të feve / Rrënjët e zemërimit perëndimor /

/ Shpikja e Perëndimit / Dialogët e Europës fuqi / Deri në kufijtë e skajshëm / Feja dhe dhuna / Terrorizmi fetar / Përplasja e padijeve/

Islami, femrat, Perëndimi / Vdekja e Zotit / Kufijtë e përgjakur të qytetërimit perëndimor /

Nga revolta mikroborgjeze te revolucioni islamik / Imperativët gjeopolitikë / “ Etika e detyrave”

DREA ORIAH

Grishje

Nuk dua të di si e siguron ti jetën. Dua të di çfarë lakmon dhe a guxon të ëndërrosh për atë që zemra jote dëshiron fort? Nuk dua të di ç´moshë ke. Dua të di a do të rrezikoje dot të dukeshe si i marrë nga dashuria, nga ëndrrat, nga aventura për të qenë i zjarrtë? Nuk dua të di se ç´planete ndodhen në kuadraturë me Hënën tënde. Dua të di a ke mundur të mbërrish në qendër të trishtimit tënd, nëse tradhtitë e jetës të kanë forcuar, apo nëse je rrëgjuar e mbyllur nga frika prej dhimbjeve të reja? Dua të di a mund të jetosh dot me dhimbjen, me tënden apo timen, pa u përpjekur ta fshehësh, ta zbutësh e as ta ndalosh atë? Dua të di a mund të provosh kulmin e gëzimit, tëndin apo timin, a mund të vallëzosh furishëm dhe ta lejosh ekstazën të depërtojë deri në majat e gishtave të duarve dhe të këmbëve të tua, duke e mos i thirrur urtësisë për të qenë i kujdesshëm dhe realist, për të kujtuar kufijtë e konditës sonë njerëzore? Nuk dua të di se sa e vërtetë është ajo çka më tregon. Dua të di a mund ta zhgënjesh dikë tjetër për besnikërinë ndaj vetvetes, a mund ta durosh 6

akuzën për tradhti dhe të mos e tradhtosh shpirtin tënd? Dua të di a mund ta vëresh dot bukurinë edhe kur ajo nuk është këndshme, a mund të mos fshehësh asgjë nga jeta jote? Dua të di a mund ta pranosh dot dështimin, tëndin apo timin, dhe me këmbë në bregun e liqenit a mund t´i bërtasësh e t´i thuash «Po!» hënës së plotë e të argjendtë?  Nuk dua të di ku jeton dhe as sa para ke. Dua të di, pas një nate plot pikëllim e dëshpërim, i shkretuar e i lënduar deri në kockë, a ngrihesh dot për të bërë gjënë më të nevojshme, t´u japësh për të ngrënë fëmijëve të tu? Nuk dua të di se kë njeh e as si ke mbërritur deri këtu. Dua të di a do të qëndrosh dot me mua, në mes të zjarrit, pa i bërë bisht fare atij? Nuk dua të di ku ke studiuar, si ke studiuar dhe me kë ke studiuar. Dua të di a do të qëndrosh dot në këmbë, kur gjithçka përreth mund të shembet? Dua të di a mund të ndjehesh mirë me vetveten dhe ç´vlerë ka për ty shoqëria me veten në çastet më të zbrazëta të jetës? Në shqip: Bajram Karabolli revista saras

AMER *

Menjëherë të shkon mendja se ky Oriah Ëndërruesi do të jetë ndonjë plak i vjetër indian, diku në Amerikën e Veriut, një krijues poemash diturie të brendshme, ekuilibri ndjenjash dhe pjekurie shpirtërore. Së pari, nuk është ai por është ajo. Pra, është një grua që mori emrin e sipërthënë në një ceremoni shpirtërore, për t´u identifikuar kështu me çamanët (të diturit) e Amerikës së Vjetër. Oriah Mountain Dreamer (Oriah Ëndërrues Mali, Ontario, 1954), kur ishte 30 vjeçe dhe vuante nga sindroma e lodhjes së ashpër kronike, pa një ëndërr ku disa plaka, të cilat ajo i quan gjyshet e ëndrrës, i thanë që, nëse donte të shërohej, duhet të ndërronte emrin e të quhej Oriah. Kësisoj, edhe pse me një lloj hezitimi, ajo mori emrin Oriah dhe qysh atëherë kështu quhet prej të gjithëve, madje edhe prej nënës së vet. Sipas saj Oriah, në hebraisht do të thotë Drita e Zotit dhe se, sipas një zakoni të lashtë çifut, ndërrimi i emrit i bëhet një të sëmuri për t´u shëruar dhe për të fituar energji të reja. Një vit më vonë, duke vazhduar të kërkonte ende kurim, ajo takon një mjeshtër çaman, i cili emrit Oriah i shtoi edhe emrin e medikamentit Mountain Dreamer.

revista saras

7

Labor Limae Ag Apolloni

K

ritika e variantit (variantistika) në Itali dhe, më vonë, kritika gjenetike në Francë ndikuan që gjatë viteve ’70 të përgatiten studiues të interesuar për gjenetikën e teksteve. Kritika e variantit është formulim i studiuesit italian Gianfranco Contini, i cili nga vitet ’30 – ’90 të shekullit të kaluar, është marrë me studime filologjike, gjë që e ka kushtëzuar metodën mbi dorëshkrimet. Ndërsa termi kritikë gjenetike përdoret për herë të parë në vitin 1979, kur u publikua libri Ese të kritikës gjenetike, me pasthënien e titulluar Kritika gjenetike: origjina dhe perspektivat nga Louis Hay. Një nga këto nisma serioze është edhe ajo e vitit 1982 kur në Paris formohet Insituti i Teksteve dhe Dorëshkrimeve Moderne, që “desakralizon” autorin, duke mos e parë veprën e tij vetëm si të kryer, si tekst, por duke ia njohur edhe procesin e krijimit dhe, eventualisht, të përkryerjes, pra shkrimin. Kështu, studiuesit kalojnë nga autori te shkrimtari, nga shkrimtari te skriptori. Ata nuk e pranojnë veprën si të rënë nga qielli në formë definitive, por si një përpjekje të vazhdueshme kreative, e cila deri te forma e botimit mund të ketë pasur disa versione a variante. Kritika gjenetike nënkupton një objektiv të ri të studimit: jo vetëm tekstin, por edhe shkrimin, jo vetëm rezultatin, por edhe procesin (Hay, 2002: 99). Ajo është një lloj shartimi i filologjisë me kritikën, por nuk mjaftohet me kritikën tekstuale, pra as me përcaktimin e Ur-Tekstit (tekstit të parë), ngaqë shkon përtej, duke analizuar shënimet në margjina si dilema të autorit, apo si përmirësime. Analiza e tillë e dorëshkrimit quhet gjenetikë tekstuale, por nuk pretendon të njihet si teori. Qasja gjenetike e saj dëshmon se manuskripti është një manufakturë (punishte). Ajo përdor mjete nga semiotika, linguistika, psikanaliza, narratologjia etj., jo për të treguar pse, por për të dëshmuar si është krijuar teksti. Kritika gjenetike zbulon: metodën, karakterin dhe evoluimin e shkrimtarit, censurën e shtetit, autocensurën etj. Megjithatë, ajo nuk është kritikë pozitiviste, pasi që nuk e kërkon jetën e autorit, por jetën e veprës,

8

duke analizuar draftet e dorëshkrimit. Ndonëse ende nuk ka një manual për manuskriptin (dorëshkrimin), kritika gjenetike, nëpërmjet analizave të shumëfishta, tashmë ka arritur ta qartësojë objektivin e vet duke iu përgjigjur pyetjes: si është formuar teksti, apo edhe si është transformuar teksti? Gjenetika sot mund të kuptohet si një poetikë proteike, apo poetikë e procesit, sepse evidenton ndryshimet e vazhdueshme. Ajo zbulon metodën e autorit, duke evidentuar shtresat e shkrimit dhe fazat e korrektimit, përfshirë këtu intervenimet në brendi dhe në margjina të tekstit: shtesa dhe heqje fjalësh, viza orientuese të bëra me dorë, përmirësime gabimesh etj. Kritika gjenetike fillon me dosjen gjenetike, ku përfshihen: draftet, fletoret, evidencat etj., të cilat tregojnë sesi është prodhuar teksti. Mirëpo, derisa ndryshimi i drafteve është punë për të cilën lexuesi mund të mos shqetësohet (sepse, tek e fundit, secili autor shkruan e shkarravit si të dojë para se ta botojë librin), ndryshimi i tekstit të publikuar zgjon interesimin e secilit lexues. Prandaj, krahas historisë së dorëshkrimit, ekziston edhe historia e botimit të një vepre. Të dyja krijojnë historinë e varianteve të veprës. Dihet që veprat e antikës dhe të mesjetës kanë ardhur në kohën tonë jo si origjinale, por si variante të servuara nga skriptorë të kohëve të ndryshme. Por historia e botimit, e tillë çfarë i intereson gjenetikës, bëhet çështje studimi vetëm nëse në botime të ndryshme ka intervenime brenda tekstit, ngaqë dihet se të gjithë autorët, para se t’i botojnë veprat, i korrigjojnë, i shkurtojnë, i zgjerojnë, i përmirësojnë, mirëpo janë të rrallë ata që i përpunojnë librat edhe pas botimit. Në letërsinë botërore për përpunime të shumta të dorëshkrimeve njihen Goethe, Gogol, Flaubert etj., kurse për intervenime nëpër ribotime njihen: James Joyce, Scot Fitzgerald etj. Ndërsa në letërsinë shqipe shembullin përfaqësues të ndryshimeve të tilla, qoftë në dorëshkrime, qoftë në ribotime, e gjejmë tek Ismail Kadare. Madje, për Gjeneralin e ushtrisë së vdekur më e rëndësishme është historia e botimit sesa ajo e dorëshkrimit (i cili sipas Helena

Kadaresë në “Kohë e pamjaftueshme”, rezulton i humbur), pasi që të gjitha ndryshimet e bëra (shtesat dhe heqjet) në dorëshkrime, Kadare i ka publikuar nëpër variante të ribotimeve, jo pse nuk mund ta korrigjonte njëherë e mirë dorëshkrimin, por pse gjithmonë pas botimit i duket sikur nuk i ka thënë të gjitha, ose nuk i ka thënë në mënyrën që ka dashur: Ndonjëherë nuk ndjehem i kënaqur plotësisht. Prandaj rishkruaj një variant të dytë, pas botimit. E ndiej që është i nevojshëm një variant i dytë, por pres që libri të botohet njëherë (Faye, 2007: 45). Kjo flet për një praktikë krejt ndryshe nga ajo e Flaubert-it, i cili bënte shumë përmirësime nëpër dorëshkrime, por pasi e botonte librin, nuk e prekte më. Kur bëhet fjalë për Gjeneralin, Kadare tregon se është shumë i lidhur me të, sepse ai i jep mundësi të vazhdueshme për intervenime: Ndoshta do t’ju duket e çuditshme, por kam përherë dëshirën t’i rikthehem romanit tim të parë, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, ndonëse e kam ripunuar disa herë tashmë. Ndoshta nuk i kam shfrytëzuar ende të gjitha mundësitë (Faye, 2007: 45-46). Duke analizuar Gjeneralin, nga viti 1962 deri 1998, mund të shihet fare qartë se shkrimtari ka përdorur teknikën e amplifikimit. Tregimi bëhet roman, revista saras

mandej romanit i shtohen edhe 100 faqe. Që amplifikimi ishte shndërruar në fiksim të autorit, këtë e dëshmon edhe vetë Helena Kadare, duke treguar se ai e filloi punën për zgjerimin e tregimit, kështu që pas tri javësh e dha dorëshkrimin e ripunuar për daktilografim dhe pa që tregimi kishte dalë njëqind e pesëmbëdhjetë faqe, gjë që e nxiti të shtojë edhe tridhjetë ose dyzet faqe të tjera, në mënyrë që me ndërgjegje të qetë ta quante roman (H. Kadare, 2011: 101). Mirëpo, autori kishte rënë viktimë e manipulimeve të daktilografistëve, prandaj ai edhe pse shton faqe, gjatë daktilografimit romani i zvogëlohet: Zhgënjimi prej daktilografimit ishte katastrofik. Dorëshkrimi i mëparshëm prej 115 faqesh, jo vetëm që nuk kishte arritur aq sa kujtonte e shpresonte ai, por ishte tkurrur në 90 faqe (H. Kadare, 2011: 103). Pasi autori e merr si kriter zhanri numrin e faqeve, vendos ta realizojë ëndrrën e tij për ta bërë tregimin roman. Atëherë i lind ideja për ta shkruar historinë e ushtarit dezertor të cilën e jep në formë ditari. Gjithashtu, shton edhe nja 20 faqe të tjera nëpër kapitujt tjerë dhe puna merr fund (H. Kadare, 2011: 104). Edhe pse në vitin 2011 Ismail Kadare deklaroi publikisht se nuk do të shkruante më romane, kjo nuk domethënë se ai ka revista saras

hequr dorë nga përpunimet e veprave të tij. Këtë mënyrë të intervenimit kritika shqiptare nuk e ka analizuar asnjëherë sa dhe si duhet, madje ndonjë studiues krijimin e varianteve e ka parë si shenjë të papjekurisë së autorit, duke harruar që, siç thotë Tanselle, jostabiliteti tekstual kushtëzohet nga idealizmi editorial (Tanselle, 1996: 60).

Versione dhe variante Historia e letërsisë njeh mjaft shembuj të ndryshimit të veprave të periudhave të ndryshme. Por, kritika gjenetike kryesisht merret me vepra të shkruara nga shekulli 17 e këndej, pasi që më herët mungonte kujdesi i arkivimit të drafteve. Ndryshimet si ato në dorëshkrimet e Flaubert-it e Fitzgerald-it janë të natyrës artistike, mirëpo ka edhe raste kur censura imponon ndryshimet, si, për shembull, Tartufi, fundi i të cilit u imponua nga censura oborrtare, apo Vuajtjet e djaloshit Verter, për ribotimin e të cilit Goethe, duke kuptuar që kishte shkaktuar një valë vetëvrasjesh, shkroi dy strofa ku i porosit lexuesin të mos ndjekin fatin e Verterit. Intervenimet zakonisht janë dy llojesh: ideologjike dhe artistike. Intervenimet ideologjike kushtëzohen nga censura politike, ose nga evoluimi intelektual i shkrimtarit, rrjedhimisht nga ndërrimi

i bindjeve politike, ndërsa ato artistike imponohen nga vetë shkrimtari, i cili, pas një kohe, falë leximit, njeh më shumë praktika të shkrimit dhe përvetëson ide të cilat vendos t’i zbatojë në romanin tashmë të botuar për ta bërë më interesant në raste ribotimi. Sipas shkallës së intervenimit, tekstet e ndryshuara ndahen në variante (retushime të lehta) dhe versione (amplifikime, ose retushime të thella). Varianti karakterizohet nga intervenime të natyrës linguistike dhe stilistike, pra përfshin kryesisht dekorin, kurse versioni nënkupton intervenime më të thella në planin ideologjik dhe atë artistik. Gjenerali ka tri versione që publikohen gjatë viteve 1962, 1963 dhe 1967. Fillimisht publikohet si tregim, pastaj si roman, për t’u botuar prapë si roman, por pothuajse dyfish më i madh. Këto të tria janë versione, sepse janë amplifikime të mëdha, ose shërbejnë si bazë për amplifikim (tregimi rritet e bëhet roman, pastaj romani rritet thuajse dhe një herë aq). Janë edhe dy variante: 1971 dhe 1998. Varianti i parë shton nja njëzet faqe, varianti i dytë përmban intervenime drejtshkrimore, intervenime ideore, stilistike dhe linguistike, shton dhe heq fragmente dhe ndonjë kapitull. Ndërsa prekje të lehta (por jo aq sa për t’u konsideruar variante) në përdorimin e shenjave të pikësimit, ka edhe në botimin e vitit 2001 dhe 2007. Botimet e tjera janë thjesht ribotime pa intervenime. Si tregim botohet edhe dy herë të tjera në revista: Zëri i Rinisë (Tiranë, 1962) dhe Jeta e Re (Prishtinë, 2011), si dhe një herë në format libri (“Om”, Prishtinë, 2012). Si roman, në Prishtinë është botuar e ribotuar vetëm versioni i vitit 1967, përjashto botimin e “Kohës”, që është ribotim i variantit 1998. Versioni i vitit 1967 edhe në Tiranë ribotohet më 1968. Pra, versioni i vitit 1967 ka qarkulluar më së shumti në hapësirën shqiptare, ndërsa në shekullin e ri qarkullon më shumë varianti i vitit 2001. Gjenetika dhe variantistika tregojnë që Gjenerali i ushtrisë së vdekur është vepra më proteike e Ismail Kadaresë, i cili nga viti 1962 e deri sot, nuk ka hequr dorë nga intervenimet në të. Përpunimi i Gjeneralit është, siç do të thoshte Horaci, një punë me limë (labor limae) që udhëhiqet nga dëshira e autorit për ta përkryer veprën. BIBLIOGRAFI George T. Tanselle, Textual Instability and Editorial Idealism, “Studies in Bibliography”, XLIX, 1996. Helena Kadare, Kohë e pamjaftueshme, Onufri, Tiranë, 2011 Éric Faye, Tri biseda me Kadarenë, Onufri, Tiranë, 2007 Louis Hay, La litterature des ecrivains. Questions de Critique Genetique, Paris, 2002 9

Dorëshkrimi si paranojë Jon Leka

Z

emërngrirë. Mezi ecte. Lëshonte këmbën mbi gjethe si mbi tehun e thikës, gati pa frymë, ashtu lëvizte ai pyllit pa ditur për ku. Sa më thellë aq më errët. Sa më zi aq më frikë. Ishte njëri nga ata të rinjtë që kishin përlarë pyjet, alpet, ujërat për t’i shpëtuar dhunës së tiranes Anomaliza, asaj perandoreshe egërsirë të vendit fqinj që pushtoi Filomoninë, shtetin e vetëm në botë që kapërceu utopinë. [Emri i të riut? Do ta pagëzojmë pasi ta kemi zgjeruar edhe më tregimin] Në çastin kur nuk shihte më gjësend dhe të vetmen ndjesi ia shkaktonte gjaku i tij që nga balli, hundës, buzëve që ia ngrohte gjithë trupin, se ç’u ndriçua gjithçka. Jo dielli, as hëna nuk e sollën atë dritëmadhe kundër zisë, por ishte Anomaliza. Ajo shtriga, më e tmerrshmja e epokës dhe historisë,ajo gjuante me predha në të gjitha drejtimet e hapësirës për ta zënë, shpartallojë, vrarë edhe kopjen e fundittë Filomonisë. Drita, zjarri ia shpalosi botën atij siç ishte bërë para se të shndërrohej në humbëtirë: ulërima, kufoma, gërmadha gjymtyrësh nga të gjitha speciet e mundshme, tmerr si ferr. Ikë, ikë, dy ditë, tri ditë derisa përplaset me kokë për një shkëmbi thepor dhe... [Këtu mbyllet kapitulli për t’u zgjuar në manastirin e kapitullit tjetër] I. Kjo lartë është bërthama e një rrëfimi të nisur para dy dekadash. Pas çdo skice, fragmenti, huazimi gongorist, letra, dorëshkrimi merrte pamjen e një fushëbeteje ku ngjyrat, shenjat dhe shkronjat do të pranonin me parë të digjeshin, lageshin, zhbëheshin se sa të jetojnë ashtu, të hipura mbi njëra tjetrën, të dëbuara skajeve ose duke koekzistuar

10

si formacione fjalish të zhveshura nga çdo lloj kuptimi. Sa më shumë fleta aq më shumë pasiguri. As pas 70 faqeve autori nuk dinte emrin e kryepersonazhit të tij. Gjitha skenat, personeli, figurat dhe metaforat i dukeshin jo më art, dhurata muzash engjëllorë, por armatë kotësish me të vetmin synim: ta shtyjnë autorin të heq dorë nga pasioni i tij. Të mos shkruaj më kurrë letërsi. Të ikë si mijëra tjerë zyrave protokollare të kohës, duke u shndërruar në atë që ishte para se të provoj shkrimin: në qenie që kërkueshëm vdes pa gjetur gjë. Një dorëshkrim i tillë s’meriton gjë tjetër veçse zhdukja ose jeta nën dry. Po, patjetër, i mundshëm edhe ky ekzekutim sikur rrëfimi mos të ishte copë e frymës së tij. III. Filomonasi hap sytë. I shtrirë. Një rresht tullacësh, një varg mantelzinjsh janë murrët që e mbrojnë nga trauma, nga pylli, nga fushëbeteja, nga e shkuara, atë çast pas rilindjes së tij. Kështu duket nisja e jetës në ferr? Lëvizja minimale e kokës së njërës nga ato fytyrat e mrrolura të murgjve mundësoi një vrimë, një rreze drite që filomonasi shpejtë e shkurtë e kapi me sy. Dritë! – bërtiti në gjuhën e tij. Vetëm një qiri, është vetëm një qiri i foli koka e më plakut ndër fytyrat e pajeta të murgjve jo vetëm të veshur ashtu por edhe që jetonin në zi. Nuk qenkan demonë. Bindet filomonasi kur murgjit nisen drejt altarit me një kafkë shimpanze përmbi. Muummmm, maaaammmmm, zummm dhe pas disa seancave të murgjve në ushtimë kryemurgu i shpall filo...realitetin e ri: Nga ai moment i paemri quhet Eksulo. Pas një larjeje e shpëlarjeje me raki hudhrash do të sillet në një qeli në mesin e së cilës gjendet një gropë qindra metrash e thellë, në bazën e së

cilës jetojnë specie të panjohura. Në qeli është e ndaluar drita dhe mosrënia në gropë është provimi i pranimit të Eksulos si murg të rregullt të manastirit. Në frikë dhe pa dritë? Ky është kushti i manastirit? As ulërimat, as revolta, revista saras

vetëm pluralitetin e anomalive në favor të një supra-anomalie si monotonia, njëdimensionaliteti, një bote ku njerëzit si automatë, zombi do të ëndërronin si Eksulo para emrit të tij e jo hiçgjë më shumë. Një manifest kundër anomalive por edhe utopisë më të këndshme të imagjinatës humane? Donte autori që me manastirin t’i djallëzojë religjionet si të paafta për ta ofruar mesin ndërmjet këtij konflikti? Dikur dorëshkrimi doli nga foshnjëria, nga letra u gradua virtualisht nëdoc. Dorëshkrimi ndërkohë ishte bërë jo vetëm hadesi stërmundues i autorit të futur në një labirint dhe s’ din si të shpëtojë prej tij, por duke u shtuar në 150, 200 faqe ai i bënte konkurrencë autorit si dokument dhe ekzistencë e një etape historike, kohore, ai dëshmonte me dashjen apo pa vullnetin e autorit rrugën jo vetëm të kërkimit të botës më të përshtatshme por edhe shkallët e zhvillimit të tij individual. Dorëshkrimi denonconte atë si habitus, ishte biografia më e saktë frymës së tij. U bë roman, vepër artistikë, novelë? Jo! Çka nëse dorëshkrimi bie në ujë e zhduket pjesa e parë e tij? E po u dogj kompjuteri? Paranojat janë edhe më të këqija; çka nëse autori vdes në një aksident si Roland Barthes me manuskriptin e tij mbi dashurinë ndërsjetull ose si Albert Camus ende pa ia bashkuar gjymtyrët «Njeriut të parë»? IV. Eksulo jeton në errësirë. Pas katër viteve në qeli ai i lutet vetëm një perëndeshe: dritës! Jo zotërave të kafkës së shimpanzesë së Manastirit u lutet ish filomonasi kokëfortë, por diellit, qiririt dhe gjithçkaje tjetër që në kujtesë i ka mbetur si burim drite. Pas një mum-zumi si në ekstazë dhe orgji vendosin murgjit ta hedhin jashtë portës dhe jetës së tyre në zi. Gjak dhe qelb i rrjedhin nga sytë. Ajo dritë që luti aq shumë ia plasi sytë. Përtokë i shtrirë pret natën. Eksulo sheh vetëm në errësirë. Gjen rrugën për në Filomoni. Anomalizën e kanë pushkatuar perënditë. Edhe më qetë se në Utopi është në vendin e tij, ku ai rifillon jetën e tij si lugat, për ta prishur rendin, monotoninë, për ta kthyer sërish zhurmën, dinamikën, lirinë.

as refuzimet as përpjekja për të gjetur portën për jashtë nuk e ndihmojnë Eksulon t’i shpëtoj gjendjes. III. Është manastiri sinonim i burgut të revista saras

autorit brenda dorëshkrimit të tij? Në 70 faqet e para dukej sikur autori të kërkoj alternativën e tretë ndërmjet adaptimit brenda sistemeve që jetojnë në anomali dhe filozofive që me monotë-vërtetat e tyre mund të zhduknin

V. De facto nga këtu nis rrëfimi, romani i njëmendtë, nga çasti kur Eksulo merr emrin Lugat. Pas njëzetë viteve autori tashmë dinë konturet dhe qëllimin e veprës së tij; është vetë jeta e dorëshkrimit ajo histori që do të flasë mijëra herë më shumë se çdo roman që i ka dhuruar ai autorit gjatë jetës së tij. Do të bëhej Kafka monument i letërsisë pa tradhtarin Max Brod që i shpëtoi dorëshkrimet e tij? 11

Dorëshkrimi i fundit i Dino

Buzzatit Domenico Porzio Përktheu: Eris Rusi

P

ërmbledhja e elzevirëve dhe e tregimeve “Netët e vështira” e botuar në shtator 1971 dhe e përzgjedhur nga autori mes një morie të madhe tekstesh, pjesërisht të pabotuar, si dhe e përfshirë gjerësisht në faqet e “Corrieredella Sera” dhe në revista të tjera, ishte libri i fundit i publikuar nga Dino Buzzati kur ishte gjallë. Sëmundja që e mundonte prej kohësh e për të cilën ishte i ndërgjegjshëm që nuk mposhtej dot, e detyroi që atë muaj dhjetori të shtrohej në një klinikë milaneze. Aty iu nënshtrua një ndërhyrjeje kirurgjikale: “një operacion jo shpëtimtar, fatkeqësisht”–i shkroi GenoPampalonit, duke e falënderuar për kritikën e bërë për vëllimin–për shkak të sëmundjes së rrallë, misterioze dhe tinëzare, rasti i fundit i të cilës i vërtetuar daton në dinastinë e dytë të Gorgonidëve”. Brenda asaj klinike Buzzati kaloi Krishtlindjen e 1971-shit dhe vdiq më 28 janar 1972. Pas vdekjes së tij, në tetorin vijues, doli (nën përkujdesjen e autorit të këtyre rreshtave) përmbledhja “Kronikat tokësore”, një antologji e gjerë kjo, e materialeve që i afroheshin më shumë gazetarisë, por jo më pak domethënëse 12

për përkufizimin e një shkrimtari që pat deklaruar shpeshherë që “gazetaria dhe letërsia rrëfimtare janë për mua e njëjta gjë identike. Dhe në raportin fantazi-ngjarje kronike gjendet me siguri mekanizmi bazë i gjërave të mira që unë siç duket kam shkruar”. (Duke shqyrtuar cilësinë e pashembullt të këtyre dy prirjeve, EuxhenioMontale nënvizonte me mprehtësi që tek Buzzati rrëfimi ishte “e njëjta dorashkë, por e përmbysur”.) “Netët e vështira” është një libër që përfaqëson gjerësisht tematikat buxatiane dhe, si përherë, e shoqëruar (“unë tregoj gjërat dhe ndjenjat që provoj”) me një tonalitet të fuqishëm autobiografik: ai, në fakt, “nuk e humbi kurrë instinktin e shndërrimit në përrallë edhe të ngjarjeve ku ai vetë ishte protagonist” (G. Piovene). Ajo çka vjen si më këmbëngulëse dhe me depërtim më të distancuar autobiografik (Buzzati prej disa vitesh e njihte mandatën e hidhur klinike që i takonte), është drithërima–me sy të tharë–e “lajmërimeve të nisjes”, kjo është alegoria e “thirrjeve” pa diskriminim, regjistrimi “nga largësi të pallogaritshme...i fishkëllimës të gjatë dhe ankuese të trenit; çka është shenja fatale”. Realiteti i DinoBuzzati-t është ai i njeriut: i ndëshkimit të tij enigmatik dhe

i labirinteve përqark. Këtë realitet nisi ta hulumtojë me përdëllim shpirtëror që nga mosha e njomë me “Barnabo i maleve” (1933), e saktësoi në alegorinë e mrekullueshme dhe të pamëshirshme të “Shkretëtirës së tartarëve”, për të ritheksuar më pas, në çdo roman të mëvonshëm, përrallën dhe komedinë. Ky është i njëjti fill i kuq që lidh, diku më fshehtas e diku më dukshëm, faqet e “Netëve” dhe që rilind, këtu, i hapur dhe i zbuluar, në tregimin “Ç’do të ndodhë më 12 tetor?”: “Njeriu është një anomali e paparashikuar e verifikuar në harkun e procesit evolues të jetës dhe jo rezultati ku duhej të çonte domosdoshmërisht revista saras

“Vrapo, arratisu, vrapo, fantazi e mbijetuar deri më sot. E etur për të të zhdukur, bota civile të është vënë nga pas, nuk do të të japë më paqe” Dino Buzzati

evolucioni. A mund të përfytyrohet, në fakt, që fabrika e natyrës të hidhte në qarkullim një kafshë në të njëjtën kohë të dobët, shumë inteligjente dhe të vdekshme, pra pashmangshmërisht të palumtur? Ishte një farë gabimi, një rast thuaje i pamundshëm...” Kësisoj repertori narrativ këmbëngul në kundërshtimin e dëshpëruar, torturues, të kësaj rastësie të pamundshme. Ajo çka vjen si më këmbëngulëse dhe me depërtim më të distancuar autobiografik (Buzzati prej disa vitesh e njihte mandatën e hidhur klinike që i takonte), është drithërima–me sy të tharë–e “lajmërimeve të nisjes”, kjo është alegoria revista saras

e “thirrjeve” pa diskriminim, regjistrimi “nga largësi të pallogaritshme...i fishkëllimës të gjatë dhe ankuese të trenit; çka është shenja fatale”. Kjo sinjalistikëfunebre, në librin që ai e dinte se ishte mesazhi i fundit publik i tij, mund të zgjerohej edhe më tej. Përgjatë pranverës dhe verës të 1971shit, periudhë gjatë të cilës Buzzati po zgjidhte materialet për “Netët e vështira” dhe po merrej me korrigjimin e bocave, ai e mbushte përplot ditarin e përditshëm (praktikisht akoma të papublikuar) me variacione mbi temën e lajmërimeve; gjendja shëndetësore i sugjeronte, ditë pas dite, metafora të vazhdueshme mbi

‘vetëdijen’ e tmerrshme, që përcilleshin me parabola transparente (regjimente në nisje, lajmëtarë të papritur, tingëllima të pashmangshme fanfarash, shënime misterioze urdhëresash fetare), me qëllim dobësimin e vdekjes duke e shndërruar këtë brenda rregullash dinjiteti dhe bindjeje: “Vdekja” – shkruante Guido Piovene, duke komentuar disa faqe të këtij ditari – “shndërrohej kështu në një akt që futej brenda një kodi disiplinor universal, nga ku asgjë që jeton nuk mund t’i shmangej”. Rendi që shpallet papritur nga kulla e padukshme mbi të cilën pushon klesidra e Zotit, nuk pranon dezertorë. 13

Ditët e humbura Dino Buzzati

D

isa ditë pasi hyri në zotërim të vilës madhështore, Ernes Kazirra, duke u kthyer nga jashtë, dalloi së largu një burrë që po dilte nga një portë dytësore e murit rrethues me një arkë mbi shpatulla që e ngarkoi në një kamion. Nuk arriti dot ta ndalonte para se të nisej. Atëherë

e ndoqi me makinë. Kamioni bëri një rrugë të gjatë deri në periferinë e largët të qytetit, duke u ndalur buzë një rrëpire të thellë. Kazirra zbriti nga makina dhe u afrua të shihte. I panjohuri e shkarkoi arkën nga kamioni dhe si bëri ca hapa, e vërviti në greminën e tejmbushur me mijëra e mijëra arka të tjera të njëjta. Iu afrua burrit dhe e pyeti: - Të pashë që po nxirrje jashtë atë arkën nga parku im. Çfarë kishte brenda? Po

gjithë këto arka të tjera çfarë janë? Tjetri e vështroi dhe buzëqeshi: - Kam akoma në kamion, për të flakur poshtë. Nuk di gjë? Janë ditë. - Çfarë ditësh? - Ditët e tua. - Ditët e mia? - Ditët e tua të humbura. Ditët që ke humbur. I prisje, s’është kështu? Erdhën. Çfarë bëre me to? Shikoji, të paprekura, ende të fryra. Kurse tani...

Ndjeu të pështjellohej nga njëfarë gjëje këtu, në murin

e stomakut. Shkarkuesi i

kamionit qëndronte drejt, buzë rrëpirës... Kazirra vështroi me vëmendje. Formonin një grumbull të stërmadh. Zbriti poshtë, në brendësi të greminës dhe e hapi një kuti. Brenda gjendej një rrugë vjeshte dhe në fund Graciela, e fejuara e tij që po ikte përgjithmonë. Kurse ai as që po i telefononte. Hapi një të dytë. Ishte një dhomë spitali dhe mbi shtrat vëllai Jozefi, i sëmurë, që e priste. Por ai gjendej jashtë për punë. Hapi një të tretë. Në portikun e shtëpisë së vjetër mjerane qëndronte Duku, qeni besnik që e priste prej dy vitesh, i katandisur kockë e lëkurë. Ai as që e çonte ndër mend të kthehej. Ndjeu të pështjellohej nga njëfarë gjëje këtu, në murin e stomakut. Shkarkuesi i kamionit qëndronte drejt, buzë rrëpirës, i palëvizshëm, si një ekzekutues. - Zotëri! - klithi Kazirra. - Më dëgjoni. Më lini që të marr me vete të paktën këto tre ditë. Ju përgjërohem. Të paktën këto të treja. Unë jam i pasur. Do t’iu jap ç’të dëshironi. Shkarkuesi bëri një gjest me të djathtën, si për të treguar një pikë të paarritshme, si për të thënë që ishte tepër vonë e që nuk mund të zgjidhej dot më gjë tani. Pastaj u tret në ajër, e në çast u zhduk edhe grumbulli i stërmadh i arkave misterioze. Kurse hija e mbrëmjes, po zbriste teposhtë. Përktheu: Eris Rusi 14

revista saras

I harruari Saimir Muzhaka

N

ëna. Del si hëna. Jep dritë, edhe prej së largu! Qëkur, më shfaqej sa herë binte nata. Në vogëli, kati i dytë i shtëpisë gjithnjë më kallte tmerrin. -Mama, shko më merr një libër lart! Nuk vonohej. Ose kur e bënte, i hakërrehesha pa kuptuar shumë: -Dëgjon moj, ti, shko shpejt! Yt! Ku e dija unë ahere se çështë nëna. Nuk e dija sa orbita kryente hëna poshtë, që ndryshe nga lart, nuk bën hiç rreth vetes. Fëmijët s’dinë të bëjnë llogari! Shkonte, e gjora, e kthehej me një libër, katër batanije, një çarçaf të bardhë dhe dy buzë të thara. Ngaqë donte të më priste frikën, ndonjëherë, ulej në fund të shkallëve. S’mbyllte gojë! -Hë, ja, nuk po iki, jam këtu, po të pres, po të pres, mos ki frikë, jam këtu, nuk po iki, e shikon!- recitonte, gjersa zbrisja si rrufe.Mos ki frikë! Ti po rritesh e je djalë i fortë!thoshte dhe më puthte ballit.- Më do rritesh, do më mbrosh dhe mua!- puthte ballin prapë.- Ta kam shtruar vendin! Mbetesha pa mend, kur kuptoja se gjatë kohës që qendronte në fund të shkallëve dhe bërtiste, ajo kish shtruar shtretërit, kish mbyllur dritaren të mos frynte agut, e me gjasë, kish lagur me dy gllënjka ujë buzët krejt të thara. Unë u rrita; unë po bëhem burrë. Nëna prapë më puth në ballë. Dhe unë ende s’di të mbledh në dashuri, veçse kur më hipën frika... Gusht. Mesnatë. Dhomë gjumi. Shtrat. -Mama! Moj mama! I tmerruar, u mblodha sa një grusht në cepin e krevatit. M’u çor gryka që nga dhoma ime dhe, siç prisja, nuk vonoi shumë. Doli aty para. Hëna nuk fle gjumë! -Ç’ke?! Flokët e pashkarravitur; sytë e hapur plot. -Ç’ke, m’u bë gjaku ujë! -Është një karkalec, ja, m’u aty aty pas dere. Sa i madh që është! -Uh! Apapa! Mos ki frikë, more! Ja, do ta heq! E tërhoqi derën me ngadalë, karkaleci s’dukej. Ngriti kokën në tavan, pa pas komodinës, u shtri përtokë të shihte nën krevat… -Ja, ja!- u hodha mbi jastëk.- Është aty,

revista saras

pas kolltukut. Karkaleci kërceu me shpejtësi, skrop i zi, trupmadh, me krahë të gjelbër. -Ngeci karkaleci!- qeshi ime më.- E shikoj ku është, po s’po di ta kap. Eja më ndihmo, unë nga njëra anë, ti… -Jo, jo! Po të pres tek dera jashtë,- u hodha tutje shtratit, drejt tek pragu i portës. Zbrita shkallët, dola jashtë shtëpisë. Ca frikëra harrohen me ngadalë. Errësira, nuk më tremb në këtë moshë. U ula këmbëkryq, pas murit; prita çosa minuta, gjersa erdhi ime më. -Futu brenda! -E kape? -Ja, nuk e sheh?! -Uff!- u lehtësova, tek i pashë në duar karkalecin e zënë mat. E mbante anash, me një shami burrash, duke mbledhur nofullat, siç bën ai që ka pështirë. U futa dhe e prita në oborr. Nëna bëri disa hapa dhe e hodhi karkalecin m’u në rrugë. Erdhi, mbylli portën dhe më tha: -Ja, kaq. Shpëtuam! U afrova dhe e putha ballit. I kalova dorën përmbi flokë. Është e vogël, hyn dy herë tek unë. Është e rrudhur. Buzëtharë! -Sa të dua! -Sa të dua!- përsëriti fill pas meje.- A nuk

rroj për këto fjalë?- tha dhe hapi krahët. Mori dritë porsi hënë. Dhe lëshoi një erë të këndshme anës gushe… -Eja, hyjmë brenda!- shtoi pas përqafimit.Më vjen ende krupë! -Krupë?!- më habiti.- Si e hoqe atëherë? -Edhe ti!- nëna i ra mendjes,- s’ke dy pare tru! Unë kam frikë më shumë se ti! Erdhi babi, si përherë! U ngjitëm lart. Në korridor, babai qeshte me shpoti: -Ah, lepur, lepur! Që të tremb dhe karkaleci. Ishte në të shkurtra. I përgjumur, hapngadaltë. Duart e vrazhda i pikonin ujë dhe sapun. -Edhe fli!- tha prej andejmi. -Mirë e ka, shpirti im, mos rri vonë!- u bë nëna tok me të. Shtrat. Trupmbledhur. Symbyllur. Ndjesiplotë. “Erdhi babi, si përherë”! Dhe unë, si përherë, në mendje kisha çuar veç orbitat që bën nëna, që del si hëna, sa herë më zënë rrugën brengat. Siç bëj kur e marr në telefon, e prej së largu më shëron! I shkreti baba, me duar të vrazhda; babai që më puth në ballë rrallë… Dielli që i jep dritë hënës, por shpeshmi e harrojmë, e harrojmë… 15

poezi

Porsi një grua Bob Dylan

Përktheu: Edvin Shvarc Porsi një gur që ka marrë tatëpjetën Njëherë e një kohë aq bukur visheshe nga një kacidhe lypsave u hidhje kur kaluar ishe, apo jo? Njerëzit të paralajmëronin: “Kujdes kukull se qafën do thyesh”! Kurse ti mendoje se ata po talleshin dhe së qeshurës ia plasje me të gjithë ata që pranë i qasje, por tani s’flet më me zë aq të lartë. Tani nuk ngjan edhe aq krenare kur për vaktin tjetër të duhet të rropatesh. Si të duket? Si ndihesh? Kur je pa një strehë mbi krye? Krejtësisht e panjohur, porsi një gur që ka marrë tatëpjetën? Vërtet ke shkuar në shkollën më të mirë, zonjushë vetmitare, por e di fort mirë që vetëm deheshe në të dhe askush s’të mësoi se si t’ia dilje mbanë në rrugë, ndërsa tani po zbulon që duhet të mësohesh me këtë gjë. Pate thënë dikur që kurrë nuk do të bëje kompromis me endacakun misterioz, por tani po e kupton që ai nuk po të shet dëngla teksa e vështron drejt e në boshllëkun e syve të tij dhe i kërkon të bëni një pazar? Si të duket? Si ndihesh? Kur duhet t’ia dalësh mbanë vetë? Pa asnjë ide se ku e ke shtëpinë? Krejtësisht e panjohur, porsi një gur që ka marrë tatëpjetën? S’e ktheve kokën kurrë të shihje mrroljet e xhonglerëve dhe karagjozëve kur mblidheshin të tërë për të të zbavitur me numra. Asnjëherë s’e more vesh që nuk ia vlen, nuk duhet t’i lësh të tjerët të bëjnë qejf me ty. Dikur bridhje mbi kalin e kromuar me diplomatin tënd, të cilit i varej në sup një mace siameze, por sa idhët të vjen kur zbulon se ai s’qe aty kur duhej vërtetë të ishte pasi prej teje mori çdo gjë që mundi të vidhte! Si të duket? Si ndihesh? Kur duhet t’ia dalësh mbanë vetë? 16

revista saras

Pa asnjë ide se ku e ke shtëpinë? Krejtësisht e panjohur, porsi një gur që ka marrë tatëpjetën? Princesha në prag të derës dhe gjithë njerëzit e bukur po pinë duke menduar se të tëra i kanë të shtruara po shkëmbejnë lloj-lloj dhuratash e gjërash të çmuara, por moj kukull, më mirë peng lëre unazën me diamant! Dikur nga mahnitja pa frymë të linte Napoleoni me rrecka dhe gjuha që përdorte. Pse s’shkon tek ai tani, po të thërret, s’mund t’ia prishësh dot tani që nuk ke asgjë, askurrfarë gjëje për të humbur? Tashmë je e padukshme, nuk ke më sekrete për të ruajtur! Si të duket? Si ndihesh? Kur duhet t’ia dalësh mbanë vetë? Pa asnjë ide se ku e ke shtëpinë? Krejtësisht e panjohur, porsi një gur që ka marrë tatëpjetën?

Sara Mbi një dunë u ula dhe hodha sytë drejt qiellit, kur fëmijët qenë vocërrakë dhe luanin në plazh. Ti më erdhe nga prapa dhe të pashë tek shkoje tutje, ishe ngahera aq afër dhe ende mund të të prekja. Sara, oh Sara! Çfarë të shtyu të ndërrosh mendje? Sara, oh Sara! Aq e lehtë për t’u parë dhe aq e vështirë për t’u përcaktuar! Akoma i shoh tek luajnë me kovat e tyre në rërë, vrapojnë drejt detit për t’i mbushur me ujë, ende i shoh guackat kur u binin nga duart ndërsa ndiqnin njëri-tjetrin për në kodrinë. Sara, oh Sara! O engjëll i virgjër e i ëmbël, o dashuria e ëmbël e jetës sime! Sara, oh Sara! O xhevahir rrezëllitës, o grua e mistershme! Tek flija mes pemëve pranë një zjarri mes nate, tek rrufitja rum të bardhë në një bar portugez, kur ata luanin kaladibrançe dhe dëgjonin për Borëbardhën, ndërsa ti në një treg të Savana-la-Marit. Sara, oh Sara! I kam aq të qarta në mendje saqë s’mund t’i harroj kurrë! Sara, oh Sara! Për dashurinë për ty kurrë s’mund të pendohem! Ende më tingëllojnë në vesh ato kambanat e kishës metodiste, sapo kisha marrë ilaçin dhe sikur e kalova, pa vënë gjumë në sy net me radhë në një hotel në Çelsi duke shkruar për ty “Zonjën sytrishtë të ultësirave”. Sara, oh Sara! Kudo që udhëtojmë s’jemi kurrë të ndarë! Sara, oh Sara! O zonjëz e bukur, që të kam aq për zemër! Si të takova? As vetë nuk e di! Një lajmëtar më nisi drejt një stuhie tropikale, Ti në dimër ishe atje, rreze drite mbi dëborë, dhe mbi udhëzën e pellgut të zambakut kur moti qe i ngrohtë. revista saras

Sara, oh Sara! Sfinks i shenjës së akrepit veshur me fustan të bardhë mëndafshi! Sara, oh Sara! Duhet të më ndjesh për padenjësinë time! Tani plazhi është i shkretë, përveç disa leshterikëve, dhe mbetjeve të një anijeje të vjetër që dergjen në breg. Ti gjithmonë më përgjigjeshe kur ta kisha nevojën, më dhe një hartë dhe një çelës të derës tënde! Sara, oh Sara! O nimfë magjepsëse me hark e me shigjetë! Sara, oh Sara! Mos më lër kurrë, mos m’u largo!

Shakaxhiu Mbi ujra rri dhe bukën rreth e rrotull flak ndërsa sytë e idhullit kokëhekur si prush xixëllojnë. Anijet tutje-tëhu nëpër mjegull lundrojnë, ke lindur me nga një gjarpër në secilin grusht teksa një uragan dufin e vet shfrynte. Lirinë e ke shumë pranë, por ç’e do, e vërteta është aq larg, sa s’ia vlen barra qeranë. Shakaxhiu hedh valle nën melodinë e bilbilit, zogu lart fluturon nën dritën e hënës, oh, oh, oh, more shakaxhi! Dielli shpejt e shpejt zë vend në qiell, ti ngrihesh, por askujt s’i thua mirupafshim, të marrët turren aty ku edhe engjëjt tuten të shkelin të ardhmet e tyre me kaq llahtare të mbushura, por ti nuk tregon as edhe një, duke zhvoshkur edhe një lëkurë tjetër një hap para përndjekësit që ngulmon përbrenda. Shakaxhiu hedh valle nën melodinë e bilbilit, zogu lart fluturon nën dritën e hënës, oh, oh, oh, more shakaxhi! Je njeri i maleve, mbi re mund të shkelësh, manipulues turmash, shtrembërues ëndrrash, drejt Sodomit dhe Gomorrës po shkon, por ç’t’u bë vonë! Atje nuk gjendet askush që me tët motër të verë kurorë, shok i martirit, një mik i gruas së koritur, ia ngul sytë furrës përvëluese dhe dallon pasanikun pa emër. Shakaxhiu hedh valle nën melodinë e bilbilit, zogu lart fluturon nën dritën e hënës, oh, oh, oh, more shakaxhi! Epo mirë, Libri i Levitikusit dhe Deuteronomisë, ligji i xhunglës dhe i detit janë mësuesit e tu të vetëm. Në mjegullnajën e agimit mbi një kalë qumësht të bardhë Mikelanxhelo mund t’i kish gdhendur vërtet tiparet e tua duke pushuar nëpër fusha larg hapësirës turbulluese gjysmë i fjetur pranë yjeve me një qenush të vockël që fytyrën ta lëpin. Shakaxhiu hedh valle nën melodinë e bilbilit, zogu lart fluturon nën dritën e hënës, oh, oh, oh, more shakaxhi! 17

Sa bukur, pushkatari përgjon të sëmurët e të dobëtit, edhe predikuesi gjurmon po të njëjtët, po se kush do t’i kapë i pari, është e paqartë. Shkopat e gomës dhe zorrë uji, gaz lotsjellës, drynj, kokteje Molotov dhe gurë pas çdo perdeje, gjykatës me zemra mashtruese tek japin shpirt në pezhishkat që vetë kanë endur, është vetëm çështje kohe që nata të pllakosë. Shakaxhiu hedh valle nën melodinë e bilbilit, zogu lart fluturon nën dritën e hënës, oh, oh, oh, more shakaxhi! Është një botë e errët dhe qiejt ngjajnë me një gri rrëshqitëse një grua sapo lindi sot një princ dhe e veshi me të kuqe. Ai priftin do ta ketë në xhep dhe tehun në zjarr, do t’ua shkulë rrugëve jetimët e në këmbët e ndonjë kurve do t’i plasë. Ah, more shakaxhi, ti e di mirë se ç’kërkon ai, ah, more shakaxhi, mos i kthe fare xhevap! Shakaxhiu hedh valle nën melodinë e bilbilit, zogu lart fluturon nën dritën e hënës, oh, oh, oh, more shakaxhi!

Varg ëndrrash Po mendoja për një varg ëndrrash ku asgjë nuk del në sipërfaqe, çdo gjë rri poshtë aty ku plagë ka marrë dhe ndalet përfundimisht. Nuk po e vrisja mendjen për ndonjë gjë të veçantë porsi në një ëndërr, kur dikush zgjohet dhe ulërin. Asgjë edhe aq e veçantë, thjesht po mendoja për një varg ëndrrash. Duke menduar për një varg ëndrrash ku koha dhe ritmi fluturojnë dhe s’ka dalje nga asnjë drejtim veçse nga ai që me sy nuk e dallon dot. Nuk është se po bëja ndonjë lidhje kushedi se çfarë, s’po bija pre e ndonjë intrige të ndërlikuar, asgjë që nuk mund të zhbirilohej thjesht po mendoja për një varg ëndrrash. Ëndrra aty ku çadra mbyllet nëpër shtegun ku je vërvitur dhe letrat që mban në dorë s’janë fort të hairit, vetëm nëse u përkasin ndonjë bote tjetër. Në njërën, numrat kishin marrë flakë, në një tjetër më ra rasti të shoh një krim tek një e tretë ia kisha dhënë vrapit dhe tek e katërta thjesht po kacavirresha pa kërkuar ndonjë ndihmesë të veçantë, pa bërë ndonjë përpjekje të stërmundimshme, e kisha arritur cakun ndërkaq thjesht duke vrarë për një varg ëndrrash.

Porsi një grua Askush nuk ndjen më dhimbje sonte tek rri në shi. Që të gjithë e dinë 18

se vogëlushja ka veshur rroba të reja, por së fundmi ia dalloj lidhkat dhe fluturat që i kanë shkarë nga kaçurrelat. Ajo i pranon si një grua, po, po, i merr, bën dashuri porsi një grua, po, po, bën, ndjen dhimbje porsi një grua, por thyhet si të ishte një vajzë e vogël. Mbretëresha Mari është mikesha ime, besoj që sërish diku do ta takoj, askujt mendja nuk duhet t’ia presë se vogëlushja nuk mund të bekohet, derisa ta kuptojë që është njësoj si të tjerat me mjegullën, amfetaminën dhe perlat e saj. Ajo i pranon si një grua, po, po, i merr, bën dashuri porsi një grua, po, po, bën, ndjen dhimbje porsi një grua, por thyhet si të ishte një vajzë e vogël. Shiu po binte rrëke qysh në fillim, dhe unë po vdisja nga etja, kështu që u futa këtu brenda, dhe mallkimi yt i hershëm më dhemb, por ç’është më e keqja, kjo dhimbja në loçkë, s’më le të rri më këtu, a s’duket qartë…? S’gjej dot vend këtu, po, e kam të qartë që ne duhet të heqim dorë. Kur të takohemi sërish dhe miqtë të na prezantojnë, të lutem mos e jep veten sikur më ke njohur dikur kur bota ishte e jotja dhe unë qeshë i uritur! Ah, ti shtiresh porsi një grua, po, po, shtiresh, bën dashuri porsi një grua, po, po, bën, ndjen dhimbje porsi një grua, por thyhesh si të ishe një vajzë e vogël.

Fletë të së kaluarës sime Flakë të përskuqura më ngjiten në vesh, kurthe që lëpihen të fuqishme e të larta, përdridhen me zjarr mbi rrugë të përflakura duke përdorur ide si harta. “Do të piqemi shpejt në buzë,” – thashë unë gjithë krenari nën vetullën e nxehur. Ah, ahere isha shumë më i vjetër, tani jam ku e ku më i ri se atëherë! Paragjykimi gjysmë i shkatërruar kërcen përpara. “Grise gjithë urrejtjen!” – klitha, gënjeshtrat se jeta është bardhë e zi nga kafka më flisnin. Ëndërroja fakte romantike të musketierëve, të groposura diku thellë njëfarësoji. Ah, por atëherë isha shumë më i vjetër, tani jam ku e ku më i ri se ahere! Fytyrat e vajzave formonin shtegun e përparimit nga xhelozia e shtirur deri tek politikat e ngulitura në kujtesë të historisë së lashtë, të rrëzuara përtokë nga evangjelistë – kufoma, të padëgjuara sidoqoftë në një farë feje. Ah, ahere isha shumë më i vjetër, tani jam ku e ku më i ri se atëherë! revista saras

Gjuha e një të vetëshpalluri profesor, tepër serioz për t’ia hedhur, pështyu se liria në shkollë është barazi. “Barazi” – sapo e thashë fjalën sikur të ishte një betim martese. Ah, ahere isha shumë më i vjetër, tani jam ku e ku më i ri se atëherë! Me një drejtqëndrim ushtari, unë bëra me dorë nga qentë bastardë që japin mësim, pa frikë se mund të isha shndërruar në armikun e vetvetes në momentin që predikoj. Udha e ime e drejtuar nga varka pështjellimi, kryengritje nga bashi tek kiçi. Ah, ahere isha shumë më i vjetër, tani jam ku e ku më i ri se atëherë! Po, vëmendja ime drejtqëndroi atje ku kërcënime abstrakte shumë fisnike për t’u mospërfillur më mashtruan të mendoja se kisha diçka për të mbrojtur. E mirë, e keqe – këto terma i përcaktoj vetë shumë qartë, padyshim, njëfarësoj. Ah, ahere isha shumë më i vjetër, tani jam ku e ku më i ri se atëherë!

Gjithçka që dua të bëj Me ty të konkuroj nuk kërkoj, ty të të mund apo të të keqtrajtoj, të të thjeshtoj apo të të klasifikoj, të të mohoj, sfidoj apo të të kryqëzoj. Gjithçka që dua të bëj, e dashur, është të jem miku yt! Jo, dhe s’po kërkoj me ty të zihem, të të frikësoj apo të të sikletos, të tërheq zvarrë apo të të mbys, të të lidh apo të të fundos, gjithçka që dua të bëj, e dashur, është të jem miku yt! S’po kërkoj të të bllokoj, të të trondis, përdhe të përplas apo të të prangos, të të analizoj, ty të kategorizoj, të të përfundoj apo të të reklamoj! Gjithçka që dua të bëj, e dashur, është të jem miku yt!

Nuk dua me ty të përballem, të garoj apo të të ndjek, të të kap apo të të gjurmoj, të të poshtëroj apo të të syrgjynos, të të përcaktoj apo të të kufizoj! Gjithçka që dua të bëj, e dashur, është të jem miku yt! Fisin tënd s’dua ta njoh, ty të të bëj gropën apo vërdallë të të sjell, të të përzgjedh apo të shpërbëj, të të inspektoj apo të të refuzoj! Gjithçka që dua të bëj, e dashur, është të jem miku yt! Nuk dua të të mashtroj, nga ty të përfitoj, të të shkund e të të harroj, nuk pres që edhe ti si unë të ndihesh, si mua të shohësh e të jesh njësoj! Gjithçka që dua të bëj, e dashur, është të jem miku yt!

Dashuri e braktisur Çelësin që rrotullohet mund ta dëgjoj, karagjozi i fshehur brenda meje më ka mashtruar. Mendoja se ishte i drejtë, por paska qenë pavlerë. Ah, diçka më thotë që me pranga jam i lidhur kokë e këmbë! Engjëlli im mbrojtës po përleshet me një fantazmë, sa herë që më duhet më së tepërmi, ai se nga ia mbath, hëna spanjolle po ngrihet mbi kodër, por zemra më thotë që akoma të dua. Kthehem në qytet nga hëna e përflakur, të shoh nëpër rrugë dhe nis e zalisem, vdes të të shoh se si vishesh para pasqyrës. A do të më lejosh edhe një herë në dhomën tënde para se të zhdukem përfundimisht? Çdokush ka vënë një maskë për të fshehur ç’ka pas syve, por unë, s’mund ta fsheh atë që jam, kudo që fëmijët të shkojnë, do t’i ndjek nga pas. Po marshoj në paradën e lirisë, por për sa kohë të dua, nuk jam i lirë. Edhe për sa kohë do ta vuaj këtë torturë. A nuk do të më lejosh të të shoh duke buzëqeshur para se të të le të lirë? Nga loja kam hequr dorë, më duhet të shkoj, por qypi prej floriri është thjesht për të hedhur hi syve, thesari nuk gjëndet dot nga burrat që kërkojnë, zotët e tyre kanë vdekur dhe mbretëreshat janë në kishë. Ishim ulur në një theatër të boshatisur dhe u puthëm, të kërkova thjesht të më fshije nga lista jote. Mendja ma thotë që ka ardhur koha për një ndryshim, zemra më thotë që të dua ty, por ti je e çuditshme. Edhe njëherë në mesnatë, afër murit hiqe maskarën dhe shallin tënd! A mund të zbresësh nga froni, prej andej ku je ulur? Më lejo ta ndjej dashurinë tënde, para se ta braktis!

revista saras

19

Sara Danius

“Ai është një poet i madh në traditën e anglishtes së folur dhe njëkohësisht një shembëlltyrë e mrekullueshme, shumë origjinal madje. Dilani e ka mishëruar këtë traditë për pesëdhjetë e pesë vjet me radhë me shumë përkushtim duke e rishpikur vetveten vazhdimisht, duke u rishfaqur e duke krijuar një identitet të ri.”

A do ta pranojë kurorën e dafinave të Nobelit?

Dilani

(E pse doni të më tjetërsoni pikërisht tani?!)

Edvin Shvarc 20

revista saras

M

esdita e 13 tetorit 2016 do të mbahet mend gjatë nga të gjithë ata që letërsinë e kanë pasion, madje edhe qëllim në vetvete të gjallesës së tyre të përkohshme. Ajo është gdhendur sakaq në kujtesën e miliona lexuesve anembanë botës, shkrimtarëve e poetëve (edhe të atyre që synojnë e ëndërrojnë një ditë të bukur të bëhen të tillë, të famshëm apo jo), artistëve të të gjitha zhanreve, kritikëve letrarë, por edhe atyre muzikorë apo teatralë. Ka disa javë që bota artistike gëlon nga debati, jo më a e meriton një farë Robert Alen Cimerman, i njohur ndryshe si Bob Dilan e me shumë emra dhe pseudonime të tjera artistike, Çmimin Nobel për Letërsi 2016, por a do ta pranojë më në fund më 10 dhjetor në ceremoninë solemne të Stokholmit poeti i lindur kurorën e merituar të dafinave me apo pa gjemba shpues e të bezdisshëm, të dhuruar me aq unanimitet dhe po me aq vonesë nga Akademia suedeze e Çmimit Nobel? Studiuesja letrare dhe Sekretarja e Përhershme e Akademisë 18-anëtarëshe suedeze, Sara Danius, pasi u përpoq më kot ta kontaktonte artistin bredharak për disa ditë me radhë, të cilin e krahasoi madje: “me Homerin dhe Safon”, ngriti duart lart dhe tha: “Tani për tani nuk po bëjmë gjë! I kam telefonuar dhe i kam nisur disa i-meile bashkëpunëtorit të tij më të ngushtë, duke marrë disa përgjigje miqësore. Kjo na del e na tepron për momentin.” Deklarata u bë publikisht duke pasur parasysh faktin se fituesit e rinj fringo të Çmimeve Nobel priten të marrin pjesë në banketin që shtrohet si zakonisht në Stokholm më 10 dhjetor 2016 në praninë e Mbretit Karl XVI Gustaf – një ftesë deri diku e detyrueshme, – por Dilani ende nuk ka begenisur ta konfirmojë praninë e vet. “Nëse nuk ia ka ënda të jetë i pranishëm, atëherë Dilani nuk do të vijë. Gjithsesi ne do të japim një pritje të madhe dhe Çmimi, sido që të jetë, i takon atij.” – ngriti supet Daniusi me optimizëm, duke shtuar: “Nuk ndihem aspak e shqetësuar. Mendoj se Dilani do të shfaqet në fund të fundit...”

Ishte pikërisht Sara Daniusi ajo, e cila disa minuta pas orës 13.00 të së enjtes së 13 tetorit shpalli botërisht duke lënë shumë vetë gojëhapur, dhe mijëra të tjerë të ngazëllyer, se: “Çmimi Nobel në Letërsi për vitin 2016 i jepet Bob Dilanit për ‘Krijimin e shprehjeve të reja poetike në gjirin e traditës së madhe amerikane të këngës.’” “Ai është një poet i madh në traditën e anglishtes së folur dhe njëkohësisht një shembëlltyrë e mrekullueshme, shumë origjinal madje. Dilani e ka mishëruar këtë traditë për revista saras

pesëdhjetë e pesë vjet me radhë me shumë përkushtim duke e rishpikur vetveten vazhdimisht, duke u rishfaqur e duke krijuar një identitet të ri.” – shtoi zonja Danius në konferencën pasuese për shtyp, duke theksuar me pak ironi se ky vlerësim për dikë, të cilin shumëkush e quan sipërfaqësisht dhe mendjelehtësisht thjesht një muzikant tepër të famshëm, është një tregues domethënës që: “...kohët po ndryshojnë.” Ndërkohë, për ditë dhe javë me radhë poeti dhe muzikanti 75-vjeçar Bob Dilan, i lindur në Duluth, Minesota në një familje emigrantësh hebreoamerikanë më 24 maj 1941, e ka mbajtur gojën kyçur, edhe pse është duke zhvilluar një turne të paracaktuar me koncerte anembanë Amerikës: në Nevada, Kaliforni, Oklahoma, Luiziana, Mizuri, Alabama, Kentaki, Virxhinian Perëndimore, Karolinën e Veriut, Virxhinia e më pas Tenesi, e kështu me radhë sipas programit të tij, deri më 23 nëntor në Florida gjatë shfaqjes së vet pambarim..., e cila ka dekada që vazhdon pa u ndalur dhe askush nuk mund të thotë me siguri se kur do t’i ulet sipari... Tuiteri i tij zyrtar atë ditë cicëriu jo edhe aq çuditërisht vetëm dy herë, fillimisht për të shpallur njoftimin se atij i ishte dhënë Çmimi Nobel, dhe pastaj herën e dytë, për t’u përcjellë ithtarëve besnikë mesazhin e urimit të Presidentit Obama: “Përgëzime Bob Dilanit, njërit prej poetëve të mi të parapëlqyer, për Nobelin mëse të merituar!” Ndërsa Dilani vetë ende nuk ka nxjerrë as edhe një fjalë nga goja për Çmimin Nobel në Letërsi, për të cilin shumë e shumë shkrimtarë të tjerë në çdo cep të botës, do të shkelnin mbi këdo e do të përmbysnin qiell e tokë për ta marrë në mënyrë të merituar ose jo, me vepra të rishkruara e të ritushuara dekada pas botimit apo ndoshta edhe jo... Atë ditë ai vazhdoi të bënte me përkushtim të vetmen gjë që ka ditur për gati gjashtë dekada me radhë: këndoi dhe rishpiku vetveten së bashku me lirikat e tij mbresëlënëse para publikut të mahnitur në një skenë koncerti në hotelin-kasino “Cosmopolitan” të Las Vegasit... Vetëm se një natë më pas, më 14 tetor në skenën e “Desert Trip-it”, gjatë festivalit klasik të rrokut në Indio të Kalifornisë, e pasuroi programin e parashikuar artistik me një këngë të viteve të fundit të titulluar apostafat: “E pse doni të më tjetërsoni pikërisht tani?” Ndërsa Mik Xhekeri i “Rolling Stones” (grupi që e pagëzoi veten sipas këngës së njohur të Dilanit të vitit 1965: Like a rolling stone), duke e pasuar në podium, u mundua të thyente akullin para artdashësve me fjalët: “Nuk na ka rënë rasti asnjëherë të ndajmë të njëjtën skenë me një fitues Nobeli! Bobin e kemi njësoj si Ualt

Uitmanin tonë!” A e meriton Bob Dilani Çmimin Nobel për Letërsi apo jo? A ka fort rëndësi se çfarë thuhet për të? Është poet apo thjesht një këngëtar, që shkruan deri diku lirika më të ndjeshme e të mprehta se të tjerët? Një bard i talentuar apo një trubadur i dalëmode? Këngën e njohur të Marash Ucit, pjesën ndoshta më domethënëse të “Lahutës së Malcis” të At Gjergj Fishtës, para se ta lexoja e ta gdhendja përjetësisht në shpirt nga botimi i Fretërve Françeskanë, e kam hasur rastësisht buzë një vatre malcorësh në mesin e viteve 80-të, ku e dëgjova dhe e shijova me ëndje symbyllurazi nga goja e një rapsodi të verbër plak diku në një cep të humbur verior, i cili vargjet epike, i shoqëronte me tingujt e zvargët të lahutës. Emri i Bob Dilanit ka gati dymbëdhjetë që përflitet si një fitues i mundshëm i Nobelit. Ai është aq i famshëm anembanë rruzullit saqë kur u shpall si fitues krahas Samuel Beketit, Gabriel Garsia Markezit, T. S. Eliotit, Boris Pastërnakut, Dario Fosë, Imre Kertezit, Orhan Pamukut, Harold Pinterit, Isak Bashevis Singerit e Toni Morrisonit, të pranishmit në sallë lëshuan një “Ah!” të madhe, së bashku me një sërë shkrimtarësh të shquar dhe aspak ziliqarë, por një grusht të tjerësh anembanë botës, pasi e morën veten nga habia nisën të turfullonin e të bënin komente virtuale se ai nuk e meriton, ngaqë nuk është një letrar apo shkrues e krijues letërsie të mirëfilltë, se duhet ta refuzojë, se nuk duhet kurrsesi ta pranojë duke ndjekur shembullin e Zhan-Pol Sartrit në vitin 1964..., se ka shumë gjeni që e dëshirojnë dhe e meritojnë para tij, e të tjera e të tjera. Të gjitha këto shkruheshin e thuheshin për dikë që nuk ka lejuar kurrë në jetën e vet as edhe një kritik letrar, muzikolog apo gazetar, të afërm apo të largët që të guxojë ta diskutojë, komentojë e të përpiqet ta analizojë... Vetëm disa muzikantë të lindur si Rozen Kesh, apo shkrues të sprovuar si Stefën Kingu, apo kandidatja amerikane Xhois Karol Ots dhe Salman Ruzhdiu, i cili e quajti Dilanin “... një trashëgimtar të shkëlqyer të traditës së bardëve...” dhe çmimin që iu dha Bobit “një zgjedhje e gjetur”, u gëzuan vërtet dhe shprehën me fisnikëri e dlirësi urimet e tyre të sinqerta, krejtësisht të zhveshura nga çfarëdolloj xhelozie profesionale... Në vitin 2012, Presidenti amerikan Barak Obama, kur po i varte në qafë Bob Dilanit shiritin presidencial të Medaljes së Lirisë, vuri në dukje se: “Të gjithë ne sot, që nga Brus Springstin e deri tek U2, i kemi borxh Bobit një thes mirënjohjeje! Në historinë e muzikës amerikane nuk mund të gjesh ndonjë gjigant tjetër më të madh se sa ai. Gjatë tërë këtyre viteve ai vazhdon ta 21

ndjekë me këmbëngulje atë tingull, duke kërkuar pa u ndalur atë çikë të vërtetë. Më duhet ta pranoj se jam me gjithë mend një ithtar i madh i tij.” Akademia e Nobelit, kur vendosi më në fund t’ia jepte atij Çmimin, shtoi edhe këto fjali: “Dilani gëzon statusin e një ikone. Ndikimi i tij në muzikën bashkëkohore është i thellë dhe ai është objekt i studimit nga një rrjedhë e pandryshueshme letërsie dytësore.” Dilani është dhe do të vdesë një bard, një rapsod i vërtetë, një poet mendjendritur, i cili qysh në rininë e tij të hershme, diti vetëm të shprazet e të shkruajë mbi kart-peceta kafenesh apo restorantesh, fleta të rastësishme letra apo edhe mbi gjethe vjeshte vetëm vargje filozofike të frymëzuara nga ndikimet e simbolistëve francezë si Remboja dhe Verleni, e teatrit absurd të Brehtit, nga Shekspiri, piktorët e Rilindjes evropiane, Dhjata e Vjetër apo e Re, nga poetët amerikanë të Beat Generation-it, nga legjendat dhe gojëdhënat e vjetra amerikane të Perëndimit të Largët apo të afërt, ose edhe nga drejtësia proverbiale poetike që e shtyn përpara edhe sot e kësaj dite, duke e shëndërruar në kritikun më të mprehtë shoqëror të shekullit të njëzetë e në vazhdim, sepse burimi i talentit të tij duket sikur ende nuk ka të shteruar... Ka shumë gjasa që edhe Homeri i verbër, kur recitonte vargjet e tij epike të Iliadës apo Odisesë t’i shoqëronte ato me tingujt e ëmbël të harpës, siç bënë edhe shumë e shumë të tjerë pas tij në shekujt pasardhës. Krijimi artistik dhe origjinal i mijëra vargjeve, recitimi dhe intepretimi virtuoz i tyre nga Dilani për mëse pesë dekada e gjysmë papushim ia jep atij të drejtën që të quhet me plot gojë një poet i vërtetë, paçka se kurora e fundit duan t’i vënë mbi krye mund të jetë me gjethe dafine apo edhe me plot gjemba si e Jezu Krishtit:

kthejë xhevapin me vargjet e veta, sikurse më poshtë: “Gjatë shumë e shumë orësh të zymta, e kam vrarë fort mendjen për këtë se edhe Jezu Krishti, nga një e puthur u tradhtua, por s’mundem dot të mendoj për ju, nëse edhe Juda Iskarioti Zotin në krah e kishte.”

“Befas u ktheva dhe ajo aty ishte duke ndenjur, byzylykë argjendi në kyçe e lule nëpër flokë kish vënë. Me hijeshi m’u afrua, kurorën me gjemba duke ma hequr, “Eja brenda!” – më tha. “Të të strehoj e të mbroj nga stuhia!”

A kishte vërtet nevojë Bobi për Nobelin e Letërsisë apo ndoshta vetë Dilani i duhet më tepër Akademisë dhe Çmimit të shpikësit të barutit, Alfred Nobel?

Gjithmonë varet se cila do të jetë streha e ardhshme dhe e sigurt e shpirtit të trazuar të Bob Dilanit, të cilin e kanë quajtur pa të drejtë dhe pa e njohur aspak: “kryepeshkop i anarkisë”, “zëdhënës i një brezi që ishte kundër çdo gjëje”, madje edhe artisti që “ka bërë marrëveshje me Djallin”. Gjithsesi, ashtu sikurse iu përgjigj dikujt, një spektatori londinez, i cili e akuzoi si Judë në vitin 1966, se “po gënjente”, Dilani do të dijë ngahera t’ia

Si një artist, që nuk mbaroi dot as fakultetin, por që është nderuar me shumë tituj Doctor Honoris Causa, krijimtaria e të cilit studiohet, analizohet, zbërthehet dhe interpretohet në dhjetëra universitete të njohura botërore, fama dhe ndjekësit e të cilit shtrihen që nga Gadishulli i Kamçatkës e deri në Ishullin e Pashkëve, Bob Dilani ka dhënë prova edhe më parë se kur është nderuar me çmime të shumta e

22

të ndryshme që nga Grammy Awards, Pulitzer Prize, përfshirjen në Rock and Roll Hall of Fame, me statujën e vockël e të artë Oscar apo edhe me Medaljen e Lirisë nga Presidenti Obama, ai di shumë mirë se si të sillet dhe për më tepër, se çfarë të flasë. Këtë e ka bërë për mrekulli qoftë për 15 sekonda apo edhe për 35 minuta rresht me teza të parapërgatitura, sikur thellë-thellë brenda vetes ta ndiente se një ditë do t’i duhej të jepte një ligjëratë në ceremoninë e dhënies së çmimeve të shpikësit të dinamitit, Alfred Nobelit, të etiketuar dikur nga një gazetë franceze kur mbylli sytë përgjithmonë si: “... tregtar vdekjeje...” Akademia mendjelehtë e Nobelit duhet ta kishte marë parasysh se Alfred Nobeli e vuri pasurinë e tij të pallogaritshme duke tregtuar armë dhe lëndë shpërthyese anembanë botës. Nga ana tjetër, anëtarët mendjendritur të po asaj Akademie nuk duhet ta kishin harruar faktin se kur Dilani këndoi këngën e tij protestuese më 1963-shin në kulmin e Luftës së Vietnamit: “Zotët e Luftës”, qëndisi edhe këtë strofë: revista saras

Nobeli i Letërsisë, por është njëkohësisht e dukshme dhe e pranueshme se vetë këtij çmimi ndërkombëtar letrar që shënon majën e Olimpit për shumë shkrimtarë ambiciozë, ndoshta sot i duhet më shumë se kurrë më parë legjitimiteti, talenti dhe kurorëzimi i një gjeniu poetik si Bob Dilani... Duke qenë se tashmë është zyrtarisht dhe në mënyrë të pakthyeshme një Nobelist për Letërsinë 2016, paçka se heshtja e tij e deritanishme flet ku e ku më shumë, diçka mund të merret me mend e të përfytyrohet se edhe mund të ndodhë: që Dilani do ta rishpikë edhe njëherë vetveten, qoftë edhe me një këmbë në varr apo i ringjallur si Krishti dhe të shfaqet papritur e me vonesë në banketin e 10 dhjetorit 2016, për të marrë në dorëzim Çmimin e tij të lakmuar nga shumëkush, por nuk dihet ende me siguri se çfarë kostumi (uestern, klasik, frak apo dhe me xhinse të grisura... natyrisht të dalëmode dhe boje), me kapele kaubojsi, borsalinë apo cilindër, sigurisht jo me kasketë, apo se çfarë maske do të veshë Dilani atë ditë, siç ka profetizuar pesë dekada më parë: “Secili një maskë vë mbi fytyrë, atë që ka brenda vetes ta fshehë...”

“Ju që gjithë ato armë shpikët. Që ato aeroplanë vdekjeje ndërtuat. Ju, që tërë ato bomba sajuat...” Vargu i fundit i asaj kënge shprehte ndjenjat dhe përbuzjen e autorit ndaj këtyre zotëve të luftrave, të cilët edhe sot e kësaj dite, vazhdojnë të bëjnë kërdinë mbi njerëzimin e pafajshëm: “Shpresoj që vdekja t’ju marë krejt, e që ajo t’ju trokasë sa më shpejt. Arkivolin tuaj nga pas do të ndjek në një pasdite të zbehtë! Kur të të zbresin në shtratin e mortjes, atje do jem të të shikoj, e mendjembledhur mbi varr do të qëndroj kur vdekja frymën të ta vjedhë përgjithmonë.” Dilani, të cilin një anëtar suedez i Akademisë, Per Wastberg, shkoi aq larg sa ta quante: “...i pasjellshëm dhe arrogant”, ende nuk e ka lejuar veten dhe krijimtarinë e tij të pashtershme që t’ia kategorizojë askush, e lëre më pastaj ta detyrojnë të bëjë diçka kundër vullnetit revista saras

të tij të lirë dhe dëshirës... Prandaj loja kukamçefti mes tij dhe Akademisë së Nobelit vazhdon symbyllurazi me të papritura të përditshme, siç ishte edhe vënia dhe heqja e njoftimit “Fitues i Çmimit Nobel në Letërsi” në faqen zyrtare të poetit ku shpalosej libri “Lirikat: 19612012”. “Këngët e mia janë pak a shumë si ato pjesët teatrale të mistershme që luheshin një herë e një kohë, si ato që ndiqte Shekspiri kur po hidhte shtat. Mendoj se zanafilla e asaj ç’ka bëj mund të gjendet në ato kohë të vjetra. Qysh atëherë ato vareshin në fije të perit dhe jam i sigurt se akoma edhe sot e kësaj dite ato luhaten mbi tehun e së pamundurës.” – është rrekur dikur Dilani ta shpjegojë dellin e tij të lindur krijues për shkrimin e poezive të veta aq të veçanta dhe origjinale. Është mëse e qartë si drita e diellit se një artist i pashtershëm e i palodhur si Robert Alen Cimermani, nuk ka fare nevojë as materialisht, dhe as shpirtërisht për një çmim më tepër në jetën dhe veprimtarinë e vet aq të pasur artistike, qoftë ai edhe

E rëndësishme është se ai mund të mbajë një fjalë tronditëse e të befasishme, ku patjetër do të falënderojë me gjithë zemër dikë: mbase prindërit e tij fisnikë Beatris (Betin), – e vetmja që mund t’ia mbushte mendjen Bobit të sillej paksa me më tepër edukatë në këtë rast, . – dhe Abraham (Ejbin), të cilët e sollën pa e pyetur në këtë dynja apo ndoshta ndonjë tjetër, të cilit të gjithë jemi të detyruar t’i shërbejmë njëfarë soji: Krijuesin e Plotfuqishëm / Djallin / Muzën frymëzuese / Origjinën e tij ta pamohueshme si pjesëtar i popullit të zgjedhur hebre / Patriarkët biblikë / Badi Hollin / Udi Gathrin – kjo nuk ka fort rëndësi, por ajo që do të mbetet në kujtesën e Akademisë të Nobelit dhe publikut ka shumë gjasa të jetë fraza se: “Dinjiteti nuk mund të fotografohet e të varet në mur dhe as mos t’i shkojë ndërmend njeriut se mund t’i vini ndonjë çmim dinjitetit tim, sepse shpirtin nuk ia shes askujt...” Shfaqja pambarim e trubadurit të lindur do të vazhdojë nëpër skenat e njerëzimit, me atë zërin e tij karakteristik të ngjirur, me kitarën në dorë e sazen në buzë, me zjarrin krijues poetik dhe përvëlues që shpërthen nëpërmjet shprehjeve të reja e të gjetura plot filozofi, me ato sytë e zjarrtë e tejshpues që duken sikur po i vënë me shpatulla për muri të gjitha dobësitë dhe veset njerëzore në bangën e të akuzuarve, por ngahera i pandryshkur në përpjekje e tij të pareshtura për të ndryshuar realitetin që na rrethon... 23

ALBERTO MUSSA

Letërsia është aq e vjetër sa Homo sapiensi Bisedë me autorin e librit “Enigma e Qaf-it”

Intervistoi: Vasilika Tafa Alberto Mussa ka lindur në Rio de Janeiro në vitin 1961 dhe studioi matematikë dhe gjuhësi, duke u fokusuar në gjuhët arabe, afrikane dhe të indianoamerikane. Është autor i pesë romaneve shumë të vlerësuar nga lexuesit dhe kritika. Ka përkthyer edhe el-mu’allaqat (Odes suspenduar) nga arabishtja klasike dhe mitologjinë indiane Tupinambá. Romanet e tij janë përkthyer në shumë gjuhë të botës dhe janë botuar nga shtëpi botuese të njohura. Është fitues i shumë çmimeve letrare, ndër të cilët në vitin 2004 APCA i jep çmimin “Casa de las Americas”, në 2005 e votuan në kategorinë e letërsisë braziliane më të mirë në Bibliotekën Kombëtare të Brazilit, gjithashtu edhe Çmimin e Akademisë Braziliane të Letrave. Prej pak kohësh romani “Enigma e Qaf-it është përkthyer në shqip nga Eliona Balilaj dhe është botuar nga Shtëpia e librit OMBRA GVG. Z. Mussa, sa e njihni Shqipërinë? Në shkollë, dija se Shqipëria ishte thjesht një vend komunist, me një Diktator, Enver Hoxhën. Por jam shumë me fat që kam lexuar Ismail Kadarenë. Dëshiroj dhe më duhet t’i lexoj të gjitha veprat e tij. Letërsia e tij është dhe vota ime për çmimin Nobel. Gjatë komunikimit që keni patur me ne, jeni shprehur se e njihni Shqipërinë nëpërmjet Ismail Kadaresë? Cilën nga veprat e Kadaresë që ju njihni çmoni më shumë? Po ndonjë vepër tjetër nga letërsia shqipe keni patur rastin të lexoni? Jo, nuk kam pasur rastin të lexoj autorë të tjerë shqiptarë. Romanet të cilat më pëlqejnë më shumë janë “Prilli i thyer”, “Dosja H” dhe “Gjenerali Ushtrisë së Vdekur”. 24

Ju keni studiuar në shkencat ekzakte dhe diplomuar matematikë. Më pas e braktisët matematikën duke iu kushtuar letërsisë. Cili ishte motivi që ju shtyu ta braktisnit profesionin e matematicienit, duke iu kushtuar jetën letërsisë, një profesioni për të cilin nuk kishit studiuar dhe në vetvete është një disipline multidimensionale jo “e ngurtë”.... Në fakt e lashë matematikën në një moshë shumë të rë, kur isha 19. Që kur isha adoleshent e dashuroja letërsinë. Në

Letërsia braziliane është, padyshim, më e rëndësishmja, sepse është e shkruar në gjuhën që dua shtëpinë e babait tim ishte një bibliotekë shumë e madhe, një koleksion prej më shumë se pesëqind librash. Dhe në atë të gjyshit tim. Jam rritur mes librave. Besoj se veprimi im ishte i natyrshëm ose i pritshëm. Si ka lindur dëshira për të shkruar një libër? Nuk ju duket se shkrimi i një libri është pjesë e një rruge multidimensionale që artistët ndjekin për t’i trasmetuar publikut gjithçka që mendojnë dhe ndjejnë? Mendoj se të gjithë autorët në të gjithë botën kanë një lloj vaniteti. Mendojmë se

çdo gjë që na shqetëson ne i shqetëson dhe të tjerët. Është shumë e çuditshme. Jetojmë në një epokë ku teknologjia ka një ndikim të rëndësishëm edhe tek lexuesi. Ky zhvillim i teknologjisë a ka ndikuar edhe në konceptet e tua letrare? Jo. Letërsia ka lindur në prehistorinë e hershme. Mitologjia e Botës është letërsi, arti i tregimit. Letërsia është aq e vjetër sa Homo sapiensi Çfarë roli ka luajtur historia dhe letërsia e Brazilit në veprën tuaj? Po letërsia bashkëkohore botërore ndikon në projektet tuaja letrare? Cilët janë autorët tuaj më të rëndësishëm? Autorët më të mirë në botë për sot, përveç Kadaresë siç e përmenda, janë Borgesi, Bioy Casares, Perec Guillermo Martinez, Juan Jose Saer, Alejo Carpeniter, Ibrahim al-Koni. Ndoshta kam harruar disa. Por letërsia braziliane është, padyshim, më e rëndësishmja, sepse është e shkruar në gjuhën që dua. Cila nga disiplinat e tjera të artit ka ndikuar estetikisht në konceptet e tua letrare: piktura, skulptura apo muzika? Pse? Vetëm muzika, sepse muzika, sepcifikisht Samba, është shumë e rëndësishme në jetën time. Kam qënë një muzikant, pasi lashë matematikën, para studimeve të Linguistikës ( dega ime ishte historia dhe linguistika krahasuese). Dhe në Samba ne kemi një mitologji për Rio de Janeiro, e cila është shumë domethënëse në veprat e mija. revista saras

Hartës së gjuhëve botërore ku është botuar “Enigma e Qafit”, i është shtuar edhe gjuha shqipe. Romani i ndërtuar me strukturë interesante historike, është një vështrim i shkurtër historik mbi botën Arabe. A janë lidhjet e tua me botën Arabe përtej ngacmimeve të subjektit letrar? Po në Shqipëri, cilit lexues i drejtohet ky libër? Familja e babait tim vjen nga Libani, Palestina dhe Egjipti. Kam rrënjë arabe pjesërisht (edhe pse familja e mamasë time është e përzjerë mes amerindianëve dhe portugezëve). Sa për një lexues të targetuar, mendoj që letërsia është për të gjithë. Lexuesi që unë targetoj është çdokush që i pëlqen trilli. Siç kam thënë, nuk kam një lexues të përcaktuar. Dhe mitologjia është forma më e vjetër e letërsisë ose zhanerit. Siç, është e do të jetë gjithmonë, universale. Brazili, vendlindja Juaj është shumë e njohur për lexuesin shqiptar, sidomos nëpërmjet futbollit tuaj të mrekullueshëm. Një nga legjendat e gjalla të futbollit brazilian është Pele. A ka edhe në letërsinë e brazilit një shkrimtar me famë të tillë të përbotshme? Është e vështirë për mua të jap një përgjigje për letërsinë botërore. Kultura braziliane nuk është shumë e njohur në botë. Por kemi shumë autorë të njohur, do të ishte e padrejtë të përmendja vetëm një emër. A ishte e vështirë të miksoje mistikën e perëndimit me kulturën moderne të sotme Braziliane dhe sa jeni bazuar mbi rrënjët e familjes suaj? Ky roman nuk ka influence kulturore nga familja ime, sepse gjyshërit e mi bashkë me babain kanë vdekur të gjithë, në kohën që unë kam shkruajtur librin. Nuk kam mësuar ndonjëherë arabisht në shtëpi, gjuha ime e nënës është portugalishtja braziliane. Më duhet të studjoja fort që të mësoja arabisht dhe historinë botërore arabe. Por e shkruajta këtë roman sepse pas mësimit të arabishtes klasike, fillova të përktheja poezinë para islamike. Ky roman ka këtë zanafillë. Ju sapo keni marrë në dorë botimin në gjuhën shqipe të romanit tuaj “Enigma e Qafit”. A mund të na përshkruani emocionet që përjetuat kur patët kontaktet e para me këtë botim, në gjuhë të cilën nuk e njihni? Nuk kam fjalë ta përshkruaj këtë eksperiencë. E kam parë me shumë kujdes dhe emocion këtë edicion në gjuhën shqipe! revista saras

25

Të ndjekësh vdekjen Për romanin Selam Alekum, baba! të Mustafa Nanos

Diana Çuli

M

ustafa Nano, pas disa librave të suksesshëm në fushë të studimit, të historisë, të publicistikës e të eseistikës, na sjell në dorë edhe një roman – Selam alekum, baba! botuar nga botimet SARAS. Ky është një libër i rëndësishëm për ato që thotë, për mënyrën si i thotë, për kënaqësinë estetike që të shkakton, për mendimet ku të fut e të thellon, për përsiatjet, për gjuhën që përdor – pra, për gjithçka që e bën një vepër letrare të quhet e bukur, e arrirë, origjinale, e mençur, e veçantë. Nuk mendoj, për stereotip, për inerci të modave mediatike apo për lehtësi shkrimi, se vepra është provokative. Duke përmendur Pax Albanica-n, ku M.Nano hulumton mbi marrëdhëniet e shqiptarëve me fenë gjatë historisë, e shoh romanin Selam Alekum, baba! si një vazhdim letrar të këtij hulumtimi, por, natyrisht, në një formë tjetër, në një qasje tjetër dhe në një rrafsh tjetër diskutimi, që është ai letrar. Në këtë roman, si në pak vepra letrare shqiptare, autori ka në qendër personazhe që përqafojnë një fe – në këtë rast fenë islame. Ngjarjet vendosen në ditët tona, në rrugët tona, ata për të cilët lexojmë në këtë libër mund të jenë fqinjët tanë, kushërinjtë tanë, miqtë ose bijtë e miqve tanë - me një fjalë është një pjesë nga jeta jonë, e rirrëfyer përmes filtrit artistik dhe mendimit filozofik të autorit. Feja, besimi, ka qenë gjithnjë një pjesë e rëndësishme e traditës letrare botërore. Shkrimtarët shqiptarë i janë shmangur, thuajse gjithnjë - ndoshta për shkak të shumë besimeve, më vonë për shkak të regjimit; sot, ndoshta për shkak të mos-përvojës dhe për shkak të drojës nga keqkuptimet. Në këtë drejtim, Mustafa Nano ka hapur rrugën në djerrinën e letërsisë shqipe,

26

përsa i përket marrëdhënieve të saj me fenë. Mustafa Nano është i vetëdijshëm se nuk është e lehtë ta interpretosh këtë marrëdhënie, sepse brenda këtij binomi ekzistojnë shumë çelësa të ndryshëm leximi, që përfshijnë dhe tundimin e shqetësimin e pikëpyetjeve të shumta. Mustafa Nano nuk duke kërkuar t’i japë një rol mitit të fesë në veprën e tij, as nuk e sheh si një rrekje morale apo shenjtëruese, përkundrazi, përpiqet të hyjë në botën e këtyre të rinjve të sotëm, të cilët, duke jetuar në familje “shumëfesh”, apo edhe në familje laike, kërkojnë një tjetër shteg për t’i dhënë përgjigje pyetjeve që kanë mbi jetën, mbi bashkësinë, mbi mëkatin, të drejtën e të padrejtën, të shkuarën, të ardhmen, dashurinë, Të keqen, Të Mirën, Dhimbjen. Ndërkohë që vëllai, apo e dashura, apo shoku i ngushtë nuk mendon të njëjtën gjë, në një botë ku rregullat nuk janë më të njëtrajtshme, siç mund të kenë qenë për etërit e tyre. Janë pyetje që nuk gjejnë gjithnjë përgjigje, që nuk njohin përgjigje, që çdo epokë, çdo brez i ngre nga e para, në rrethanat ku i bie të jetojë, mes një turbullire dyshimesh e sigurish, që më së shumti mund t’i hasë tek feja. Kapitulli i fundit i romanit, me shpirtin e babait të vdekur që reflekton mbi jetën e ardhme në parajsë, është një gjetje e shkëlqyer. I gjithë libri është shkruar me kulturë të gjerë gjuhësore, me ton të ngritur intelektual, që në të vërtetë qëndron si nënshtresë, por ky kapitull është një përmbyllje e përkryer nga pikëpamja artistike. Ku ngrihen përsëri pikëpyetjet ekzistenciale të besimit, të vlerës së njeriut, të mëkatit – të pyetjes a mundet njeriu të shpëtojë prej tij apo do të mbetet pre? A mundet shpëtojë prej djajve që ka në shpirt, që e rrethojnë dhe cila është natyra e ‘shpëtimit” të tij? Romani Selam Alekum, baba! është një vepër letrare dinjitoze, me strukturë

narrative të harmonizuar, ku të gjithë elementët e saj: - personazhet, subjekti, atmosfera dhe toni i rrëfimit – na lidhin pashmangshmërisht me çështjet e besimit. Dhe kështu, edhe në një shoqëri si e jona, që nuk mendon se është veçanërisht fetare, historitë që rrëfejmë, na shtyjnë të mendojmë për pikëpyetjet e mëdha të jetës, të cilave fetë janë përpjekur gjithnjë t’u japin përgjigje. Njerëzit që lëvorjnë letërsinë e dinë fare mirë se letërsia e mirëfilltë nuk ka të bëjë drejtpërdrejt me ndikimin për çështje të ndryshme në shoqëri, ajo nuk është ese, as sociologji, as artikull politik, madje as histori. Ajo është thjesht një vepër artistike, siç është piktura, muzika apo skulptura. Vepra letrare lexohet që të ndikohesh intelektualisht dhe emocionalisht, të reflektosh mbi veten, mbi të tjerët apo mbi fenomene të botës - në një mënyrë tjetër, shpirtërore dhe individuale - kjo është pastaj çështje e aftësisë së shkrimtarit. E shkrova këtë paragraf, sepse e di që njerëzit, media që dëshiron skoop-et; ata që i bien me një mendje të lehtë diskutimit të gjërave të mëdha e të vështira, do ta interpretojnë me siguri veprën letrare sikur ajo të jetë një pamflet politik apo religjioz, sikur është kundër një feje apo një tjetre, duke shtrembëruar vlerën e vërtetë të veprës. revista saras

E, nga ana tjetër, me vigjilencën e laikëve, në një kontekst shqiptar kur pyetjet dogmatike ngrihen je me zotin, apo kundër tij, do të rikujtoja shprehjen e famshme të Volterit: Unë nuk jam në një mendje me ju, por do të luftoj që ju të vazhdoni të shprehni mendimin tuaj. Duke u nisur nga kjo shprehje, do të përsiatja pak mbi atë që ndodh tek ne, me shpejtësinë me të cilën harrojmë fitoret dhe vlerat universale që kemi arritur dhe një nga këto fitore që shoqëria jonë ka arritur ka qenë dhe bashkëjetesa fetare dhe qetësia relative me të cilën e ka përjetuar, por që nuk do të thotë se kjo gjë do të vazhdojë përjetësisht, nëse ne nuk jemi vigjilentë, siç përmenda. Ky libër, që nuk është debat fetar, por vetëm vepër letrare, nëse ka një mesazh ai është pikërisht reflektimi si dhe vëmendja me të cilën duhet të priremi për ta parë këtë çështje, para se të jemi islamofobo apo revista saras

islamofilë, kristiano-fobë apo kristiano filë, ateistë të bindur apo agnostikë të lëkundur. Më duket sikur edhe po priremi të harrojmë vlerën e madhe universale të të drejtës së njeriut që e kemi fituar, me shumë mund dhe sakrifica dhe që përkthehet se jemi të lirë të besojmë apo të mos besojmë, por që , në këto kohëra, për gjoja modernët, shpesh ateisti anatemohet, sa dhe njerëz që janë ateistë të patundur, druhen ta thonë dhe kjo do të thotë ateistofobi, pra një shkelje e vlerave universale që mezi i kemi fituar, që Perëndimi dhe qytetërimi europian mezi i ka fituar me shekuj lufte dhe djegie në zjarr, përmes iluminizmit, strategjive të edukimit dhe arsimimit, universalizmit të vlerave dhe lirisë individuale. Të tilla janë reflektimet që mua më lindën, kur lexova këtë libër dhe m’u kujtuar Dekarti, ai që tha të famshmen unë mendoj prandaj ekzistoj, që e merrte ekzistencën e zotit si provë të ekzistencës së botës, e megjithatë doktrinat e tij i shqetësuan teologët; m’u kujtua Molieri dhe Rasini që me veprat e tyre konkuruan dhe i lanë pas predikuesit fetarë, fryma e pavarësisë, shpirti i revoltës europiane që përqafoi mbi të gjitha lirinë dhe letërsia e saj që e reflektoi këtë liri; m’u kujtua personazhi i Volterit tek Edipi që është njëkohësisht edhe zëdhënës i autorit dhe

që predikon tolerancën. “Predikuesit më të mirë të perandorisë, shkruante Volteri, janë autorët dramatikë”. Ishte koha kur këta shkrimtarë e mendimtarë e vunë në diskutim rolin e perëndisë si garant të rendit shoqëror e si mbrojtës të vecantë të mbretërive dhe të të drejtës hyjnore. Dhe, për paradoks, këto fitore libertare të njerëzimit, themeli i demokracisë dhe lirisë, vihen shpesh në rrezik nga dogma, kompromisi dhe konformizmi. Shpesh, nga droja se mos cënojmë atë apo këtë, perëndinë e atij apo të këtij, ne harrojmë se stërgjyshërit tanë europianë u vunë në turrën e druve, që ne të mendonim lirisht. Sepse, ajo që po ndodh sot, në këtë kontekst të ndezur të një ringjalljeje të luftrave fetare, vihet re një prirje për të ulur edhe zyrtarisht numrin e mendimtarëve të lirë, sidomos në vendet e ish Lindjes, si reagim ekstrem ndaj një regjimi totalitar jo fetar, gjë që është njësoj e dëmshme ndaj laicitetit dhe lirisë. Letërsia i pasqyron gjithnjë këto luhatje të opinioneve fetare dhe subjektet që ajo trajton, prirjet, toni, stili i veprave letrare e mbajnë këtë vulë të kohës. Që e mban, në mënyrë elegante, të përmbajtur e të menduar, romani Selam alekum baba i Musatafa Nanos. Të cilin e përgëzoj për mbajtjen ndezur të pishtarit të mendimit të lirë e të pavarur, përmes veprës së tij. 27

Zjarret e dashurisë Shkëlqim Çela

T

ë mbledhur tek sheshi i vogël i qytezës, grupi i djemve ishte kavërdisur edhe atë ditë në të njëjtën bisedë, ku nuk merrej vesh çfarë shfryhej më shumë, tymi i duhanit apo mllefi - të gjithë djemtë e rritur dikur zënë e diç kërkojnë prej jetës, dhe ata të provincës rëndom nuk e dinë sak se çfarë duan më parë, dhe kjo e bënte shfryrjen pjesën më të rëndësishme të frymëmarrjes së tyre. E vetmja gjë që ata dinin me siguri ishte se donin dashuri femrash, por këtë nuk e thoshin krejt hapur: femrat janë vrasëset e para të sinqeritetit tek djemtë e rinj. Ata hiqeshin sikur i kishin punët në vijë, domethënë sikur kishin të dashura, të cilat nuk i tregonin, si kavaljerë që ishin. Të dashurat ishin nga qytete të tjera, që ata i kishin vizituar veç një herë a dy në jetë, dhe nga takimet me to, në ca ditë legjendare me pjesë të errëta që ftonin përfytyrimin dhe jo rrëfimin, ishte krijuar ai mjegulli i dëshirit që s’davaritej kurrë. Vajzat e tyre mendonin vazhdimisht për ta, me një përkushtim prej gjergjefi që do të zbuste edhe gurët e sokakut. Si të mos ishin vajza, por kambiale apo depozita bankare me afat të gjatë tërheqjeje, vlera e tyre shtohej, në vend që të bjerrej nga koha e mospërdorimit dhe moszotërimit. Kundër rrjedhës së çdo lumi e proverbi, për djemtë, larg syve do të thosh më afër zemrës. Kjo ua lodhte krahët e shpirtit, ua rraskapiste nofullat në ato biseda të përditshme, por për vajzat e veguara ia vlekësh çdo sakrificë e vërtetë. Ngaqë të largëta dhe në kohë të shkuara, vajzat e tyre kishin gjithë ç’duhej për të mbajtur ndezur zjarrin primitiv. U shpërndanë si gjithnjë, kur muzgu ra plotësisht dhe llamba e anërrugës zu të derdhte pluhurin e verdhë, edhe më pahitës se atë të ditës. Kishte qenë një mbrëmje si gjithë të tjerat: u zu ngojesh një mësuese e re e gjimnazit, jabanxheshë, 28

e sapoemëruar. Dy poetët e grupit kishin bërë duelin e zakonshëm me “kuplete”, siç e quanin. I pari kishte recituar krijimin e fundit: Jam gangster, s’jam verem / më pëlqejnë vajzat me krem. I dyti, si më filozof në vjershërim, i ishte përgjigjur: Pika e ujit ia bëri benë shkëmbit / mos iu qas poezisë si gomari gjembit. Ishin zënë pak, pasi shkëmb dhe gjemb me drejtshkrim nuk rimonin, sipas të parit. Vajza imagjinare e njërit prej tyre, Martinit, banonte në një qytet bregdetar, një shitëse akulloresh, me të cilën pati këmbyer dy-tre fjali gjatë një ekskursioni me shkollën, fjali që nuk arritën të bëheshin as një shkëmbim adrese jo. Ç’është e vërteta ai gjeti rastin të shkonte në qytetin e saj një herë të dytë, por ishte dimër, akullore nuk shiteshin, veç ca pasta bajate pa stinë prej një shitëseje nursëze dimri, të cilën natyrisht nuk guxoi ta pyeste për gjësend. Ishte vërtitur disa orë rreth shitores, me shpresën se mos shfaqej akulloreshitësja e verës. Më kot. Mbase verën që vjen, kishte thënë me vete, duke e ditur fare mirë që nuk do të kishte as verë, as vjeshtë, vetëm muhabete djemsh të qytezës, në të cilat ai do të përfaqësohej denjësisht me vajzën e vet bregdetare. Këndoheshin këngë për ato vajza, por ishin me të tjerë dete ato këngë, me valë dhe vajza që presin. Ndërsa për të kishte vetëm një qytet të njomur në palcë prej shirave dhe ëmbëltore të zymta që shisnin pasta të ndenjura. Teksa shkonte për në shtëpi, iu bë se dëgjoi ca përplasje flatrash e pendë të bardha pëllumbash, gati për t’u ngatërruar me erën kalldrëmse. Flatrat e dëshirit që digjeshin nëpër dritoret e botës. Kështu do të vdes unë? pyeti veten papritur. Një dëshiror në llafembllaçitje të përsëritura e përsëditura çunash mëhalle, me pantallonat muhabetëse me pabesi doku dhe gunga gjunjsh si gamile? Goja iu dha me një të hidhët duhani. Rruga mori një hije guve prej territ që sapo zuri vend plotësisht. Gur, mug dhe klarinetë. Humba sahatin, me mbeti zinxhiri, këndonte dikush me nota zijafeti pas një dritoreje

me përpëlitjen e një flake fillimzjarri. Një mushkëri sikur i fryu prushit si kacek kovaçi. Humba sahatin, me mbeti zinxhiri, këmbëngulte zëri i këngëtorit. Qindra kapakë floriri prej heshtjeje u hapën për të treguar akrepë të vdekur. Zinxhirët qenë pendulë të dështuar kohe. Qos-tek. Kënga mbeti pas, ndërsa kalldrëmi zgjatej para. Ndihej shtërzimi i tij për një mjellmë guri. Një grua e vërtetë ra nga raftet e këngës si guri në rrokullimë. Ajo ekzistonte. Nuk ishte si hologramet femërore të bisedave të tyre, ku të mospasurit e një të dashure parimisht quhej më e rëndë se një nënshkrim kapitullimi. Ajo ishte e vetmja femër e prekshme, me mundësi të vërtetë për ngjarje dhe, natyrisht, si të tillë Martini nuk e përfliste assesi nëpër prashitjet djemurishte të buzëmbrëmjeve. Si çdo gjë të vyer në dorë fukarai, ai e mbante të fshehtë atë. “Gjënë e mirë mos e trego” ishte porosia e parë e Moisiut lokal të zbritur nga mali karshi i qytezës. Në formë babai. Martini do të vdiste dhe një gjysmë fjale nuk do ta nxirrte për të. Ajo ishte Sava, shkurt për Vojsava, banonte dy rrugica më tutje nga shtëpia e tij, nuse e ardhur para disa vjetëve. Nuk ishte gjitone fëminie, prandaj vinte me një dalldi tjetërlloj në tru, e plotfuqishme, goditëse, nusja e re në lagje, e krijuar dhe e sjellë për t’u dëshiruar. Idealisht duhej të ishte vejushë, të shkonte për ujë në krua apo të lante tesha në dërstila, por ja që jo çdo gjë shtillej si në këngë. Ai fustan nusërie me tyle të bardha si prej mjellmash malore, me të cilin e kishte parë për herë të parë në ceremoninë e dasmës së saj, në krah të të shoqit, një zjarrfikës që nuk para përzihej me njeri, ai fustan pra nuk ishte revista saras

larg nga flatrimi engjëllor. Por një flatrim fustani ka gjithmonë diçka prej tornadoje në veshët e djemve të rinj. Qysh se erdhi, nusja e zjarrfikësit ia përzuri Martinit nga qielli i përfytyrimit gjitonen e tij pothuaj moshatare. Ai kishte kujtuar se do të vdiste duke e dëshiruar dhe pa e arritur dot kurrë atë gjitone, me kodra simetrike të gjinjve që iu shfaqën një mëngjes si mbetje vullkanesh të shpërthyera gjatë natës. Nuk ka djalë në botë pa një komshie të tillë, veç në jetoftë në asgjëkund. Mbretëresha të përkohshme, zakonisht ato përfundojnë në giljotinë një ditë. Me një keqardhje pakëz të gëzuar, ai pa kokën e saj të rrokullisej në këmbët e nuses së zjarrfikësit. Shtëpia e Savës u dha me këndet e njohura që tani i përkisnin një tjetër gjeometrie. Çatia e saj, relievi i murit ballor, e sidomos ai parvaz dritareje me dy mëllaga, në mes të të cilave shfaqej koka e nuses, ai parvaz që i rrinte botës si një kep i Shpresës së Mirë, hiqnin së bashku ca vija mistike nëpë mugëtirat qytezore, që të bënin të besoje në Zot e përralla. Kur shkeli mbi gurin e njohur të kalldrëmit, një drejtkëndësh pak më i bardhë se të tjerët e që fekste si gur kilometrik nën dritën e dobët të rrugës, ai vërshëlleu melodinë e këngës së fundit të festivalit të radios, e cila kishte fituar çmimin e dytë si kënga më e bukur. Donte të dinte nëse diçka do të ndodhte në atë parvaz. E kishte vërshëllyer atë motiv disa ditë më parë, kur nusja e zjarrfikësit ishte në atë dritare, krejt pa dashur, krejt pa qëllim, dhe ishin parë gjatë, aq gjatë, sa ishin krijuar jo një, po disa gjithësira: koha e pafund e hapave të ngadalshëm të parakalimit të tij para asaj tribune me gjithë udhëheqësit e botës, brohorimat e revista saras

tij të heshtura të përdëllimit kishin tundur kalldrëmin dhe nga ajo dritare ishin hedhur një mijë bozhure të kuqe flakë mbi kokën e tij të kthyer drejt saj, gati të linte qafën e përkushtimit që e kishte tërhequr zvarrë megjithatë drejt shtëpisë së tij, dy rrugica më tutje. Po, do të donte ta linte atë kokë aty, duke thithur pa fund atë pamje parvazi të gurtë, dhe trupi le të shkonte në shtëpinë e tij pa asnjë vlerë, dhe në nënkresë të mbështeste qafën e tij që nuk do të vazhdonte me kokë. Pas pak dritarja u hap dhe koka e nuses, nën valët e flokëve mbretërorë, u shfaq nga eteri i dhomës edhe më parë se drita. Një ujitëse prej shkaku në dorë. Currilat që dolën nga gryka e saj e gjatë ranë mbi mëllagat, që me siguri kishin etjen e gjithë botës. Ato mëllaga ishin zjarre të kuq që nuk donin të shuheshin assesi. Iu bë sikur dëgjoi cërritjen e përkohshme të tyre, nën fiskajat e pafuqishme të ujit, dhe pastaj rindezjen e menjëhershme të petaleve, sikur nuk kishte ndodhur asgjë. Prushitja mbi parvaz vazhdonte që nga kohët e magmës së parë. Gjithë shirat, rrebeshet, ulluqet e botës, zjarrfikësat me sirena e ulërima nuk e kishin shuar dot. Ai ngadalësoi këmbët, i mrekulluar, pa u besuar syve, por edhe duke u lënë peng jetën e vet njëkohësisht. Nuk ishte një rastësi shfaqja e saj, shikimet e saj ai i ndjente, ishte gati të betohej se ndjente edhe aromën ndryshe që po vinte nga ai parvaz, mëllagat herë-herë bëhen aromatike, si trëndafilët, botanika do ta zbulojë një ditë këtë, dhe një kokë kuptohet që po të shikon nga hija e saj, është pothuaj i padukshëm qëndrimi i saj ndryshe kur të sheh ty, i ndryshëm nga ai i vëmendjes për vazot e bekuara, mbase një e mijëta e milimetrit i ndan, por për lentet e syve të etur aq është një pafundësi, nuk ka eter më të fortë se vala e dëshirës, graviteti është një bezdi e vockël, asgjë s’do ta pengonte Martinin të plluskonte në ajër dhe të rrinte mes atyre dy mëllagave, duke u djegur për pak currila të saj. Atë natë mbi jastëk ishte vërtet vetëm qafa e tij dhe gjumi ishte i një tjetër lloji, një shkrumb koke, gurma hiri mbi kambrik, ku asgjë, as nënkresat nuk e meritonin plotësisht emrin e tyre. Teleskopët eletronikë, kompiuterat dhe programet analizuese, teoritë e vendimit dhe simulimet, kanë ekzistuar, shumë kohë më përpara se ato t’i përdorte NASA, e pikërisht në djemtë e thirrur nga hiret e femrës. Armiku numër një në dëshirën djaloshare për gjininë tjetër është rastësia. Si një eksperimentues i mirë, i dishruari rreket të pastrojë çdo zhurmë të bardhë, çdo gjë ngatërruese në informacionin që vjen nga femra, pulsari më intrigues në qiellin e tij të hapur për sytë kërkues. Dhe çdo zukamë e zhurmë të cilat gëlojnë gjithkund, merret si një sinjal derisa të stërvërtetohet e kundërta. Më shumë

se nga bixhozi, statistika është krijuar nga etja seksuale. Jermi zjarmues për të zbarkuar mbi një trup femre është më përvëlues se dëshira për të zbritur në Mars. Ose në Venus, më mirë. Të merrje një puthje nga Sava ishte më madhështore se misionet më të bujshme të sondave kërkuese në sistemin diellor. Dhe atë puthje ai e mori të merituar, nuk e vodhi sipas stratagjemave të folklorit me rrëmbime, dhe as nuk iu dhurua, pasi siç nuk ka të ngrëna falas, po ashtu nuk paskësh as puthje të tilla. Ai punoi fort për të, sipas të gjitha rregullave të lojës dhe të tregut të ndershëm (që ai, natyrisht, nuk se i dinte), sipas gjithë kanuneve të protestantizmit, por edhe atyre katolike, dhe të kushedi ç’besimi tjetër: kërko dhe do të të jepet. Ishte një treg i ashpër, me bursa të çmendura e me të shtëna në tym e errësirë, me gjithë të hidhëtat e të papriturat e kuturusë, me gjithë pabesitë që gatuan rastësia. Konkurrues, Romeoja i Shekspirit nga librat e shkollës mund të qëndronte si një statujë nën ballkonin e gurit, ndërsa atij i duhej të blinte sekondat e çmuara nën dy mëllagat duke ecur si një kalimtar i rëndomtë, pasi për dreq rruga ndanë shtëpisë së saj nuk kish ndonjë shesh të vockël, diçka që të justifikonte qëndrimin e përkushtuar aty. Përpos të tjerave, si një kruarje e pashpjegueshme iu shpif papandehur edhe një dell poeti, pa u shndërruar dot në krijimtari megjithatë, edhe pse aq shumë do të donte që, si dy poetët e grupit, të bënte poezi pa fund për Savën, e cila dihej se lexonte libra. Ai arrinte sidoqoftë deri tek krijimi i titujve të vjershave për të. “Tek qoshku ku vdiqën serenadat” ishte titulli krenar i krijuar së fundmi, që rrinte me flokët e varura si një kokë pa trup në sini argjendi për të kandisur gruan. Ishte një zhvillim e përmirësim pas varg-titullit të fundit, “Më loze nga fiqiri, moj grua dëshiri”, të cilin e kishte krijuar nën avuj isosh zijafeti dhe kalldrëmi. Sidoqoftë, Sava nuk do t’i dëgjonte dot kurrë përkushtimet e tija poetike. Ujitjet e përsëritura të mëllagave pas vërshëllimës e dërrmuan çdo rastësi: Ujitja është çështje e gjithë popullit, mendoi i yshtur nga një parrullë për bujqësinë që përskuqte murin përballë mëllagave. Të mësuarit e orareve të lëvizjeve të saj gjatë ditës ishte gjëja më e lehtë në botë, blerja e bukës, pirja e kafes tek Nora një rrugicë më tej, gjetja e orës së muzgut kur s’kish njëri mbudhë, hija e përsosur nga qoshku mes avllive, ku drita e njërës shtyllë vdiste dhe e tjetrës nuk lindte akoma, prekja e parë e dorës së saj dhe shqiptimi i avullt i fjalës “Sava”, i nxjerrë nga një qind psherëtima të ndryra në furrat e gjoksit dhe që do të alivanoste çdo shpirt njeriu, ndjenja e të fiktit prej prekjes, ajo marrje mendsh përftuar prej thithjes së menjëhershme të qiellit, i cili mblidhet shuk për t’u futur në krisën e kokës, tendosja mizore që 29

vjen si dhimbje e mprehtë, pantallonat aspak bujare e mirëkuptuese, dhe masturbimi i shpejtë e fundor në banjë, i vrrullshëm, i shpejtë, punëmbaruar, si krisma e një atentati që shpëton mëmëdhenë. Përkohësisht. Deri në lindjen e pashmangshme të tradhëtarit tjetër. Pas prekjes së duarve në atë oaz të vogël terri midis dy shtyllave me drita të zalisura, ku të sajat e dhanë aq qartë dashjen, një dashje lëkurore e mbuluar me miliona ngarkesa të vockla elektrike (lajmëtaret e dëshirës së thellë të skeletit që komandonte ato dridhma të gishtave), kornizat e botës ndryshuan. Bota rrotullohej megjithatë, por pas të tjera ligjesh. Të bëhet terr, ishte formula magjike për të krijuar një gjithësi. Të bëhet pak terr për ne, Sava. Dashuri e ndaluar krijon specien e saj siç nëntoka urithët e verbër, të etur për errësirë. Një tunel do ta kërrente nën tokë, të shkonte ku ish ajo, papo diellin s’kish ç’e duaj. Oh, një rimë, gjysmën e krahut për një rimë! Nuk kish besuar në fat dhe ndaj fati e ndihu. Çasti kur ajo i dha nojmën “eja” me atë grimën e padallueshme për këdo tjetër të lëvizjes së kokës, e shoi me magji rëndesën dhe këmbët e tij nuk e prekën më truallin, nuk e dinte se si i ngjiti ato shkallë, si e hapi atë derë, që mundej fare mirë të ish një derë kurthi, si e gjeti dhomën e saj menjëherë dhe si u shkri së brendshmi në çdo ind e pejzë – në atë kthinë mbretëronte tjetër fizikë dhe ai nuk mund të ishte një trup i ngurtë në temperaturën e dhomës së saj. Temperaturat e dhomës së dëshirit janë një ethe pa arkitekturë. Ajo i tha diçka që bënte kuptim e prandaj ai nuk e mori vesh, i tha diçka si “vetëm pse m’u ngjite si ferrë, ta dish”, dhe ai mendoi se gruaja po fliste në gjuhë të huaj, e ndërsa e ndihmoi në një çast të zhveshjes me harkimin e duhur të belit, ajo i tha edhe “më vjen keq për ty, prandaj”, çka erdhi edhe më e pakuptueshme. Në qoftë se temperatura e dhomës në librat e shkollës dhe të kuzhinës ishte një 20 gradësh i pavënëre, në folenë e saj ajo ishte shkrirëse dhe djersët dukej se po e fironin. Nxehtësia tjetërlloj brenda trupit të saj erdhi asgjësuese, rrafshuese, e papërballueshme dhe shkrirja ishte mizore, e rrufeshme, magmatike. Më pas, e shtyra e saj e beftë, gati luftarake, kishte diçka prej amazone: nga e dhënë me fërgëllimë, gruaja u bë në çast, pikërisht kur s’duhej, mosdashëse. Ajo e shtyu tej me gjunjë dhe duar alarmi bash në grimëkohën që ai do të donte të hynte i gjithi brenda saj, si dishepulli rishtar në një tempull. Ai e pa me çudi, pastaj e kuptoi vrikthi psenë, ndërsa u habit me atë rrezëllim mëshire pavetore në sytë e saj, në atë të gjelbër në të kaltër që e vuri re për herë të parë dhe që me gjasë ndriçoi 30

ashtu vetëm për një hop pulsar. Ishte një ngjyrë që të vdiste, jo aq për nuancat e saj të pazakonshme dhe rrezëllimën e çmuar prej smeraldi, sesa për madhësinë, - e kaltrogjelbra pushtonte shumë nga e bardha e syrit. Disa sekonda para se ta shtynte tej, ajo i kishte hapur sytë dhe e kish parë me atë shikim përtej kërshërisë, çmeritjes, dëshirës dhe pendesës. Pastaj e kishte shtyrë me një britmë prej shpeze të egër, gjithashtu të pangjashme me zërin e saj avullor. Mjellmë guri. Ai ndenji i nemitur duke parë mbi qilimin e kuq të odës pasojat e shpërthimit të tij që donte të ftohej, ndërsa ajo shkoi pranë dritares, pa a patur mendjen tek mëllagat dhe dukshëm as tek ai, një sovrane e zhveshur dhe pa vëmendje për askënd, posi mëshira e saj, me shikimin e tretur diku larg, ku vërtet po përskuqte diçka. Ishte bokërima e lagjes në skaj të qytezës, një krah prej fshati, me shtëpitë që nuk dalloheshin mirë nga gurishtet dhe shkurret, ku një zjarr, i largët siç ish, shfaqte brofjet e shkurtra të flakëve me një të kuq të përzishëm tymi. Nuk ishte i sigurt nëse dëgjoi një melodi nën zë të saj apo iu bë atij ashtu, por pa animin e qartë të kokës së bukur, një krehër të madh prej druri, me dhëmbë të trashë, dhe shtruarjen e flokëve të rëndë nën lëvizjen e qetë të dorës. Ajo pamje përçonte një siguri shtypëse femërore, frymëmarrja e saj u shtrua (si e krehur nga dhëmbë druri) me shpejt se e tija, dhe me siguri, edhe nëse nuk po këndonte me zë, gruaja po e gurgullonte nën vete një melodi të zvargur. Rrufeshëm i erdh në mend lidhja mes zjarrit të rënë në lagjen e largët dhe të shoqit të saj zjarrfikës. Dhe ndjeu squlljen e parë – nuk ka ftohës më të mirë se logjika dhe ftillimi i shkakësisë. Zëri i saj erdhi po ashtu më i kthjellët dhe i ftohtë, si qielli i një dite të çelët dimri verior: Ik, çfarë pret tani? Mbasditet dhe muzgjet qytetëse vijuan sikur nuk kishte ndodhur gjë. Kjo kishte diçka brutale në vetvete, që Martini nuk e kishte vënë re më parë. Vijat e njohura të rrugicave dhe shtëpive e shprehnin açik shpërfilljen me ngrirjen e tyre. Më shtypësi ishte grupi i djemve që mblidhej në të njëjtin vend, me të njëjtat fytyra dhe muhabete. Më shumë se biseda çunash të lagjes, tani ato ishin gërr-gërre të pantallonave me gjunjë. Një dok, të cilit s’i zihej besë, dhe muhabete për femra që nuk kishin ndodhur kurrë, të paktën jo ashtu siç thuheshin. Martini u bë edhe i më heshtur. Kontributi i tij në skenën me holograme vajzash ra ndjeshëm, aq sa më në fund njëra nga pantallonat, duke e kërrusur edhe më shumë gungën e gjurit, e pyeti “ç’thotë ajo e bregdetit?” Martini u dokëndis nga pyetja. Shitësja e akulloreve s’ka thënë kurrë gjë, deshi të shfrynte. Ai murmuriti diçka të pakuptueshme nën zë me një bezdi që u kuptua qartë. Djemtë e panë të habitur. Ishte hera e parë që ai u

largua më herët nga muhabeti i mbrëmjes. Kaloi me hapa të rënduara përballë dy mëllagave dhe me bisht të syrit pa dritaren sërisht të mbyllur, me perdet e bardha që s’donin të shikonin asgjë, ashtu siç kishin qenë gjithë javën. Gati s’i besohej ajo që kishte ndodhur, ndërsa dëshira për të shkuar prapë në atë dhomë po rritej si një kulpër e verbër. E pa Savën disa herë në shoqërinë e të tjerëve. Në dritë të plotë. Shpërfillëse ajo ngjante edhe më e lakmueshme. Arriti një mbrëmje t’i fliste në zonën e errët midis dy shtyllave. Dua patjetër të të takoj prapë, i tha. Nuk mundem, u përgjigj ajo. Nuk jam vetëm. Kaq kishin mundur të thoshin. Drita difuze e llambës së rrugës erdhi e pamëshirë dhe ata u bënë prapë dy kalimtarë të huaj. Ai e ngadalësoi edhe më hapin për të parë shpinën e saj dhe vithet e mrekullueshme që po largoheshin si një fatkeqësi natyrore. “Nuk jam vetëm”, kjo ishte më e rëndë se një vendim gjyqi. Mosqenia e saj vetëm përkthehej me vetminë e tij. Ata, në të vërtetë, ishin dy enë komunikuese. Një ditë, i shtangur, ai kuptoi se asnjë nga vajzat e qytezës nuk i bënte më përshtypje. Asnjëra nuk i vegonte në ëndrrat e rëndësishme me sy hapur. Si ta gjej pak vetmi për ty, Sava? Zjarret bien rrallë, shumë rrallë. Ishte ai çasti, kur për herë të parë i shkoi në mendje që një zjarr edhe mund të ndizet, nuk ka pse të jetë patjetër një aksident. Për luftë politike nuk është e vështirë të gjendet një Rajhshtag, për famë u desh gjithë një proto-qytet, për zjarminë e femrës s’kanë lindur akoma qendrat urbane. Në fillim Martini tundi kokën si për ta revista saras

flakur mendimin e lig për të djegur diçka, kështu që zjarrfikësi ta linte shtëpinë. S’ke pse bëhesh idiot, e qortoi veten. Do gjendet një mënyrë. S’ke pse mendon marrëzira. Mirëpo mënyrë nuk po gjendej. Vapë ish, por zjarre s’kish gjëkund. Pamja e Savës nëpër sokakë e vriste në lukth si këpuca e vjetër një thembër të rritur ndërkohë. Plagë e pabërë kallo, merak i pa kallur-o. Vetëm iso zijafetesh digjeshin nëpër muzgje jugu. Ndihej një fërgëllimë shpezësh që ndjenin shtegtimin. Lëvrinte limfë e botës gjithandej, por një zjarr nuk binte. Veç në gjoksin e tij prej zhuri, qepur plot me pejza burri. Nuk donte më të bënte as vjersha për Savën. Fjala dikur zbehet, si fytyrë e robit. Mbetet vetëm palca e saj, eshtra e mumjes. Dua të t’i heq fashat një nga një, Sava, dhe të të mbetem brenda në kokalla. T’i pleksim gollganet. Si drerët pleksin brirët e ashtu pleksur vdesin... Ishte një ethe e përditshme që Martini mundohej ta fshihte. E kundërta e diellit epik: fort digjte, por pa ndritur. Heshtur, si shkrumbim eshke. I djeguri i vërtetë ishte ai, ndërsa zjarrfkësi i kalonte ditët të qeta në shtëpi dhe përfytyrimi i tij duke bërë dashuri me Savën, në ata çarçafë bashkëshortorë, i merrte frymën. Ndjente një lloj kërcelli të athët që i mbinte në rrasën e kraharorit, që mund të bëhej lis xhelozie, edhe hidhërohej për minuta të tëra. I shfaqej në mend seksi i saj, të cilin e kishte parë vetëm rrëshqitazi, i shfaqej i lagët prej lëngjeve të zjarrfikësit, një pafundësi zorrësh derdhëse e fikëse, dhe një urrejtje për gjithë botën e angushtonte, psherëtima i vinte në ndihmë si një shtrigë bujare, derisa më vonë, disa ujëra të çuditshme, rrjedhur nga kristale akujsh jashtëplanetarë, ia shpërlanin përfytyrimin vishtullor dhe seksi i saj, të cilit ai me mend i thoshte “trëndafili” (versionet revista saras

e mëparshme me shpend, si “zog” apo “mëllenjë”, kishin shtegëtuar), i shfaqej siç kish emrin, një rozë e butë me njomje vese, e larë nga çdo trajtë martesore në vaska mermeri paradashurie, e etur për vishnjet e tij, që po bëheshin të dhunshme, kërkuese, dhembje të vërteta trupore. Shpërfillja kohët e fundit e Savës do të thoshte se zjarrfikësi “po i bënte mirë detyrat e shtëpisë”. Kështu do të thoshin djemtë me pantallonat me gjunjë duke pështyrë hidhtësirën e duhanit të keq mbi kalldrëm. Një ditë Martini i pa të dy, Savën dhe të shoqin, duke shkuar në pjesën e rrugës ku ndodheshin dy shtyllat, dhe mu në pjesën e midistë të tyre, tek zona e errët dritëvrarë në muzgje, tek oazi i pëshpërimave të tij dashurore, Sava i qeshi të shoqit me një përkushtim vrastar. A thua ta bënte me kast? Iu duk sikur iu përdhos një vend i mirë. Me siguri ishin ujdisur tashmë. Burrë e grua, mish e thua. Shkaku që ajo e kishte pranuar atë ditën e shënuar, duhej të ish ndonjë zënkë mes tyre. Me siguri! Ai ishte një objekt hakmarrjeje. Tani ajo ish e lumtur, ndërsa vetë ai i padobishëm. E kapi veten duke kafshuar jakën me dhëmbë. Botë e poshtër. Por u desh një shikim nga Sava të nesërmen, përpas mëllagave, që gjithçka të harrohej. Bëj ç’të duash me burrin, Sava, veç më prano sërisht. Dhe ji vetëm, për Perëndi, trëndafili pas mëllagash, lule’ kuqe çelur-o. Isot po zvargeshin më shumë në zijafetet gjithnjë e më të pikëlluara të qytezës. Dje kishte dëgjuar këngëtorin e qytezës: “Jalla seç më dogje xhanë, vash’ e pamartuar-o”. Idiot, kishte ulërirë me vete. Ku di ti ç’është djegia! Nuk ishte e vështirë të kapje fijet e vajit nëpër lëmshet e isove. Pse këndojnë kaq shumë, pyeti veten. Ç’ka për të festuar? Apo kurrkush

nuk këndonte dhe zijafetet kumbonin vetëm në kokën e tij? Kuadratet e zbehta të dritoreve mbrëmësore mund që i bëheshin si radio të vjetra që nga koha e luftës, plot me oshëtima ere, mitralozësh “sharrs” dhe flakëhedhësesh... Gra me ca çorape të tmerrshme vejevinin nëpër qytezë. Si nuk i kishte vënë re më parë? Ato ishin e vetmja gjë reale, e vëzhgueshme lehtësisht në atë shkreti e mjerim qytezor, ku Sava po bëhej gjithë e më shumë një hologramë. Si shitësja e akulloreve në qytetin bregdetar, mendoi. Po aq e palëndë, po aq e paqenë sa ajo. Edhe ajo ditë e shënuar në një mijë kalendare të kremtesh, dita e qirjes (përkim i bekuar pellazgor me protogreqishten e stërlashtë: dita e zonjës), po fillonte të mehej në mënyrë të frikshme. Pllanga-pllanga binte e firohej ajo ngjarje, mu si një suva e keqe. Gjithnjë e më tepër e dinte se kish ndodhur sikur t’ia kishte rrëfyer ndonjë tjetër, apo sikur ta kishte lexuar, dhe gjithnjë e më pak e ndjente në(n) lëkurë. Ngjarja po ia braktiste trupin siç shpirti bën pas vdekjes, që thonë. Ndjesinë e ngjallte për pak vetëm figura e Savës, me fustanet fërfëritëse dhe çorapet e mrekullueshme, të holla, çorape qelqi (Nuk donte të përdorte fjalën e rëndë “xhami” – njerëzit kanë një ndjesi elefanti kur sajojnë emrat, “çorape xhami”!), ajo figurë bënte të anasjelltën e shpirtit që del nga trupi kur vdes, e rifuste shpirtin në “kurmin” e tij, me një ajër shenjtërie e fryme të shenjtë. Sekondat kur e shihte tek kalonte mbi kalldrëm kthenin një tjetër Saulus në Paulus. Një ushtri shenjtorësh marshon pas çdo gruaje të lakmuar, me misionin e pushtimit të qendrës së saj, atë caput mundi, qendër e qendrave, vrimë e zezë që përpin çdo botë. Vetëtimë që më parë mbaron sesa fillon. Që pastaj të vijojë asgjëja, prapë gra me çorape opake, me verbëri sepeti. Dhe iso me gjëra të pamundura, me jelekë femërorë që shkopsiteshin nga gishta të trashë zejtarësh, bujqish e çobanësh, ntrashur nga çekanët, kërrabat a parmendat, ngadalë e pa fund, si vetë isoja e zvargur. Ku ishin ato gra të dikurshme që prisnin burrat nga stani apo nga arat, më saktë, ku ishin ata burra mungese? (Kjo e fundit ishte gjithë thelbi, gjithë çështja!) Ku ishin ata zjarre, që medemek digjkëshin xhane, shpirto e rakira me flakëza blu e të tejdukshme? Një mbrëmje me grupin e çunave, njëri nga dy vjershëtarët recitoi, një Zot e di pse, një vjershë a këngë të vjetër për Ali Pashain: “Janinë, Janinë e shkretë,/ të paçë ndërtuar vetë,/ s’të gëzova as vetë, as djemtë/ të rëntë zjarri dhe të djegtë!” Ç’ish kjo mani me zjarrin, sikur Prometeu të ishte nga qyteza e tij? Në shtëpi hapi pa patur mendjen një libër që i zuri dora dhe lexoi titullin e kapitullit: “Djegia e Voskopojës”. Vijon në www.revistasaras.al 31

Dorëshkrimet nuk duhet të digjen kurrë!.. Rudolf Marku

P

ër herë të parë emrin e Bullgakovit e kam ndeshur në faqet e fundit të një numri të revistës “Novij Mir” andej nga viti 1972. Një shok i imi, student letërsie dhe ai, e konceptonte në mënyrë më origjinale shkrirjen e akujve, që sapo kishte filluar në Tiranë: si një mundësi për të vjedhur libra të ndaluar nga bibioteka shtetërore. Kështu, falë shkrirjes së vonuar të akujve, qoftë falë konceptimit piratesk të kulturës, që kishte shoku im, emir i Bullgakovit na u shfaq për herë të parë atë vit.  Për dreq, as Bullgakovi dhe as romani i tij i famshëm, nuk ishin përfshirë në leksionet special, që na i jepte një shkrimtar i shquar i letrave shqipe, duke na sqaruar imtësisht, ndonjëherë edhe përmes kujtimeve personale, procesin e degradimit të letërsisë sovjetike në një letërsi deheroizuese, bulevardeske, servile ndaj letërsisë perëndimore. Ishin përmendur emrat e Babelit, Ahmatovës, Shohollovit, Pastërnakut, Jevtushenkos, Vosnjesenskut. Emri i Bullgakovit dukej si një emër i padenjë madje dhe për tu sharë.   Më vonë, kur në vitin 1978 më ranë dorë, në një botim amerikan, romani “Mjeshtri dhe Margarita” (shkrirja e akujve kishte zgjatur veç nja gjashtë muaj në Tiranë, sa kohëzgjatja e shkrirjes së një cope akulli në një gotë pijesh), e kuptova përse emri i shkrimtarit nuk na ishte përmendur kurrë, as edhe në ato leksionet e historikut të degradimit të letërsisë sovjetike në një 32

letërsi.. Saktësisht të njëjtën gjë kishte bërë shteti sovjetik me Bullgakovin gjatë gjithë jetës së tij. Kishte supozuar se ai qe një shkrimtar fantazëm. Çuditërisht duke qënë më i vetëdijshëm se për çdo shkrimtar tjetër se Bullgakovi është një gjeni. Por një gjeni i bezdisshëm, tmerrëisht i bezdisshëm.   Mikhail Bullgakov ka lindur në Kiev, në vitin 1891. Pas përfundimit të fakultetit të mjeksisë, në vitin 1916 emërohet mjek në provincën e Smolenskut – mjek i zemstvos – siç  do thoshin Çehovi dhe Turgenjevi – apo – mjek i zhubrosur rrethesh – siç do preferonte të thoshte Kafka. Afërsisht në moshën 30 vjeçare e braktis profesionin, për të filluar, sipas një kanuni të shkrimtarëve të asaj kohe (Gorki – Babeli) endjen pa adresë nëpër Rusi. Në Tiflis njihet me Ossip Mandelshtanin, i cili qe i rrethuar nga varfëria dhe moskokëçarja e trillit poetik. Në vitin 1920 ndodhet në Moskë. Mbërrin në mbarimin e një dite të ngrohtë pranverore, po ashtu si Volanti i romanit të tij. Është një shkrimtar mistifikator, me një aftësi të jashtëzakonshme për të trilluar e për të rrëfyer historira. Disa kohë para vdekjes, i ka treguar një miku të vet skenën se si ishte paraqitur për herë të parë në redaksinë e një gazette:  -Vura një monokël të çuditshëm, flokët i fryva në mënyrën më ekstrevagante, vesha zhile-në e gjyshit, ekspozova orën me zingjirë të varur – trashëgimin e familjes – dhe trokita në derë. Kryeredaktori më pa i mahnitur, e pastaj, si i frikësuar më pyeti: K/redaktori: Ju nuk jeni i dërguar nga

ndonjë gazetë franceze, apo jo? Bullgakov: Jo. K /redaktori: As edhe nga ndonjë gazetë e huaj? Bullgakovi: Jo. Kam ardhur nga një gazetë ruse. K/redaktori (duart fillojnë ti dridhen): Nga ndonjë gazetë e rusëve të bardhë të Rigës? Bullgakovi: O zot i madh. Jam korespondent i “Mbrëmjes Moskovite” – kësaj gazette të mrekullueshme e të pashoqeqë quhet “Mbrëmja Moskovite”. K/redaktori (sekretares): E megjithatë ky nuk është njëri nga tanët.   E riprodhova këtë episod të treguar nga vetë Bullgakovi, për të shënuar pikërisht fjalët e fundit. Shteti sovjetik asnjëherë nuk e ndjeu Bullgakovin si të vetin.   Bullgakovi, megjithatë, ju drejtua teatrit. Ndoshta sepse salla e errët gjatë shfaqjeve, soditja e kulisave, prapaskenat ku rrinin aktorët, spektatorët e mrekulluar, qenë për të simbolika më elokuente e jetës. I futet me një energji të jashtëzakonshme skenës, duke punuar si dramaturg, këshilltar letrar, asistent regjizor, madje edhe si actor ( në dramatizimin e “Klubit Pikuik” të Dikensit luan rolin e një gjykatësi). Pas ca sprovave në prozën satirike (“Vezët e mundimshme dhe Diavoliada”) shkruan dhe vë në skenë dramën “Ditet e Turbinëve” në teatrin e Artit, Moskë. Shfaqja provokoi diskutime të forta. Por kjo dramë do të mbetet e njohur si vepra e vënë në skenë apo e botuar në gjallje të autorit. Të revista saras

gjitha veprat e tjera të mëvonshme do t’i refuzonin brutalisht, madje disa herë, duke u bërë objekt kritikash të ashpra në gazetat më të mëdha, pa u botuar kurrë. Ashtu si në inkuizicionin e Mesjetës, kritika zyrtare sulmonte dorëshkrimet e Bullgakovit. Të gjitha këto Bullgakovi i ka rrëfyer me një forcë tronditëse në romanin e tij. Kur Mjeshtri thërritet në atë farë Lidhje të Shkrimtarëve për të dëgjuar si gjykohet vepra e vet e pabotuar, ai çuditet nga tonet e larta të zërit të kritikëve. Pyeta veten, thotë Mjeshtri, përse flisnin me zë aq të lartë. Dhe kjo vinte thjeshtë ngaqë diskutantët nuk i besonin vetës së tyre.   Rrallë mund të gjesh në letërsinë botërore një roman si “Mjeshtri dhe Margarita”, që të jetë tallur me hipokrizinë e letërsisë zyrtare, me Lidhjen e Shkrimtarëve, me injorancën dhe prepotencën e intelektualëve shtetërorë, me vetëbesimin e tyre materialist, me qyqarllëkun mendor të shkrimtarëve mediokër, me falsitetin e atyre që konsideroheshin kritikë letrare (një jehonë e këtij romani ndjehet fare dukshëm tek “Muzgjet e shkurtabiqëve të stepës”, shkruar nga Kadare). E gjithë jeta e vetmuar e Bullgakovit sintetizohet fuqishëm në figurën e Mjeshtrit. Vepra e dytë e Bullgakovit, drama “Udha”, pa u shfaqur ende në skenë, provokoi një sulm ndër më agresivët. Një gazetë, e konsideruar serioze, shkruante në faqen e parë: “Në një nga numrat e ardhshëm do botojmë një artikull për rrugën që ka ndjekur shkrimtari tipik mikroborgjez dhe reaksionar, Mihail Bullgakov”. Megjithatë iluministi Gorki, kokëfortë, shkruan po në atë kohë: “Është një komedi e shquar, deri tani e kam lexuar tri herë”. “Udha”, megjithatë, do të vihej në skenë për herë të parë 17 vjet pas vdekjes së shkrimtarit. Në vitin 1927 ka përfunduar drama tjetër, “Apartamenti i Zoikës”, një satirë therëse për Moskën e periudhës së NEP-it. U akuzua se e paraqet realitetin në mënyrë të njëanshme dhe monstruozisht. Në vitin 1929 Bullgakovi e provon shansin me dramën tjetër: “Tarafi i Besimtarëve”, një dramë mbi ditët e fundit të jetës së Molierit. Por pesë vjet me rradhë nuk mori përgjigje nga Teatri i Artit, ku shpresonte ta shihte të vënë në skenë. Vetë Stanisllavski e hedh poshtë, duke i propozuar Bullgakovit që ta rishkruajë, propozim i papranuar në mënyrë kategorike nga Bullgakovi. Çuditerisht, me 15 shkurt të vitit 1936 u vendos që drama të shfaqej. Dy javë më vonë, një artikull i botuar në “Pravda” bëri që brenda natës të hiqeshin afishet. Përsëri drama nuk u shfaq. Ajo do të botohej plot 22 vjet pas vdekjes së shkrimtarit. Rasti i Bullgakovit shfaq më së miri natyrën bizantine të shtetit rus. Zyrtarisht nuk ekzistonte asnjë arsye që veprat e Bullgakovit të mos shfaqeshin. Vetë revista saras

33

autori kishte marrë një leje nga Komiteti i Spektakleve për ta shfaqur dramën në çdo vend brenda territorit të Bashkimit Sovjetik. Për ironi, është gjetur dhe një shënim i Stalinit, i cili ia lavdëron frymën revolucionare të dramës së parë të Bullgakovit (Ditët e Turbinëve” është një demostrim i forcës së paepshëm të bolshevikëve. Por, natyrisht, autori, shoku Bullgakov, nuk është i ndërgjegjshëm për këtë demonstrim. Por kujt i prish punë kjo gjë?). Shteti përpiqej të krijonte iluzionin se nga lart Bullgakovit nuk i prishte punë askush, por ç’ti bënte burokratëve të vegjël? Port ë gjitha këto vetëm sa e bënin më të ndjeshme neverinë ndaj hipokrizisë, aq e pranishme kjo, në të gjithë veprën e Bullgakovit.   Në vitin 1936 Gorki i bën përsëri mbrojtjen e dytë: “Bullgakovi ka bërë një portret të shkëlqyeshëm të Molierit, një Molier i lodhur nga jeta dhe nga pasha e lavdisë”. Dramën për Molierin fillon ta rishkruajë si roman biografik. Këtë rradhë është një porosi për edicionin Jurgar. Por porositësit, sikur të merrnin ndonjë njoftim të nëndheshëm, hiqni dorë përnjëherë nga botimi i veprës. Edhe ky roman do të botohet plot 22 vjet pas vdekjes së autorit. Nga mesi i viteve ’30 Bullgakovi u gjend i qarkuar nga komploti i madh i heshtjes. Asnjë artikull i botuar. Asnjë intervitë. Asnjë përmendje emri. Dukej sikur asnjëherë nuk kish ekzistuar shkrimtari Mihaill Bullgakov. Ai, tashmë, gjendej në pozicionin e një shkrimtari, të cilit nuk ia lejonin ushtrimin e profesionit. Por vetë Bullgakovi asnjëherë nuk u sugjestionua, për ta vënë në dyshim gjeninë e talentit të vet. Madje, më koshient për këtë dukej se ishte shteti. Në këto vite të një dëshpërimi tragjik, i telefonon Stalinit, pasi  më parë i ka shkruar një letër. Tirani i Kremlinit i telefonon disa ditë me vonë. E thërrasin në Teatrin e Moskës, si asistent regjizor dhe si këshilltar letrar. Për herë të parë i lejon vetvetes të gënjehet. Shkruan komeditë “Adami dhe Eva” dhe “Zhurdeni budalla” (sipas komedisë së Molierit), “Lumturia e madhe” dhe Ivan Vasiljeviçin”. Punon për “Romanin Teatral”, një libër sarkastik dhe gazmor. Në vitin 1935 përfundon dramën “Ditët e fundit” që i kushtohet Pushkinit, ndërsa në më 1938, “Don Kishotin”. Asnjëra prej këtyre veprave nuk u vu në skenë dhe as u botua ndonjëherë sa qe gjallë autori. Disa prej tyre do të botoheshin 30 vjet pas vdekjes së shkrimtarit. Drejtorë teatrosh rrugaçë, regjizorë të palarë, administrator-spiunë i premtonin se ja, së shpejhti veprën e tij do ta shfaqnin në skenë. E kupton? Është vetëm çështje ditësh. Duhet veç një firmë. Dhe pastaj zhdukeshin. Bullgakovi, më së fundmi, iu dorëzua katër mureve të shtëpisë. Në mbretërinë e vetmisë së tij, filloi të shkruante 34

ndoshta romanin më të madh të letërsisë sovjetike të shekullit tonë, “Mjeshtri dhe Margarita”.  Një ditë pranvere, në rrugët e Moskës shfaqet djalli.. Kështu fillon pak a shumë romani “Mjeshtri dhe Margarita”, njëri ndër romanët më kapriçozë, më sarkastikë, më tronditës, më të thellë e më eruditë të letërsisë të këtij shekulli. Ky roman është kompozuar në mënyrë paradoksale, me dy plane kryesisht të kundërta me njëri tjetrin. Në pjesën historike gjejmë aventurën e Ponc Pilatit, që ka ardhur në Jeruzalem për të gjykuar Krishtin. E gjithë ngjarja, deri në ngjitjen në Golgota dhe në ekzekutimin e Krishtit, është shkruar me një prozë preçise dhe realiste. Në rrafshin e dtyrë është Moska e viteve ’20, e kthyer në një realitet fantazmagorik, si një ëndërr. Lexuesi ndodhet në mbretërinë e iracionales, ku autorit i lejohet çdo gjë. I shtrirë në dy rrafshe, Bullgakovi ndryshon me virtuozitet gjuhën dhe ritmin e njërit dhe të tjetrit. Ai është xhongleri që luan me mospërputhjen e dy stileve të ndryshëm: ajo që është e largët dhe imagjinare bëhet e pranishme dhe autentike, po aq sa dhe realja kthehet në një farsë tragjike dhe disi përrallore. Bullgakovi shkruan përpara perdeve, duke zbuluar haptaz teknikën e prozës së vet. Ai I urren klishetë, banalitetet, përgjithsimet. Romani “Mjeshtri dhe Margarita” është krahasuar me prozën e Gogolit. Jo më kot Bullgakovi ka provuar dramatizimin e “Shpirtrave të vdekur”, një dramatizim ky që, sipas rregullit bullgakovian, nuk u vu anë skenë asnjëherë.  Bullgakovi është një shkrimtar me fantazi të jashtëzakonshme. Çdo gjë tek Bullgakovi kthehet në hiperbolë dhe fantazmagori. Ndoshta mënyra më e mirë për t’iu afruar atij realiteti që gjithmonë përpiqej t’i ikte sa më larg shkrimtarit të vetmuar.  Kur Mjeshtri shkruan romanin për Ponc Pilatin, atij nuk i shkon ndërmend se kjo vepër do të jetë kryqi i vet. Kritiku Latunski (njëri ndër kritikët aq të njohur dhe këtu ndër ne), megjithatë, është shumë herë më poshtë nga Ponc Pilati. “Mjeshtri dhe Margarita” është gjithashtu romani himn i dashurisë. Margarita është përsëritja e heroinës së Faustit, për të na kujtuar se Mjeshtri ndoshta është vetë Fausti. Në një çast dëshpërimi, Mjeshtri merr dorëshkrimin  e romanit të vet për ta hedhur në zjarr. Dhe Margarita i thotë: “Dorëshkrimet nuk digjen kurrë!”.  Janë pikërisht keto fjalë që Mihaill Bullgakovi ia tha vetes gjatë gjithë jetës së vetmuar prej shkrimtari. Dhe janë këto fjalë që Bullgakovi ia thotë të gjithë shkrimtarëve të kësaj bote, si për t’ua kujtuar edhe njëherë se letërsia dhe  - më gjërë – shpirti njerëzor, jetojnë përtej strukturave të pashpirta të administratës shtetërore të Ponc Pilatit.

Vera Bekteshi

Ora me rërë Vera Bekteshi kësaj radhe vjen përpara lexuesit me romanin Ora me rërë, një krijim i mrekullueshëm letrar, ku shpresat, ëndërrat, përpjekjet, dashuritë, sfidat dhe humbjet e njerëzve vijnë si një filigranë e punuar nën dritë, ndonëse zonat e errëta janë gjithnjë aty pranë, për të shpalosur kontradiktën dhe kompleksitetin e jetës. Një grup miqsh nga Tirana, vajza dhe djem – më vonë burra dhe gra – që përshkojnë një trajektore të mundimshme ekzistence e kohe, ku secili ndjek shtegun e tij, të përcaktuar nga fati, nga rrethanat apo nga zgjedhjet personale, por që rikthehen vazhdimisht tek njeri tjetri, si në një spirale. Që është e ëmbël si dashuria, e hidhur si ndarja, therëse si tradhtia, e trishtë si miqësia e humbur, e bukur si vetë drita që shpërndahet si tis mëngjesor përmbi fatet njerëzore. Një rrëfim për goditjet e jetës dhe për përballjet e tyre, ku dhimbja dhe lumturia shkojnë pranë e pranë, në këtë kaleidoskop karakteresh origjinalë e tërheqës. Një udhëtim nëpër shpirtin njerëzor dhe hovet e tij, përmes një Tirane vazhdimisht në ndryshim, si vetë personazhet e këtij libri që përshkojnë rrugët e saj. Diana Çuli

revista saras

Perdet ngjyrë kremi Vera Bekteshi

N

e të gjithë u lindëm dhe u rritëm pranë e pranë në të njëjtin pallat të madh në Tiranë, ndoshta më të madhin, ndërtuar nga të burgosurit politikë sipas një modeli rus të viteve 50-të. Kishte aq shumë hyrje, sa që ne nuk i njihnim ata të cepit përtej dhe oborri i brendshëm i pallatit ishte një shesh i stërmadh, veçse Nadia nuk banonte si ne, në ato apartamentet me dy apo tre dhoma, me banjë pa dritare që e merrte dritën nga kuzhina e me atë ballkonin e ngushtë, ku mezi varnim rrobat për tharje. Ajo banonte me të ëmën në një bodrum, ku drita hynte e kursyer nga disa dritare të ngushta për së gjëri, ashtu siç i kanë bodrumet e zhytura thellë, në dy dhoma të vogla. Në banesën e tyre era e mykut nuk hiqej asnjëherë, ndërsa banja ishte një birucë e errët, që nuk merrte dritë kurrë. Megjithatë, ne të gjithë vdisnim të shkonim atje. Seç kishte një atmosferë ndryshe nga apartamentet tona. E ëma, Katerina, punonte në një magazinë, por ishte nga ato gratë që ia dalin vetë në krye dhe që i zinte dora gjithçka. Megjithëse me aq pak dritë, në dritaret e ulëta me prag të gjerë të atij bodrumi, do të gjeje lule dimër e verë, perdet e qepura me beze ngjyrë kremi të kombinatit të tekstileve, ishin të qëndisura me lule të vogla shumëngjyrëshe në kuzhinë dhe blu në dhomën e gjumit. Ato mbylleshin vetëm në darkë, kur dielli perëndonte dhe gjatë ditës mbaheshin të mbledhura me fjongo të trasha njëngjyrëshe, edhe ato të bëra vetë dhe që shkonin me ngjyrën e luleve. Kishte pastaj ca mobilie të vogla, të vjetra, ndoshta nga familja e Katerinës – një etazher me dru të errët, ku Nadia vendoste librat, me dy krifa luani të gdhendura në krye, që përfundonin në revista saras

pjesën ngjitur me dyshemenë me kthetrat e tyre. Në dhomën e gjumit ishte një komo e vogël, e mbuluar me mermer rozë, si të tejdukshëm, ku Katerina mbante ndonjë kolonjë apo kuti kremi dhe ku binte në sy një vazo e vjetër japoneze me një zonjë të veshur me kimono dhe me flokët e zinj, të mbështjellë në atë mënyrën e veçantë që Nadia do të imitonte kur të rritej. Muret zbardhonin nga gëlqerja, që përdorej dy herë në vit dhe çdo gjë shkëlqente nga pastërtia. Shtëpitë tona ishin kopje besnike të njëra tjetrës: me të njëjtët kolltukë, bufe, dhoma gjumi, perde najloni dhe abazhurë të shëmtuar, të montuar në tavan me ca kupa të trasha alumini. Asnjëherë, në vitet e shkollës, nuk e morëm vesh nëse Katerina ishte ndarë nga i ati i Nadias, nëse ai kishte vdekur, apo qoftë larg, ishte në burg. Megjithëse në atë mjedis të përbashkët nuk mbetej asnjë e fshehtë pa u zbuluar dhe megjithëse Nadia kishte një sinqeritet çarmatosës, kjo gjë nuk u kuptua asnjëherë. Ndoshta ishte edhe ky një mister, që na tërhiqte aq shumë në atë banesë ose ishin vetë ato të dyja që, megjithëse jetonin në atë mjedis të lagësht, dukej sikur kishin mbi krye nga një brerore plot dritë. Në një nga hyrjet e kreut të pallatit, banonte edhe familja e Jonit. Ai ishte më i afërti i Nadias dhe të gjithë ne mendonim se ata s’do ndaheshin

Perdet e qepura me beze ngjyrë kremi të

kombinatit të tekstileve, ishin të qëndisura me lule të vogla

shumëngjyrëshe në kuzhinë dhe blu në dhomën e gjumit

kurrë. Megjithëse Nadia dallohej për një pushtet të veçantë, ai i një vajze me bukuri të pazëshme, të fshehur, të thellë, të përkorë, të qëndrueshme, ajo rezonoi rrallë, por fort. Kumbimi i saj emocional që ndjehej tek të gjithë djemtë, gjeti jehonë vetëm tek Joni e pas shumë vitesh vetëm tek një tjetër, ndoshta i kundërti i tij. Kishin filluar së bashku klasën e parë fillore dhe nuk u ndanë asnjë ditë, deri në universitet. Gjatë gjimnazit Joni shkonte shpesh në bodrumin e saj, sepse ajo ishte më e zonja në mësime, dilte gjithnjë e para, asnjë nuk e konkurronte dot, njësoj si Viktori në klasën e vet, tre vite më sipër, por ata të dy nuk u kombinuan kurrë, ishin si numrat primë, siç thoshte ai shpesh, numra që  plotpjesëtojnë vetëm veten dhe për këtë arsye e kanë të zorshme të rrinë me njëri tjetrin. Ndërsa Joni ishte i zgjuar, por përzgjedhës në ato që bënte. I pëlqente të lexonte shumë që në moshë të hershme, kështu që lëndët e shkollës i linte pas dore herë pas here, por i mjaftonte që ajo t’i zgjidhte dy apo tre tipe problemash dhe pas kësaj të merrte të njëjtën notë me të. Kishin të përbashkët pasionin për letërsinë dhe meqenëse ai gjente libra të çdo lloji, bile edhe të ndaluara, ia jepte të parës asaj, ajo pastaj m’i kalonte mua. Joni kishte një shkathtësi të lindur, një lloj lehtësie në kryerjen e çdo lloj pune, në dukje si duke u tallur, por në të vërtetë me një seriozitet të thellë, dhe pse me atë të qeshurën që s’i ndahej nga buzët. Asnjeri nuk mund t’ia kthente fjalën nëse do kërkonte diçka, sepse jepte edhe më shumë. Librat e ndaluar apo të klasifikuar, ai i merrte në bibliotekën e Korpusit Qendror të Universitetit drejtpërdrejt nga drejtori, një burrë fort i ditur dhe me studime të kryera në Hungari. Pas Viktorit, Joni ishte më në dijeni të të rejave që ndodhnin në botë apo në pjesën tonë lindore të 35

kontinentit, pikërisht prej bisedave me drejtorin e bibliotekës, që do të pësonte një fund të hidhur, si të gjithë ata që donin të dinin më shumë se ç’u lejohej nga regjimi. Ndërsa Nadia kishte një masë të brendshme, nuk e tepronte në asgjë, përveçse të qeshurës me zë të lartë e të kumbueshëm, me gojën e madhe e të plotë që zbulonte në çdo rast dhëmbët e saj të mrekullueshëm dhe, kur kjo  e qeshur bashkohej si në duet me atë të Jonit, skena ishte vërtet e papërballueshme. Nadia dhe Joni identifikoheshin gjithnjë me njëri tjetrin si dhe me vetë grupin, Viktori, kurrë, ai ishte gjithnjë në krye – ishte koka e tij kurse ata të dy – zemra, apo siç i quanim herë pas here shpirti i repartit. Por, desha të shtoj edhe një tipar tjetër të Nadias, që do të shfaqej qartë në çdo rast nevoje: ajo kishte ndjenjën e masës dhe vetëpërmbajtjen, por i hidhte tutje menjëherë, në se ndonjë nga njerëzit e saj do të ndodhej në rrezik. Më kujtohet një rast, kur ishim në gjimnaz dhe një shoqe e klasës u zu me kopje në provimin e matematikës. Shoqja jonë, që quhej Lumturi dhe, për fat të keq nuk e gëzoi kurrë emrin e vënë, nuk ia thoshte në këtë lëndë dhe gjithmonë merrte kopje nga Nadia, sikurse edhe ndonjë tjetër, por që dinte të fshihej. Mësuesi e kapi “me presh në duar” dhe ajo, e hutuar, tha se e gjeti fletën poshtë këmbëve. Prapa saj në bankë rrinte Nadia dhe ato ishin këmbët e saj. – Ti ia dhe? – pyeti mësuesi. – Ajo s’ka nevojë për kopje, sepse kemi mësuar bashkë gjithë vitin, s’e ka më problem matematikën. Mësuesi i lëndës ishte shkodran dhe njihej me të ëmën e Nadias, andaj nuk e zgjati, por ajo nuk e dinte këtë fakt. Kjo histori ishte më e parëndësishmja, në krahasim me ato që do të na ndodhnin më vonë dhe që do të tregonin jo vetëm qëndrimin e saj, por të të gjithëve ne, në kohën që ishim ende së bashku. Nadia, sa ishte krejtësisht e hapur, në të njëjtën kohë ishte dhe e pakuptueshme deri në fund dhe kjo përbënte ndoshta atë anën më tërheqëse të saj. Joni, sikurse Viktori, rridhte nga një familje intelektuale për kohën. Në ndryshim me familjen e Viktorit, ku bëhej humor i fortë, tek ajo e Jonit kishte një tension të vazhdueshëm. I ati dhe e ëma, të dy në pozicione që fqinjët mund t’i kishin zili, por që dhe iu druheshin, silleshin me një arrogancë të panevojshme. Vasili, i ati i Jonit ishte drejtor fabrike. Kishte punësuar thuajse gjysmën e burrave të pallatit, duke i aftësuar më parë në kurse e shkolla profesionale. Ishte njeri me shumë miq dhe me ndikim dhe njihej si administrator i zoti. Megjithëse bënte aq të mira, kishte atë kryelartësinë që si shqitej nga fytyra. 36

lidia

Harrova të flas për veten, por mbase në faqet që do vijnë, do të flasin më mirë të tjerët për mua. Gjithsesi quhem Lidia dhe që në fëmijërinë e hershme vizatoja e më jepej për rregullime të ndryshme, prandaj studiova për pikture…

Ç’nevojë kishte, atij s’i mungonte gjë. Të paktën, kështu mendonin prindërit tanë e më pas, edhe ne. E shoqja, Firdusi, përkundrazi nuk para bënte ndere dhe dukej si një vigjiluese patologjike. Ne iknim nga sytë këmbët për të mos e ndeshur. Ishte mjeke pediatre, shefe pavijoni në spital dhe megjithëse i binte pikës në çdo diagnozë, fëmijët ulërinin kur ajo i merrte në krahë. Johanin, Jonin siç e thërrisnim ne, djalin e tyre të parë, e donin të gjithë pa përjashtim, të mëdhenj e të vegjël. Kishte trashëguar gojën e plotë të të atit, sikurse edhe Andrea i vëllai e më pas edhe vëllai i tretë, që do të hynte në skenë shumë vite më vonë. Por, ai ishte shëmbëlltyrë e vetvetes, me atë të qeshurën e bujshme

dhe me sytë e shkruar, që të nguliteshin me një kureshtje fëminore. Nadia, ndoshta edhe për shkak të mungesës së të atit, qëndronte disi mënjanë, por kjo nuk e pengonte të ushtronte një lloj pushteti (e përsëris sepse kjo gjë ndjehej menjëherë po t’i rrije pranë) si mbi vajzat ashtu edhe mbi djemtë, ndoshta edhe më tepër tek këta të fundit, por kjo gjë ndodhte në një mënyrë krejt të pavetëdijshme dhe  pa merak nga ana e saj. Më kujtohet një herë, në plazh, kur, pas banjës, kishte mbështjellë flokët e gjatë në formë topuzi me një bikutinë të vetme, ngjyrë rozë e të trashë, thjesht për t’u dhënë pak formë, dhe më shoqëroi në rrugët e plazhit ashtu siç ishte, me një revista saras

Kjo ishte tabloja e thjeshtuar e fëmijërisë

dhe rinisë sonë të hershme dhe ne i kaluam ato

vite, në të mirë e në të keq, deri sa u ndamë nëpër Shqipëri

revista saras

palë shapka gome dhe fustan shtëpie me kopsa përpara e me rripa të hollë, që ia kishte qepur e ëma. Pas disa ditësh, në xhiron e darkës, që bëhej në breg të detit, më zuri syri plot vajza me atë lloj bikutine të mbështjellë në flokët e tyre, e me fustane me rripa të hollë. Kjo ishte tabloja e thjeshtuar e fëmijërisë dhe rinisë sonë të hershme dhe ne i kaluam ato vite, në të mirë e në të keq, deri sa u ndamë nëpër Shqipëri pas përfundimit të universitetit, apo për shkak të martesave që lidhëm me të tjerë, por fatkeqësia apo fatmirësia e vendeve të vogla është se ngado të shkosh, sërish e sërish je si i prangosur me ata njerëz apo histori, me të cilat dikur je ndarë. Por, ndoshta, kjo nuk ka të bëjë vetëm me vendet e vogla.

A nuk njihet që në lashtësi përsëritja e përjetshme, a nuk njihet ora me rërë, Klepsidra si e quajnë grekët e lashtë, që kthehet nga të dyja kahet, herë grimcat e para bien në fund e pastaj ato të fundit dalin në krye, a nuk keni dëgjuar për orën me rërë të ekzistencës së përjetshme? Veçse më duhet të them se këtë konceptin e orës nuk e kam nga vetja, ma futi në kokë Viktori, që rrëmonte paprerë nëpër libra, me ato gjuhët e shumta që dinte. Harrova të flas për veten, por mbase në faqet që do vijnë, do të flasin më mirë të tjerët për mua. Gjithsesi quhem Lidia dhe që në fëmijërinë e hershme vizatoja e më jepej për rregullime të ndryshme, prandaj studiova për pikture… *Fragment nga romani “Ora me rërë 37

Al miraj mogut Bashkim Shehu

Ç

udi sesi këto fjalë m’u tiposën në tru, për t’u shndërruar shumë shpejt në diçka si namatisje. Al miraj mogut. Këtë shprehje në gjuhën katalane e dëgjova kalimthi një ditë prej ditësh nga më të zakonshmet në një nga rruginat e Lagjes Gotike, mes mijëra fjalësh që m’i kapte veshi, në spanjisht, katalanisht, anglisht, frëngjisht, gjermanisht dhe në të gjitha gjuhët e tjera që mund të dëgjosh në një ditë vere në Barcelonën e dyndur me të huaj nga të katër anët e botës. Në këtë labirint gjuhësh, bëra të gjej shtegdaljen duke hamenduar se duhej të ishte shprehje vendase dhe prandaj do të pyesja ndonjë të njohur vendas. Natyrisht, sadoqë për çudi, kjo qe shndërruar ndërkaq në namatisje, duke u përsëritur ashtu vetvetiu parreshtur brenda meje, e mua kjo ma nxiste kureshtjen për t’ia mësuar kuptimin. Ishte vetëm kureshtje, sepse kuptimi s’kishte rëndësi. Nuk qe hera e parë që ndonjë fjalë më tiposej në tru, kot së koti në dukje, dhe pastaj po kështu më përsëritej për njëfarë kohe. Mirëpo tani ishte tjetër gjë. Tani kjo tingëllonte për mua gati si formulë magjike, si thënie e tejjetëshme, apo si urdhër që gurronte së brendshmi, thellash të panjohura, e jo thjesht togfjalësh që vinte së jashtmi nga goja e një kalimtari të rastësishëm e gjithsesi të panjohur. Gjithsesi. Al miraj mogut.    Pyeta, pra, një mikun tim vendas çfarë do të thoshte. Dhe ai më shpjegoi se ishte në pasqyrën që lëviz. Ai, i habitur, më pyeti pse. Kot, ia ktheva, e kam dëgjuar rastësisht, nuk di pse më ka lënë mbresë, duke e mbyllur me kaq bisedën. Pra, ishte një shprehje sadokudo e rrallë 38

gjuha Në këtë labirint gjuhësh, bëra të gjej shtegdaljen duke hamenduar se duhej të ishte shprehje vendase dhe prandaj do të pyesja ndonjë të njohur vendas

në përdorimin e përditshëm, ndonëse do të më rastiste ta dëgjoja për së dyti e së treti, dhe gjithherë prej të panjohurish, të cilëve, madje, as fytyrën nuk do të arrija t’ua shihja, siç nuk ua kam parë fytyrat më së shumti lexuesve të mi të mundshëm. Nuk di kur ndodhi kjo përsëritje për herë të dytë e të tretë, apo mos vallë nuk ka herë të tretë, dhe as të dytë ndoshta, po vetëm se ishte një shajni e imja e përsëritur. Sidoqoftë, koha e përsëritjes më bëhet shumë e shkurtër, për aq sa është një shprehje tejet e rrallë, siç thashë, po edhe më bëhet shumë e gjatë, shumë më vonë sesa kur e dëgjova herën a parë, pra, gjermësa tashmë prej kohësh kjo shprehje kumbonte vazhdimisht brenda meje. Dhe, mbas të tilla përsëritjeve, do të endesha vazhdimisht rrugëve duke vërvitur shikimin majtas e djathtas për të proftasur së paku njërin që të hapte gojën e ta thoshte, mirëpo askush nuk do ta thoshte më.

   Kuptimi i saj për të tjerët, siç thashë, nuk do të kishte rëndësi për mua asnjëherë. I kisha dhënë sakaq, ndonëse jo mesaduket qysh në krye, një kuptim të vetin, sipas kumbit që kishin fjalët. Al miraj mogut, fluturim dhe rënie. Pjesa e parë, al miraj, çka unë e ndjeja si një fjalë të vetme, ishte vrull, kërcim nga lartësia, dhe ishte fluturim dalldisës në qiellin e paanë, pezull në ajër. Pjesa e fundit, mogut, ishte rënie, rënie e beftë dhe e menjëhershme.    Al miraj mogut.    Ja, ballkoni në katin e shtatë, në qiellin e shtatë, ashtu i zgjatur e i përhedhur para, a thua synon të shkëputet vrulltazi nga ballina e ndërtesës, në këtë mbasdite me një diell verbues, dhe parmaku me gdhendje zbukurimore të një bimësie të dendur, të harlisur, prej një bote tjetër, dhe përtej tij hapësira për t’u hedhur me një tundim të pashmangshëm tashmë. Kërcim në zbrazëti, fluturim, koha revista saras

koha e përsëritjes më bëhet shumë e shkurtër, për aq

sa është një shprehje tejet e rrallë, siç thashë, po edhe më bëhet shumë e gjatë

është ndalur tashmë dhe unë qëndroj pezull. Dalldisje, apo diçka si dehje, së lartmi të gjitha gjërat kanë një pamje të tjetërllojtë, ashtu të vogla, aq sa të kaplon njëfarë ndjenje dhembshurie për gjithçka. Kurorat e pemëve anash trotuareve i shquaj të parat pasi jam mësuar sakaq me dritën verbuese të diellit, befas rruzulli i tij shumë pranë revista saras

fytyrës sime dhe më duken ato për habi të stërbukura, s’i kam parë ndonjëherë nga lart, së paku jo nga kjo lartësi, ngase gjithherë, e gjithherë e më shumë, kam pasur aq frikë të vështroj poshtë nga ballkoni ose dritarja, porse tani jo, tani s’kam frikë dhe i vështroj atje poshtë dhe më bëhen si duar të gjelbra fëminore, ngritur e zgjatur drejt reve hollake dhe drejt meje dhe miqësisht më përshëndesin. Pastaj shquaj makinat e panumërta që mbushullojnë rrugën time dhe mblidhen e mblidhen grumbull diku dhe ndalen. Sepse dhe koha dhe gjithçka është ndalur. Luzma njerëzish janë grumbulluar aty poshtë dhe më vështrojnë të palëvizshëm. Unë jam në ajër ndërkaq dhe e ndiej se vazhdoj të ngrihem, sikur diçka më shtyn së poshtmi. Çatitë dhe tarracat më të larta matanë rrugës, dhe më tej kullat dhe kupolat e kishave dhe kambanoret, më bëhen fare pranë, por kjo nuk është për

t’u çuditur, se kështu duken gjithmonë edhe po t’i shikosh nga dritarja ose ballkoni, ku e ku më pranë sesa po ta përshkosh qytetin duke ecur atje poshtë më këmbë. Sidoqoftë, ndërsa koha është ndalur, unë vazhdoj e vazhdoj të ngrihem, dhe  me sa duket jo thjesht nga hovi i vrullit të parë të hedhjes së vetvetes në zbrazëti. Shpresoj të arrij kësisoj gjer në majën e kodrës së Monzhuikut përkundruall dhe atje të zbres, të ulem butë, pa përplasje. E pse jo? Vështroj sërishmi poshtë, luzmën e njerëzve që sa vjen e zmadhohet, njerëz që ngrenë dorën, ndoshta për të përshëndetur, ose për të mbrojtur sytë nga dielli. Të gjithë ndjekin ashtu fluturimin tim dhe midis tyre duhet të ketë patjetër tashmë gazetarë, fotoreporterë, kameramanë të kanaleve të ndryshme televizive, gati-gati e ndiej praninë e syve të rrumbullt prej qelqi të kamerave atje poshtë, gati-gati i paraprij kohës së ndalur dhe qysh tani i shikoj njoftimet mbi fluturimin e jashtëzakonshëm, të paparë, të pabesueshëm të shkrimtarit mysafir të largët në qytetin e Barcelonës, e shikoj veten tashmë nëpër foto dhe ekrane, së poshtmi, si nëpër pasqyra zmadhuese, ndërsa interesimi i lexuesve dhe i të tjerëve që s’më kanë lexuar sa vjen e rritet, për këtë që po ndodh, që po shkruaj tani, e që do të shkruaj më tej, shumë e shumë herë më i madh interesimi sesa për ato që kam shkruar, që i kam lënë mbrapa, ta harruara në vetminë e dhomës sime të angësht. Ja, po fluturoj përmbi qytet, po shkëputem nga labirinti i këtij qyteti, mesaduket vazhdoj të ngrihem, sepse sytë më lëbyren nga dielli dhe më puliten vetvetiu qepallat, paskam shkuar përtej Monzhuikut, mesaduket, sepse shikoj detin që poshtë meje duhet të jetë, një syprinë e madhe e pjerrët, një pasqyrë e shumëfishuar pafundësisht në valëzat e tij ku dielli thërrmohet në regëtima të drithshme, ndaj dhe m’u lëbyrkan sytë dhe qepallat më puliten drithërueshëm. Ja, tani sytë m’u mësuan, tek vazhdoj të gjendem pezull në ajër ndërsa koha e ndalur aq gjatë po fillon të lëvizë, nuk shoh më detin tani, që m’u mësuan sytë, po pasqyra sërishmi është atje poshtë, një sy që më shikon, luzma e njerëzve që më ndjekin me sy të shqyer dhe që hapet paksa duke lënë aty në mes një zbrazëti në trajtë syri dhe në mes të këtij syri të madh, tejet të madh, është vizatuar përmbi trotuar një siluetë në trajtën e një njeriu të dergjur, të shkapetur aty, mbi trotuar, ku unë bie me një zhurmë të shurdhët. Mogut. 39

Mbiheronjtë dhe varret (Fragment nga kapitulli “Zoti i panjohur”)

Ernesto Sabato

P

apritur u gjenda i ngatërruar në çështje policore, për shkak të njohjes sime me Karlosin, dhe dhoma ime në pension u bastis nga policia. Unë, përnjëherë, ika që andej e u strehova në një pension ku jetonte Ortega, një student inxhinierie, i cili ishte munduar asokohe të më fuste në qarqet komuniste. Jetonte pranë «Konstitucionit», në rrugën «Brazil», në pensionin e një vejusheje spanjolle, e cila e adhuronte Ortegën. Pra nuk e pati të vështirë të më jepte një zgjidhje, për një farë kohe. Dhe, pasi boshatisi një dhomëz, me dritaret nga rruga «Lima», më shtroi një dyshek. Atë natë bëra një gjumë të trazuar. Herët në mëngjes, më doli gjumi, pothuaj i tromaksur. Nuk e kujtova dot menjëherë çfarë kishte ngjarë të djeshmen dhe, derisa e mblodha veten, e shikoja me habi dhe hutim realitetin që më rrethonte. Sepse gjumi nuk na del çak-fak, por kalojmë një proces të ndërlikuar e gradual, derisa njohim botën ku gjendemi, sikur vijmë nga një udhëtim mjaft i largët, në ca kontinente të largëta e të vagëlluara, ku, pas shekujsh ekzistence të errët, kemi humbur kujtesën e ekzistencës sonë të mëparshme dhe kujtojmë prej saj vetëm fragmente pa lidhje logjike. Dhe pas një kohe të pamatshme, drita e ditës nis t›i ndriçojë zbehtësisht daljet e atyre labirinteve angështuese, e atëherë vrapojmë me ankth drejt botës ditore. Dhe mbërrijmë në brigjet e ëndrrës, si ata të humburit në det që, të sfilitur, arrijnë të dalin në plazh, pas një beteje të gjatë me stuhinë. Dhe atje, ende gjysmë të pavetëdijshëm, por duke u qetësuar pak nga pak, nisim të ambientohemi plot mirënjohje me disa nga vetitë e botës së përditshme, me botën e qetë e të rehatshme të qytetërimit. Antuan de Sen-Ekzyperí 40

tregon se si, i humbur në Atlantik, pas një lufte të ankthshme me forcat e natyrës, kur ai dhe mekaniku i tij pothuaj i kishin humbur fare shpresat se do të mbërrinin në stere, arritën të dallojnë një dritëz të mekur në bregun afrikan dhe me litrin e fundit të karburantit, më në fund, arritën te bregu aq i dëshiruar; ai tregon se si atëherë, ajo kafja me qumësht, që pinë në një kasolle, qe shenja e thjeshtë, por e qenësishme e kontaktit me jetën e vërtetë, qe ritakimi i vogël, por i mrekullueshëm, me ekzistencën. Në të njëjtën mënyrë, kur rikthehemi nga ai univers ëndrrash, një tryezë çfarëdo, një palë këpucë të vjetra, një llambë e thjeshtë familjare, janë dritat mallëngjyese të atij bregut që dëshirojmë ta arrijmë me ankth: sigurisë. Kjo është arsyeja pse pikëllohemi, kur një nga ato fragmentet e realitetit, që sapo dallojmë, nuk është ajo çka shpresonim: nuk është ajo tryeza e njohur, ato këpucët e vjetra, ajo llamba familjare. Ashtu siç na ndodh kur zgjohemi dhe, papritur, gjendemi në një dhomë të panjohur, në dhomën e ftohtë dhe të zhveshur të një hoteli anonim, ose në një banesë, ku fati apo rastësia na ka hedhur natën që shkoi. Dalëngadalë, po kuptoja se ajo dhomë nuk ishte imja dhe bashkë me këtë po kujtoja edhe ditën e bastisjes së policisë. Tani, në dritën e mëngjesit, ajo ngjarje më dukej e pakuptimtë dhe krejtësisht e huaj për shpirtin tim. Edhe njëherë tjetër po vija re se faktet, me dhunën e tyre irracionale, arrinin deri te qeniet më të pambrojtura. Përmes një zinxhiri rrethanash të çuditshme unë, që besoj se kam lindur për kundrimin dhe vramendjet pasive, u gjenda mes ngjarjesh të ngatërruara e madje shumë të rrezikshme.   U ngrita, hapa dritaren dhe këqyra poshtë qytetin indiferent. U ndjeva i vetmuar dhe i hutuar. Jeta më paraqitej e ndërlikuar dhe e egër. U shfaq Ortega, si gjithmonë me atë optimizmin e tij të shëndetshëm, duke

më treguar qyfyre për anarkistët. Para se të shkonte në fakultet, më la një vepër të Leninit, për të cilën nguli këmbë që ta lexoja, pasi aty i bëhej një kritikë shkatërruese terrorizmit. Unë që, nën ndikimin e Nadjas, kisha lexuar kujtimet revista saras

e Vera Fignerit, e varrosur për së gjalli në burgjet e carit për shkak të atentatit, nuk munda ta lexoja me kënaqësi atë analizë të pamëshirshme dhe ironike. “Dëshpërim mikroborgjez”. Sa groteskë dukeshin ata romantikët, nën dritën e pamëshirshme të revista saras

teoricienit marksist! Me kalimin e viteve, kam kuptuar se realiteti ishte më pranë Leninit sesa Vera Fignerit, por zemra ime u qëndroi gjithmonë besnike atyre heronjve shpirtdëlirë dhe pak absurdë.   Papritur koha u duk sikur u paralizua për mua. Ortega më kishte këshilluar të mos dilja nga pensioni për disa ditë, derisa të shikonte se si do të rridhnin ngjarjet. Por, pas tri ditësh, nuk durova dot më dhe fillova të dal, duke menduar se ishte e pamundur që policia ta njihte një djalosh, i cili s›kishte asnjë precedent penal. Në mesditë, hyra në një nga ato lokalet me vetëshërbim të «Konstitucionit» dhe drekova. Më dukej e habitshme që nëpër rrugë dhe kafene, të kishte aq shumë njerëz të pashqetësuar dhe pa probleme. Atje në dhomë, unë lexoja vepra revolucionare dhe më dukej se bota do të shpërthente nga çasti në çast; pastaj, kur dilja, vëreja se çdo gjë vazhdonte të rridhte qetësisht: punëtorët shkonin në punë, tregtarët shisnin, madje vëreja njerëz, të ulur në stolat e parqeve, që rrinin pa e çarë kokën, duke i lënë të kalonin orët që ishin njësoj, monotone. Edhe një herë më shumë, dhe nuk ishte e fundit, ndihesha pak si i huaj në këtë botë, sikur të qenkësha zgjuar papritur e të mos i njihja rregullat dhe kuptimin e saj. Ecja kuturu nëpër rrugët e Buenos Airesit, shikoja njerëzit, ulesha në ndonjë stol te parku i «Konstitucionit» dhe mendohesha. Pastaj kthehesha përsëri te dhomëza ime dhe ndihesha më i vetmuar se kurrë. Dhe, vetëm pasi zhytesha në libra, më dukej se e gjeja prapë realitetin, sikur ajo ekzistenca nëpër rrugët atje jashtë, të qenkësh një lloj ëndrre gjigante njerëzish të hipnotizuar. Do të duheshin shumë vite për ta kuptuar se në ato rrugë, në ato sheshe e parqe, e madje në ato shitore dhe zyra të Buenos Airesit, paskësh mijëra persona që mendonin apo ndienin, pak a shumë, atë që ndieja dhe unë në atë çast: njerëz të shqetësuar dhe të vetmuar, njerëz që mendonin për kuptimin dhe pakuptimin e jetës, njerëz që kishin ndjesinë se po shikonin një botë të fjetur rreth tyre, një botë me njerëz të hipnotizuar apo të kthyer në robotë. Në atë fortesë të vetmuar nisa të shkruaj tregime. Tani e kuptoj se shkruaja sa herë që ndihesha fatkeq, sa herë që ndihesha i veçuar apo i idhnuar me botën ku më kishte qëlluar të lindja. Dhe mendoj se ka për të qenë gjithnjë kështu, se arti i kohës sonë, ky art plot shqetësim e i copëtuar do të vazhdojë të lindë, në mënyrë të pandryshueshme prej çrregullimit tonë, prej angështisë dhe pakënaqësisë sonë. Një lloj përpjekjeje e kësaj specieje për t›u pajtuar me universin, specie krijesash të brishta, të shqetësuara dhe të etura, që janë qeniet njerëzore. Ndërsa kafshëve nuk u nevojitet, atyre u mjafton të jetojnë.

Sepse ekzistenca e tyre rrjedh në harmoni me nevojat atavike. Pasi zogut i mjaftojnë disa fara apo krimba, një pemë ku të ndërtojë folenë e vet dhe hapësira për të fluturuar; dhe jeta e tij rrjedh qysh kur lind deri kur vdes me një ritëm fatlum, i cili nuk copëtohet kurrë as nga dëshpërimi metafizik e as nga çmenduria. Ndërsa njeriu, me t’u ngritur mbi dy gjymtyrët e prapme dhe me ta kthyer në sëpatë gurin e parë të mprehtë, hodhi themelet e madhështisë së tij, por njëherazi edhe farën e ankthit të tij; sepse me duart e tij dhe me veglat e bëra me ato duar ngriti atë ngrehinë aq madhështore e aq të çuditshme që quhet kulturë dhe kështu nisi çarjen e tij të madhe, duke qenë se reshti së qeni një kafshë e thjeshtë, veç nuk arriti të bëhej ai Zoti që i pëshpëriste shpirti i vet. Është ajo qenia e dyzuar dhe fatkeqe, e cila lëviz dhe jeton midis tokës së kafshëve dhe qiellit të perëndive të veta, e cila e humbi parajsën tokësore të pafajësisë së vet, por nuk e fitoi dot parajsën qiellore të shëlbimit të vet. Është ajo qenie e lënduar dhe shpirtërisht e sëmurë, e cila për herë të parë e pyeti veten për psenë e ekzistencës së vet. Kështu pra, në fillim duart e pastaj ajo sëpata, ai zjarri e më vonë shkenca dhe teknika e zmadhuan çdo herë e më shumë humnerën që e ndan këtë qenie nga soji i saj i origjinës dhe nga lumturia e saj zoologjike. Dhe, më në fund, qyteti është etapa e fundit e vrapit të saj të çmendur, shprehja kulmore e krenarisë së saj dhe forma më e lartë e tjetërsimit të saj. E atëherë, qenie të pakënaqura, pak të verbra e pak të lajthitura, përpiqen qorrazi, me mister dhe me gjak, ta rigjejnë atë harmoninë e humbur, duke  pikturuar apo duke shkruar një realitet të ndryshëm nga ai që fatkeqësisht i rrethon, një realitet shpesh herë fantastik dhe i lajthitur në dukje, por që, për çudi, përfundimisht del të jetë më i thellë e më i vërtetë se ai i përditshmi. E kështu, duke ëndërruar nga pak për të gjithë, këto qenie të brishta arrijnë të ngrihen përmbi fatkeqësinë e tyre individuale dhe kthehen në interpretuese e deri në shpëtimtare (të dhimbshme) të fatit kolektiv.   Por fati im i keq ka qenë përherë i dyfishtë, sepse dobësia ime, shpirti im kundrues, pavendosmëria, mungesa e vullnetit, gjithmonë më kanë penguar ta arrijë atë kategori të re, atë kozmos të ri, që është vepra e artit; dhe gjithnjë kam përfunduar duke rënë nga skela e asaj ngrehine aq të dëshiruar, e cila mund të më shpëtonte. Dhe, me të rënë andej, i nëpërkëmbur dhe dyfish i trishtuar, jam drejtuar në kërkim të qenieve të thjeshta njerëzore. Përktheu nga origjinali spanjisht Bajram Karabolli. 41

Ë

ndrra e shumë shqiptarëve është të vizitojnë dhe të jetojnë në Londër. Nuk është e pazakontë të dëgjosh njerëz që nuk kanë qenë kurrë në Londër dhe të thonë “E dua Londrën!”. Ndodh kështu sepse për pjesën më të madhe, kjo është një ëndërr e parealizueshme (faktikisht Amerika është ëndrra e madhe por është aq e vështirë dhe e pamundur të shkosh atje, ndaj njerëzit preferojnë të shkojnë në Angli... njëlloj si të ëndërrosh të shkosh në Mars por arrin vetëm në Hënë). Ata shqiptarë që kanë jetuar në Angli dhe kanë punuar me orë të zgjatura për të nxjerrë bukën e gojës për vete (dhe familjarët në Shqipëri) nuk ia lejojnë vetes të turpërohen te të afërmit dhe t’u thonë se sa e vështirë është jeta atje. Ata u tregojnë të tjerëve se jeta në Angli, veçanërisht në Londër është e mrekullueshme. Edhe pse realiteti atje është i vështirë, shumica parapëlqejnë të robtohen në Angli sesa të jetojnë në Shqipëri. *** Të gjithë e dimë se është pikërisht sikurse shkruhet më lart. Është një përgjithësim e sigurisht që përjashtime ka. Por përjashtimet nuk mund ta rrëzojnë sa më sipër, që britaniku Alan Andoni e shkruan në librin SHQIPTARËT PARA PASQYRËS, teksa kërkon t’u zbulojë velin shqiptarëve. Dihet, të njohësh vetveten nuk është e lehtë. Madje, tek kundrohemi në pasqyrë, edhe pse tingëllon e pangjarë, ajo që shohim nuk është mirëfilli realiteti. Ishte befesues rezultati i një studimi psikologësh, që lexova disa vite më parë, sipas të cilit, një njeri, e njeh veten më mirë në një foto, nëse ajo është e manipuluar, nëse imazhi i stampuar aty është i përmirësuar. Sigurisht nuk është fjala për një tipar shqiptarësh, është thjesht tipar njerëzor. E kjo, do të thotë, se përballë pasqyrës, më shumë se ajo që është ravijëzuar mbi argjend, perceptohet prej nesh ajo që duam të jetë e ravijëzuar. Ama, pasqyrën nuk mund ta manipulojmë... tek e fundit nuk ka pse. Për më tepër, vetëm në ballafaqim të ndershëm me të, mund të fillojmë nga pak të njohim veten. Të njohim tiparet fizike në rastin konkret... Sa për tiparet karakteriale, mund të na shërbejë libri “Shqiptarët para pasyqrës”. *** Ishte një libër me të vërtetë interesant që më dha shijen e zbulimit të vetvetes. Jo

42

Të dish të fotografosh shqiptarët Mbi librin e britanikut Alan Andoni, “Shqiptarët para pasqyrës”

Arta Marku se nuk i dija informacionet që ofronte, por, si të thuash, kishin mbetur përskaj vëmendjes, sikur të mos ekzistonin. E ndërsa dikush tjetër, i kishte grumbulluar e renditur në faqe libri, më dha mundësinë t’i shijoja si një zbulim. Po, shqiptarët qenkëshin ashtu sikurse Alan Andoni i përshkruan në librin “Shqiptarët para pasyqrës”. Origjinalë e të pangjashëm me britanikët, me veriorët e Europës apo të tjerë. Interesantë sigurisht, me cilësi dhe me jo pak të meta: simpatikë dhe gazmorë herë herë; cinikë dhe dinakë tjetër herë; apo manipulues dhe lojcakë; ose dembelë dhe shpërfillës; sikurse të shkathët dhe të mprehtë; e sidomos familjarë e të dashuruar me shtëpinë; pa dyshim vlerësues të shijes së mirë në ushqim e ndoshta edhe të shijeve të tjera... *** Cilët jemi ne, shqiptarët, në të vërtetë? Në gjenezë të librit “Shqiptarët para pasqyrës”, duhet të ketë qenë ideja për t’ia zbuluar shqiptarët botës. Por ja që vlen edhe si mundësi për t’i zbuluar shqiptarëve veten. Mu ashtu siç thuhet në titull, Alan Andoni U VË SHQIPTARËVE NJË PASQYRE PËRPARA dhe u thotë: ja cila është forma e hundës suaj, ja sytë, vetullat, mollëzat flokët... gjithçka. E thashë më lart se libri nuk ka të bëjë me

tiparet fizike të shqiptarëve, ashtu sikurse askush nuk i merr realisht shqiptarët t’i verë para një pasqyre. Jemi në një terren socilogjik, psikologjik, atropologjik..., ku vëzhgohet karakteri, zakonet, manierat, sjelljet, qëndrimet a këndvështrimet, që të lë, në çdo çast, befasues nga konturimi i saktë i imazhit në pasqyrë... *** ...Për një europiano verior, puna ka rëndësi parësore. Ndërsa argëtimi duhet të justifikohet. Për shqiptarët, qëllimi është të shmanget puna apo çdo aktivitet tjetër që nuk përfshin kafenetë, qëndrimin me familjen apo të sorollaturit kot... përpiqen që të mos e mbajnë radhën apo nxitojnë për t’u nisur të parët, sapo të ndizet drita jeshile e semaforit, vetëm për të fituar dy minuta më tepër kohë qëndrimi pasiv në kafene. Nëse të shohin duke vrapuar në rrugë, mendojnë se ke vjedhur diçka. Burrat shqiptarë rrinë kot, pa bërë asgjë. [...] Gratë, krejt ndryshe nga burrat, nuk sillen vërdallë kot. Ato gjithmonë janë nisur për diku dhe ecin me një synim në mendje: të marrin fëmijën te gjyshërit, të bëjnë pazar, të shkojnë në shtëpi, të gatuajnë e kështu me radhë. *** E kush mund ta mohojë se janë pikërisht shqiptarët në këtë sipërpërshkrim. revista saras

Shqiptarët e Çajupit sipas të cilit, “burrat nën hije lozin kuvendojnë, pika që s’u bijë se nga gratë rrojnë”. Shqiptarët e Çajupit të cilët, pavarësisht se në një kontekst krejt tjetër kohor, kanë të njëjtin thelb edhe pse me ndryshime të vogla. Nëse ky tipar shqiptarësh i përshkruar nga Alan Andoni, apo të tjera që gjenden në librin e tij, nuk na vijnë menjëherë në mendje po të na duhet të përshkruajmë veten, kjo ndodh se nuk e kemi vrarë mendjen të qëndrojmë pak për të reflektuar. Ose, ngase jemi brenda së tërës, pjesë e së tërës e asgjë nga brenda nuk na tërheq vëmendjen ngase na është bërë zakon. Ama kur dikush na i thotë, apo i lexojmë, shkruar e zeza mbi të bardhë, s’mundemi veç të pohojmë. Në një çast, të vjen të pyesësh se si mundet që dikush nga jashtë të vijë e të na zbulojë kaq qartësisht? Me shumë gjasë kjo shpjegohet me faktin që nga jashtë është më e lehtë të konturohet figura. Sakaq, britaniku Andoni, autori i librit “Shqiptarët para pasyqrës”është vëzhgues i hollë e i vëmendshëm, të cilit nuk mund të mos i bënin përshtypje tipare që nuk kanë lidhje me zakonet e tij... Kur e lexoja librin “Shqiptarët para pasyqrës”, mendoja për saktësinë në përshkrim të të huajve për ne. Sepse në përgjithësi të huajt na përshkruajnë saktë. Kuptohet, po flas për rastet kur nuk kanë qysh në krye të herës qëllime dashakeqe. Kësisoj më erdhi në mendje libri “Dy bredharakë në Shqipëri” të Jan dhe Kora Gordonit. Edhe në këtë libër autorët janë përshkrues të qartë dhe besnikë. Aty këtu janë pak cinikë ndaj prapambetjes shqiptare e ndaj ndonjë tipari tjetër. Herë herë shfryjnë të nervozuar. Por, tek e fundit si mund të mos jesh i tillë për Shqipërinë e vitit 1925... Sa për Alan Andonin, ai vetëm i inatosur me shqiptarët nuk është, përkundrazi. Madje duket se vlerëson tipare të caktura tonat, e herë herë gjen ndonjë përkim, që e afron me ne dhe e largon me britanikët e akullt e të kalkuluar. *** Pak kombe të tjera e kanë artin e kryerjes së shumë detyrave njëkohësisht aq të rafinuar sa populli shqiptar. Shoferët janë të talentuar për këtë gjë. Ata janë të aftë të pinë kafe, të tymosin një cigare, të flasin në telefon, të debatojnë me këmbë e duar me personin pranë, të shajnë me gjeste shoferët e tjerë, t’i bien borisë, të shkruajnë. Nuk është e pazakonshme të shohësh në një motoçikletë burrin gruan dhe dy fëmijët. Ndërsa nget motoçikletën, burri mban edhe revista saras

çadrën për të mbrojtur familjen nga shiu, kurse pjesa tjetër e familjes flet në telefon, kontrollon fb, diskutojnë me këmbë e duar dhe mbajnë njëri- tjetrin se mos bien. Edhe disa kanale televizive shfaqin shumë pamje njëkohësisht duke e mbushur ekranin me të dhëna si të ishte faqe interneti. Figura kryesore është në mes, me lajme (dhe një përmbledhje me një rresht nën të) ose me intervista apo reklama të kremrave që largojnë shenjat e padëshirueshme të trupit. Rreshti i parë në ekran tregon orën, datën dhe temperaturën, kurse rreshti i fundit shfaq titujt kryesorë me një anglishte të çuditshme. Mund të shohësh një lajmërim publik diku tjetër në ekran, një titull tjetër dhe një reklamë me drita vezulluese që të çmendin. Në universitet shumica e studentëve

munden të dëgjojnë leksionin, të flasin me shokun, të çojnë sms, të bëjnë fjalëkryqe dhe të shohin nga dritarja njëkohësisht. Profesori ndjehet i pakënaqur sepse është i detyruar të zhvillojë vetëm një veprimtari: mësimdhënien... *** Jo se lektori në një auditor universiteti shqetësohet me të vërtetë pse nuk bën dot edhe diçka tjetër veç leksionit, ama të sipërpërshkruarit, pavarësisht teprimeve që shoqërojnë gjithnjë humorin, janë shqiptarët. Shqiptarët me një mendësi të caktuar, me zakone të trashëguara por edhe të reja, të fituara së fundmi për shkak të rrethanave apo të hapjes me botën. Shqiptarët me një histori të 43

caktuar, me një të shkuar specifike, me elemente te përbashkëta me vende të tjera por mbi të gjitha, me individualitet të jashtëzakonshëm. Shqiptarët me një të tashme që ndoshta s’e duan, e ndoshta e dëshirojnë kryekëput ndryshe por që nuk bëjnë asgjë për ta ndryshuar, dhe akoma më shumë, bëjnë gjithçka që e tashmja të vazhdojë të jetë kjo që është e për pasojë, e ardhmja jo shumë ndryshe. *** “Takohemi në kafe!”- thonë shqiptarët. Se kafeneja është një vend i rëndësishëm. Një hapësirë, e kuruar me kujdes, gjithnjë e tejmbushur qysh herët në mëngjes, në mesditë apo pak pas mesdite, sadoqë është kohë pune. Vëmendjes së Alan Andonit, nuk mund t’i shpëtonte një gjë e tillë. Në fakt edhe vëmendjes më të fjetur nuk do t’i shpëtonte. Por ka tipare të tjera shqiptarësh, të cilat për t’i xjerrë në pah kanë nevojë pikërisht për vëmendje të mprehtë, falë së cilës, rezultati është saktësi e pakundërshtueshme. Për shembull, teksa lexon për planifikimin, dmth mënyrën se si planifikojnë shqiptarët, si i lënë takimet si e organizojnë ditën apo javën, lexuesit i krijohet ideja se është duke përshkruar pikërisht rastin e tij vetjak. Në fakt Alan Andoni e sqaron: “të thuash që shqiptarët nuk bëjnë dot plane është thjeshtëzim i madh i së vërtetës”. Ama ne i bëkemi planet çuditshëm... Së pari, jemi besëtytë dhe mendojnë se më mirë të mos planifikohet. Deri edhe takimet për nesër i lihen çastit të fundit... sepse mund të dalë diçka e papritur. “Celularët sikur janë shpikur posaçërisht për shqiptarët”, që ta thërrasin njëri-tjetrin për të lënë takim pas 10 minutash. Dhe pothuaj gjithnjë funksionin. Nuk ndodh në kulturën anglosaksone që dikush të të marrë në telefon papritmas dhe të të ftojë për kafe. “Europiano-veriorët e konsiderojnë spontaneitetin si diçka të ulët, ndërsa shqiptarët përkundrazi janë mëse spontanë... një i tillë spontaneitet nuk le vend për orare të sakta...” *** E metë apo cilësi? Sa për spontaneitetin, varet si e sheh, apo varet se ku apo kur e sheh. Vetë autorit të librit “Shqiptarët para pasqyrës” i pëlqen spontaneiteti. Por sido që ta gjykosh, për spontaneitetin, mungesën e planifikimit apo përshkrimin e sa e sa tipareve të tjera, nuk kemi të bëjmë me rastin e nxirjes së një portreti. Sepse së pari Alan Andoni nuk gjykon. Mbi të gjitha nuk sheh nga lart por 44

thjesht nga larg. E s’andejmi dallon edhe jo pak elemente pozitive. Për shembull dallon aftësinë për t’u përshtatur të shqiptarëve; dallon mikpritjen; dallon vlerësimin e familjes dhe nuk ngurron të shprehet në libër se “familja është alfa dhe omega e ekzistencës së një shqiptari”; dallon pastërtinë si një tipar shqiptarësh, dashurinë për shtëpinë që ka pothuaj vlerën e një tempulli që tërheq ndjeshëm vëmendje dhe përkushtim. Jo vetëm gatesat shqiptare ia vlejnë për Alan Andonin, jo vetëm disa receta origjinale, por mbi të gjitha freskia në kuzhinë që nuk i pranon ushqimet gjysmë të gatshme apo shijen artificiale të konservave që i gëlltisin automatët e kohëve moderne. *** Përshkrimi i shqiptarëve, është i hollësishëm. Flitet për të gjitha apo pothuaj të gjitha: për lidhjet romantike dhe dasmat, për librat dhe gazetat, për heronjtë e fëmijëve dhe kulturën popullore, për muzikën tradicionale dhe tallavanë e sotme, për median dhe televizionet, për transportin, arsimin, rendin dhe ligjin, për korrupsionin, falsifikimin, ekonominë, për profesionet, për gjuhën... Janë renditur deri edhe disa fjalë të urta mbresëlënëse, për t’i lënë vendin e vet edhe thashethemeve apo një dialogu tipik shqiptarësh që takohen rastësisht në rrugë. S’besoj të ketë lexues që të mos e gjejë veten protagonist sa në një kapitull a në një tjetër. Kurse humori që shoqëron librin të bën të pranosh gjithçka me lehtësi. Në fakt pranimi është jashtë çdo dyshimi, sepse këta të librit “Shqiptarët para pasyqrës” janë shqiptarët e vërtetë, duam apo s’duam. Por ndoshta, nëse humori edhe pse herë herë therës, nuk do të shoqëronte rrëfimin, s’do na kish mbretur veçse një pranim zëulët, heshtazi, por pa hezitim gjithsesi: PO, KËTA JANË SHQIPTARËT! KËTA JEMI NE! *** Më vjen sërish në mendje libri DY BREDHARAKË NË SHQIPERI. S’ka humor në libër, e megjithatë aty janë shqiptarët. Të vërtetët. Ata të viteve të para të shekullit XX. Tashmë te “Shqiptarët para pasyqrës”, gati një shekull më pas, gjejmë të njëjtët shqiptarë, ose pothuajse. Se thelbi vështirë të ndryshojë... SHQIPTARËT PARA PASQYRËS Alan Andoni

K

y poemth, përfshirë në përmbledhjen e parë – dhe të vetme, në njëfarë mënyre – të Cesare Pavese-s (19081950), botuar në vitin 1936 me titull “Të punosh lodh” (Lavorare stanca), përbën, së paku në dy kuptime, djepin e shumë tematikave që do të trajtojë jo vetëm poezia e atëherëshme dhe e ardhshme e autorit, por edhe proza e tij. In primis, vargjet e mëposhtme, të cilat përshkruajnë takimin e poetit me kushëririn e tij endacak pas shumë vitesh, përcjellin disa refrene (si heshtja, vetmia, pamundësia dialoguese etj.) që do të mbeten të pranishme përgjatë gjithë krijimtarisë pavesiane, deri në prag të vetvrasjes së autorit në 1950-n. Vetë dualiteti pavesian i shprehur në këtë poemth - i cili hap dhe, në këtë vazhdë, shpalos gjithë përmbledhjen, nëpërmjet kundërvendosjes katund-qytet, do të përshkojë gjithashtu gjithë veprën artistike të poetit piemontez, i cili përherë do të theksojë ndasinë e tij të brendëshme mes një bote arkaike dhe përhumbjeje moderne, përballja e Pavese-s me të cilën do të jetë në fund tragjike. Së dyti, më shumë se cilado ndërmarrje vargëzuese tjetër, “Detet e jugut” është ndërtuar nëpërjet një teknike tregimtare – e ashtëquajtura poezi-rrëfim - që rreket ta zbehi dallimin mes poezisë dhe prozës. Një risi gjithashtu metrike kjo e cila, nëpërmjet vargjeve shpesh trembëdhjetë e madje gjashtëmbëdhjetë rrokësh, gjen frymëzim të qartë tek vepra e Ëalt Ëhitman-it dhe e Crepuscolari-t italianë të atyre viteve. Poemthi do t’i kushtohet Augusto Monti-t (1881-1966), mësues dhe mik i autorit, në veprën e të cilit Pavese gjen shkëndijat e para të një jete mes kundërshtish. Siç përshkruan ai në parathënien e përmbledhjes «të mos harrojmë se ndër autorët e tij të parë ka qenë Ëalt Ëhitman, lëvdues njëkohësisht i punës dhe i jetës endacake»; dhe vazhdon, tek flet për veten: «djalosh në botën e të mëdhenjve, pa zanat në botën e atyre që punojnë, pa një grua në botën e dashurisë dhe të familjeve, pa armë në botën e betejave politike gjakpirëse dhe të detyrave qytetare». Në fund, lexuesi do të gjejë shpjegime për emrat e përveçëm që përmenden në tekst. (sh.i.p)

Botues Media Print i përkthyer nga IDA ZERVA

(kushtuar Monti-t) revista saras

Detet e jugut Cesare Pavese Përktheu: Edon Qesari Ecim një natë rrëzë një kodrine, pa fjalë. Hijes së muzgut të vonë kushëriri im është një vigan i veshur në të bardhë, që lëviz shtruar, i nxirë në fytyrë e s’bëzan. Heshtja është virtyti jonë. Ndokush nga të parët tanë duhet të këtë qenë fillikat njeri i madh mes debilësh ose mjeran i marrë – q’u mësoi të vetëve gjithë këtë heshtje. Kushëriri im foli sonte. Më pyeti nëse do të ngjitesha me të: nga maja shquhet, netëve me kthjellësi, pasqyrimi i fanarit larg, të Torinos. «Ti që banon në Torino…» më tha «…por ke të drejtë. Jetën lypet ta jetosh larg katundit: i merr dhe e gëzon dhe paskëtaj, kur kthehesh, si unë në të dyzetat, gjen veç risi. Langhet s’humbasin». Ja, se ç’më tha, pa folur italisht, ngase ia merr me nge dialektit, që, si gurët e vetë kësaj kodrine, është aq i vrazhdë sa njëzet mote të folmesh dhe detesh me radhë s’ia kanë gërvishtur. Dhe ecën përgjatë rrëpirës me vështrim mendueshëm siç ia shihja, çilimi, drejtuar fshatarëve diç të lodhur. Për njëzet vjet ka bredhur botën. Iku kur unë isha ende çilimi në krah të grave dhe e dinin të vdekur. Dëgjova mandej të flitej për të nga gratë, si në përralla, me raste; por burrat, më hijerëndë, e harruan. Një dimër, tim eti që kish vdekur i erdh’ një kartolinë me një pullë të madhe gjelbërake me anije në liman dhe urime vjeljesh të mbara. Gjithkush shtangu, por fëmiu i rritur shpjegoi babëzisht se pusulla e kish prejardhjen nga një ishull që quhej Tazmani rrethuar nga deti më i kaltër, egërsisht më peshkaqenë, të Paqësorit, në jug të Australisë. Dhe shtoi se pa mëdyshje kushëriri qe peshkatar xhevahiresh. Dhe shkëputi pullën. Gjithkush tha të tijën, por të gjithë dolën në përfundimin se, në mos kishte vdekur, me gjasa do të vdiste. Mandej të gjithë harruan dhe shkoi shumë kohë. Kushedi sa kohë ka kaluar që kur luaja si piratët e Malajzisë! Dhe nga e fundit herë që zbrita të lagem në një pikë të vdekur dhe ndoqa një shok lojërash mbi një pemë që i theva degët e bukura dhe i çava kokën një kundërshtari dhe u zhdëpa në dru, sa kohë ka kaluar qysh atëherë! Ditë të shkruara, lojëra të shkuara, të shkuara dhe shkundullimat e gjakut krah kundërshtarëve më dinakë: mendimet dhe ëndërrimet. Qyteti më mësoi frikëra pa fund: një turmë, një rrugë më kanë kallur datën, me raste një mendim, përgjuar një fytyre. Ende ndjej ndër sy ndriçimin e beftë të revista saras

shtyllave të fenerit, me mijëra mbi kalldrëm. Kushëriri im u kthye, pasi lufta mbaroi, si vigan, mes të paktëve. Dhe kish të holla me vete. Farefisi thosh me zë të ulët: «Pas një viti, mos më pak, do t’i ketë bërë rrush e kumbulla dhe në rrugë prapë. Ja si katandisen qyqarët». Kushëriri im ka një fytyrë të prerë. Bleu një ndërtesë njëkatëshe në katund dhe prej saj nxorri një garazh çimentoje me një pilë djegëse në krah për të dhënë benzinë dhe mbi urë që të dukej qartë te kthesa një pllakëz reklamuese. Pastaj rrasi brenda një mekanik që t’i nxirrte paranë dhe për vete bridhte Langheve duke tymosur. Ndërkaq qe martuar, në katund. Mori një vajzë thatime dhe leshverdhë si të huajat që ndoherë nëpër botë dhe i kish takuar. Por doli sërish vetëm. I veshur në të bardhë, me duart shpinës dhe fytyrën e nxirë, mëngjeseve ndiqte panairet dhe me tinëzi bënte pazar kuajsh. Kur e pa që s’i eci, mua më shpjegoi se plani kishte qënë që t’i zhdukte gjithë kafshët nga lugina në mënyrë që dynjaja të shtrëngohej t’i blinte atij motorrët. «Por kafsha» thoshte «më e madhe në këtë mes jam unë që e mendova. Duhet ta kisha ditur që këtu njerëz e buaj janë e njëjta gjë». Kemi më shumë se gjysëm ore që ecim. Maja po afron, rreth nesh fëshfëritja dhe fishkëllima e flladit rriten përherë e më shumë. Befas kushëriri im ndalet dhe kthehet: «Këtë vit do të shkruaj në pllakat: Shën Stefani ka qenë përherë më i pari kremtim në luginën e Balbos. Dhe le ta thonë ata të Canellit». Mandej vazhdoi rrëpirën. Aroma’ tokës dhe e erës na mbështjell në errësirë, ca llamburitje atje tej, shtëpi bujqish, makina që mezi dëgjohen; dhe unë ndërmend fuqinë që më dha ky njeri, që ia shkula detit, trevave të lërgëta, heshtjes që gjallon. Kushëriri im s’flet për udhëtimet e kryera. Pa shumë zbukurime thotë se ka qenë sa andej-këndej dh’e mban mendjen tek motorrët. Veç një ëndërr i ka zënë rrënjë në gjak: njëherë hasi, si fokist mbi një trap peshkimi hollandez, një balenë, dhe pa si fluturonin grremçat e rëndë ndaj diellit, i pa balenat si fugonin mes shkumave në gjak dhe të ndiqeshin dhe te ngrenin bishtat në betejë me heshtat. Ndonjëherë e përmend. Por kur i them se ai është ndër fatlumët që ka parë agun në ishujt më të bukur të rruzullit, buzëqesh teksa ndërmend dhe gjegjet se dielli ngrihej teksa dita qe plakur për ta. 45

Të vdekurit

poezi

S’mund t’i kujtojmë ata mjaft qartë. S’do të mundemi kurrë.

Për Antonia-n

Shtatë poezi

Mark Strand Përktheu: Neli Naço

Të thella rriten varret. Të vdekurit më të vdekur çdo natë Nën vidhet dhe shiun prej gjethesh, Të thella rriten varret. Shtjellat e zeza të erës Mbulojnë tokën. E ftohtë nata. Gjethet janë shtruar përkundrejt gurëve. Të vdekurit, më të vdekur çdo natë. Një terr i payje ata përqafon. Fytyrat e tyre n’mjegull.

Për Antonia-n I Në skaj të trupit të natës dhjetë hëna po lindin.

***

Ardhja e dritës

Në një fushë Mungesë e fushës Jam.

Madje kaq vonë ndodh: Ardhja e dashurisë, ardhja e dritës. Ti zgjohesh dhe qirinjtë janë ndezur sikur vetvetiu, Yje grumbullohen, ëndrra derdhen në nënkresat e tua, Duke ngritur tufa të ngrohta ajri. Madje kaq vonë eshtrat e trupit ndrisin Dhe pluhuri i së nesërmes flakëron frymë.

II Një blanë kujton plagën. Plaga të kujton dhembjen. Ti po qan edhe një herë.

Kjo është Gjithçka ndodh. Kudoqoftë jam Jam ç’ka mungon.

III Kur nën diell shëtisim hijet tona janë si lundra të heshtjes.

Kur shëtis E pres ajrin dhe gjithmonë

IV Trupi im poshtë prehet dhe dëgjoj unë zërin tim që pranë meje prehet.

ajri hyn, mbush hapësirat ku ish trupi im.

V Kënaqësia është shkëmbi ai hapet dhe ne brenda tij hyjmë dhe brenda vetjeve tona hyjmë çdo natë.

Ne të gjithë arsye kemi për të lëvizur. Unë lëviz të mbaj gjërat siç janë.

VI Kur dritores i flas unë them që gjithçka gjithçka është. VII Një çelës e kam Kështu derën e hap dhe hyj. Errët ësht’ dhe unë hyj. Më errët ësht’ dhe prapë hyj.

46

revista saras

Kopshti për Robert Penn Warren Shkëlqen në kopsht, në të bardhën gjethnajë të gështenjës, në rrethin e kapelës së tim eti kur ai shkel në zhavorr. Në kopshtin e varur në kohë rri mëma ime në karrigen me dru sekuoje: dritë mbushet qielli, palat e fustanit të saj, trëndafilat kokolepsen pranë saj. Dhe kur im atë përkulet në vesh t’i pëshpëritë, kur çohen që të ikin dhe kur dallëndyshet vrullojnë dhe kur hëna dhe yjet së bashku përgjumen, shkëlqen. Sapo ti përkulesh mbi këtë faqe, vonë dhe fare vetëm, shkëlqen: madje dhe tani në momentin para se të zhduket.

Mbetjet E zbraz veten nga emrat e të tjerëve. I zbraz krejt xhepat. I zbraz këpucët e mia dhe i le ato ndanë rrugës. Natën kthej mbrapsht orët: Hap albumin e familjes dhe shoh veten si një djalosh.

Ç’të mirë sjell ajo? Orët e kanë kryer punën e vet. Them emrin tim. Them lamtumirë. Fjalët njëra - tjetrën ndjekin nga kahu i erës. E dua gruan time, por veç tutje e dërgoj. Prindërit e mi çohen që prej froneve të tyre në dhomat qumështore të reve. Si mund të këndoj? Koha më tregon se çfarë jam. Ndryshoj dhe i njëjti jam. E zbraz veten nga jeta ime dhe jeta ime mbetet.

Duke ngrënë poezi Bojë rrjedh cepave të gojës sime. Nuk ka lumturi si kjo e imja. Kam qenë duke ngrënë poezi. Librarja nuk e beson atë çka sheh. Të trishtuar sytë e saj dhe shëtit ajo me duart në fustanin e vet. Kanë ikur poezitë. Drita e vagullt është. Në shkallët e bodrumit qentë janë dhe lart po vijnë. Kokërdhokët e tyre vërtiten, këmbët e tyre bionde digjen si furça. Bibliotekarja e shkretë fillon këmbët të përplasë dhe të vajtojë. Nuk kupton ajo. Kur përgjunjem dhe dorën i lëpij, ajo ulërin. Jam një njeri tjetër. I hungërij asaj dhe leh. Zhurmoj me gëzim në terrin libror.

Nga një mbrëmje e gjatë e trishtuar Dikush po thoshte Diçka për hijet që fushën mbulonin, për Gjërat dhe si ato shkuan, si dikush fle kah mëngjesi Dhe mëngjesi ikën. Dikush po thoshte Si era vdes, por pastaj kthehet, Si guaskat janë qefinët e erës Por moti vazhdon. Ishte një natë e gjatë Dhe dikush tha diçka për hënën që derdhte të bardhën e saj Përmbi fushën e ftohtë, që asgjë nuk pritej të ndodhte Veçse gjithçka njëlloj. Dikush përmendi Një qytet ku ajo kish qenë para luftës, një dhomë me dy qirinj Përballë një muri, dikush kërcente, dikush tjetër shihte. Ne filluam të besojmë që nata nuk do të mbaronte. Dikush po thoshte që muzika kish mbaruar dhe askush se vuri re. Pastaj dikush tha diçka për planetët, diçka për yjet, se sa të vegjël ishin, sa larg përtej.

Mister dhe vetmi në topeka Pasditja errësohet në mbrëmje. Një njeri bie thellë dhe më thellë në spiralen e ngadaltë të gjumit, brenda rrjedhës së tij, gjatësisë së tij, nëpër atë çka ndihet si mjegull dhe vjen më në fund tek një derë e hapur përmes së cilës ai kalon pa ditur përse, pastaj përsëri pa ditur përse shkon në një dhomë ku rri ulur dhe pret ndërsa dhoma duket se mbyllet rrotull tij dhe terri është më i errët se ndonjë terr që ai ka njohur dhe ai ndien diçka që krijohet brenda tij pa qenë i sigurt se çfarë është, kapja e tij mbi atë sa vjen dhe rritet, sikundër një rrëfim përgatitet të shpaloset, brenda të cilit dy karaktere Kënaqësia dhe Dhimbja, bëjnë të njëjtin krim, atë që është i vetë njeriut, atë që ai do ta pranojë përsëri pa prá, derisa të mos nënkuptojë më asgjë.

revista saras

47

Historia e martesës sime Italo Svevo

N

ë mendjen e një të riu nga familje borgjeze, koncepti i jetës është gjithnjë i shoqëruar nga ai i karrierës dhe në rininë e parë, karrierë e vërtetë vlerësohet vetëm ajo e Napoleonit. S’ishte e thënë të bëheshe perandor, sepse mund t’i ngjasoje Napoleonit edhe duke qëndruar shumë, po shumë më poshtë. Jeta, edhe ajo më e ngarkuara, mund të përshkruhet në sintezë nga tingulli më elementar, nga ai i një dallge, e cila formohet, pëson ndryshime çdo çast e pa pushim, derisa vdes! Ndaj prisja që edhe unë të formohesha e zhbëhesha si Napoleoni dhe dallga.  Jeta ime nuk prodhonte gjë tjetër, veçse një notë pa asnjë lloj variacioni, mjaft e lartë, aq sa dikush ma kishte zili, por tmerrësisht monotone. Miqtë, ende sot, ruajnë për mua të njëjtin respekt të qëndrueshëm, e them se edhe unë, që nga mosha e logjikës, s’kam ndryshuar kushedi sa.   Ka shumë mundësi që ideja e martesës të më ketë ardhur prej lodhjes nga të prodhuarit dhe dëgjuarit të asaj note të vetme. Kush nuk e ka eksperimentuar ende martesën, e pandeh shumë më të rëndësishme nga ç’është në të vërtetë. Shoqja e jetës që zgjedhim, do e ripërtërijë, përmirësojë ose përkeqësojë racën nëpërmjet fëmijëve, por mëma natyrë që këtë do dhe që në rrugë të drejtpërdrejta s’di të na udhëheqë (në atë kohë, fëmijët ne as që i mendojmë), kërkon të na mbushë mendjen se gruaja sjell edhe ripërtëritjen tonë, gjë që është një iluzion më vete, i paautorizuar nga asnjë lloj dokumenti. Në fakt, zë fill ajo jetesë njëri pranë tjetrit, të pandryshueshëm, përveç rastit kur ngjallet ndonjë antipati e re, nëse shumë e ndryshme nga ne, ose ndonjë zili, nëse shumë superiore.

48

 Më e bukura është se, aventura e martesës sime nisi me njohjen e vjehrrit të ardhshëm, me miqësinë dhe admirimin që i kushtova, para se ta merrja vesh që ai kish vajza për të martuar. Prandaj, duket qartë se nuk po njëmendësoja kur po udhëtoja drejt një caku që s’njihja. Lashë pas dore një vajzë, që për një çast e kisha pandehur të duhurën dhe s’iu shqita më atij. Po më prishet mendja të besoj edhe në fat tani!  Etja për diçka të re, që përherë kisha në shpirt, shuhej nga Xhovani Malfenti, meqë ishte krejtësisht i ndryshëm nga unë dhe nga të gjithë miqtë e mi deri në atë moment. Ndodhesha në një nivel të lartë kulturor, duke qenë se kisha kaluar nëpërmjet dy fakulteteve dhe një të kaluare të gjatë, që e ruaja si kohë mjaft të dobishme. Ndërsa ai, një tregtar i zoti, i pashkolluar dhe shumë aktiv. Nga padija lindte forca dhe qetësia e tij e unë e shikoja me gojë hapur, tërë smirë.   Malfenti qe rreth të pesëdhjetave atëherë, gëzonte një shëndet të hekurt, një trup të gjatë e të shëndoshë me një peshë prej një kuintali a mos më tepër. Ato pak ide që i vërtiteshin në kokën e madhe ishin të shtjelluara me kthjelltësi, të ekzaminuara me kujdes, të vëna në jetë për zhvillimin e tregtisë së përditshme, aq sa ishin bërë pjesë e pandarë e tij, ishin bërë cipa karakteri. Me të tilla ide ndihesha i varfër, ndaj iu ngjita për t’u pasuruar.   Ndodhesha në Tergesteo me këshillën e Olivit, që mendonte se do ish një debutim i mirë i biznesit tim frekuentimi i Bursës dhe se nga ai vend do mund t’i jepja lajme të vlefshme. U ula në tryezën që kryesohej nga vjehërri i ardhshëm e s’më bëhej të tundesha më vendit, duke menduar se kisha arritur në një tribunë të vërtetë tregtie, të cilën e kisha ëndërruar prej kohësh.  Xhovanit i ra përnjëherësh në sy admirimi që shfaqa dhe u përgjigj me një miqësi, që më ngjau atërore. Thua ta kish nuhatur si do shkonin punët? Kur

një darkë, i entuziazmuar nga biznesi i tij, deklarova se kisha vendosur të çlirohesha prej Olivit dhe ta drejtoja vetë tregtinë, ai i alarmuar ma preu fjalën. Mund t’i kushtohesha tregtisë, por duhet të qëndroja përherë i lidhur në solidarësi të plotë me Olivin, të cilin e njihte mirë.  U tregua shumë i gatshëm të më jepte mësime, madje me dorën e vet, shënoi në bllokun tim tri rregullat themelore për përparimin e çfarëdolloj firme: 1. S’ka rëndësi nëse di apo jo të punosh, por po të mos dish të punësosh të tjerët, merr fund. 2. Ekziston vetëm një keqardhje e madhe në jetë; keqardhja që s’ke ditur të shikosh interesat e tua. 3. Në biznes, teoria është e vlefshme, por vihet në zbatim vetëm kur biznesi është likuiduar.  Unë di këto, di edhe shumë teorema të tjera, por kurrë s’më hynë në punë.  Kur admiroj ndonjë njeri, direkt kam qejf t’i ngjasoj. Kopjova edhe Malfentin. Doja të isha dinak dhe u ndjeva i tillë. Bile një herë, ëndërrova të isha edhe më i djallëzuar nga ai. M’u duk se kisha zbuluar një gabim në organizimin e tregtisë së tij: doja t’ia komunikoja menjëherë, për t’i fituar respektin. Një ditë prej ditësh, në tryezën e Tergesteos, e ndala kur po quante “shtazë” njërin nga bashkëbiseduesit. I bëra të ditur se e konsideroja gabim shpalljen ashiqare të djallëzisë. Sipas meje, një finok i vërtetë në tregti, duhet të shtirej për budalla.   Kundërshtoi duke qeshur. Fama e dinakut ishte e domosdoshme. Jo më kot shumë njerëz i drejtoheshin për hallet e tyre dhe i njoftonin lajmet e reja, në këmbim ai u jepte këshilla të vlefshme, të konfirmuara nga një eksperiencë e grumbulluar që nga Mesjeta e tutje. Nganjëherë, rastiste që bashkë me lajmet, t’i krijoheshin edhe rrethanat e volitshme për shitjen e mallit. Si përfundim - dhe këtu zuri të ulërinte sepse ishte i sigurt të kish gjetur argumentin bindës - për të shitur apo blerë me përfitim, kushdo i drejtohej mendjehollit. Të trashin revista saras

kërkonin vetëm ta mashtronin, t’ia thanin çdo fitim, por dihej që malli i tij ishte më i kushtueshëm se sa i dinakut, sepse atij ia kishin hedhur që kur i kish blerë.  Në atë tryezë, u bëra personi më i rëndësishëm për të. Më kishte besuar gjithë të fshehtat e tregtisë, që kurrë s’ia nxora sheshit. Ky besim qëlloi në shenjë dhe arriti të më shtrinte përtokë dy herë, pasi u martova me të bijën. Herën e parë, shejtania e tij më kushtoi në para, por s’e prisha shumë terezinë, sepse i gënjyeri qe Olivi. Ai më kishte dërguar të merrja ca lajme të tërthorta dhe vjehrri m’i dha. Por ishin të atilla që Olivi s’ma fali kurrë. Sa herë hapja gojën për t’i thënë ndonjë të re, më pyeste: “Ku e keni dëgjuar këtë? Jua ka thënë vjehrri?”. Për t’u shfajësuar, m’u desh të mbroja Xhovanin, kështu që nga i mashtruar, u ndjeva mashtrues. Një sensacion i këndshëm. Ndërsa herën tjetër bëra tamam figurën e hajvanit, revista saras

por dhe në atë rast nuk i mbajta mëri. Dukej se po sfidonte herë zilinë, e herë humorin tim. Gjendja për faqe të zezë ku ndodhesha ishte dëshmia e zbatimit të përpiktë që i bënte parimeve e që asnjëherë s’ma shpjegoi siç duhej. Pa më rrëfyer mashtrimin, gjeti edhe guximin të tallej, gjoja se e bënte për të qeshur komiciteti i tersllëkut tim. Vetëm një herë e kallëzoi rrengun që më kish kurdisur dhe e bëri në ditën e dasmës të së bijës, Adës (s’po martohej me mua), pasi rrëkëlleu disa gota shampanje, që trullosi atë trup gjigant, qullur zakonisht vetëm me ujë safi.  E tregoi këtë ngjarje duke bërtitur me të madhe e duke përmbajtur gazin që i mekte fjalën:  - Na shpallet ai dekret. I plandosur bëj hesapet e humbjes. Kur ia bef dhëndri duke thënë se do i dedikohej tregtisë. “Ja një rast flori”, - i përgjigjem. Nga frika

se mos Olivi hynë dhe e ndalon, firmos me revan shkresat e kështu marrëveshja u krye. - Pastaj më lavdërohej pafund: Njeh përmendësh klasikët. Di kush e ka thënë këtë e kush ka thënë atë. Por ama s’di të lexoj një gazetë!  Më se e vërtetë! Sikur ta kisha parë atë dekret, nxjerrë në cep të njërës prej pesë gazetave që lexoj përditë s’do kisha rënë në kurth. Ama, duhej edhe kuptuar dekreti për të marrë parasysh pasojat, gjë që s’ishte e kollajtë, sepse sipas tij, reduktohej përqindja e një takse, e cila bënte t’i ulej çmimi mallit në fjalë.   Të nesërmen, vjehrri e përgënjeshtroi rrëfimin. Në gojën e tij, ajo marrëveshje merrte fizionominë që kish pasur përherë. Vera trillon, - tha me qetësinë më të madhe e qëndroi i patundur në variantin, se ai dekret kish qenë i publikuar dy ditë pas marrëveshjes sonë. As që hamendësoi ndonjëherë se unë mund ta gjeja dekretin dhe mund t’ia merrja për keq. M’u bë qejfi, por s’qe mirëbesim nga mirësjellja, qe nga fakti se ai pandehte që duke lexuar gazetën, cilido mendonte vetëm për hallet e veta. Ndërsa unë, kur lexoj një gazetë, shndërrohem në opinion publik dhe duke parë një ulje takse, sjell ndër mend Kobdenin* dhe liberalizmin. Është një mendim shumë i vyer që s’i lë shteg mendimeve mbi mallin dhe biznesin.   Një herë m’u shkrep të fitoja admirimin e tij për atë çka isha në të vërtetë, për si isha gatuar, madje për të metat e mia. Që të dy, prej kohësh, kishim në dorë aksione të një fabrike sheqeri, nga e cila priteshin mrekulli. Por aksionet uleshin nga pak përditë dhe Xhovani, që s’e përfytyronte dot notin kundër rrjedhës, i shiti të vetat e më bindi të bëja gjithashtu. Tërësisht dakord, mendova t’ia urdhëroja sekserit shitjen e tyre, e shënova edhe në një bllok, që në atë periudhë kisha themeluar sërish. Dihet që gjatë ditës xhepi nuk shikohet, e kështu për disa darka pata surprizën të gjeja në timin këtë shënim para se të shtrihesha, pra tepër vonë për të më hyrë në punë. Një darkë bërtita i inatosur me veten, e për të mos i dhënë shumë shpjegime gruas, sajova që kisha kafshuar gjuhën. Një herë tjetër, i habitur nga kjo pakujdesi, kafshova duart. “Kujdes këmbët, tani”, - ia bëri ime shoqe me shaka. S’i pata më këto mërzi të çastshme, sepse ia mora dorën. Vështroja me gojë hapur atë dreq blloku, tepër i lehtë për t’u perceptuar nga ndonjë farë trysnie gjatë ditës, e s’e sillja më në mendje deri darkën tjetër.   Një ditë, befas, një shi i rrëpirë më shtyu të strehohesha në Tergesteo. Dhe hasa rastësisht me sekserin tim, që më tregoi se në tetë ditët e fundit, çmimi i aksioneve ishte pothuajse dyfishuar.   - Do i shes! - thërrita triumfalisht. U sula vrap tek vjehrri, i cili e kishte marr vesh të përpjetën e aksioneve dhe po qahej për 49

shitjen e të tijave, por aspak që më kishte nxitur t’i shisja të miat.   - Mos u mërzit! - tha duke qeshur. - Është hera e parë që humbet duke ndjekur këshillat që të jap.   Ajo marrëveshja tjetër s’ishte fryt i një këshille, por i një propozimi, gjë që sipas tij ishte komplet ndryshe.   Më kapi e qeshura me gjithë shpirt.   - Se mos e ndoqa unë atë këshillë! Vetëm fati i mirë s’më mjaftoi, ndaj tentova t’i ngjisja vetes edhe ndonjë meritë. I kallëzova se aksionet do mund të shiteshin vetëm të nesërmen dhe duke u ngrefosur, këputa ca dokrra se si më kishte dalë nga mendja ta njoftoja për ato lajme që më shtynë të mos i vija veshin këshillës.  I vrenjtur dhe i ofenduar, më foli pa m’i hedhur sytë: - Një tru si yti nuk merakoset për biznes. E kur rastësisht bën një pisllëk të tillë, mbaje për vete, mos e rrëfe. Ke akoma shumë gjëra për të mësuar ti!  Më erdhi keq ta nervozoja. Ishte shumë më zbavitëse kur më punonte ai ndonjë tërtip mua. I tregova sinqerisht sesi kishte qenë muhabeti.   - Siç e shikon, tamam një mendje si imja i futet biznesit.   U zbut menjëherë e ia nisi shakave:  - S’është kushedi se sa vlera që nxjerr nga këto aksione: është vetëm një dëmshpërblim. Ajo kokë të kushtoi shtrenjtë, pra e drejtë të të kompensoj me një pjesë të humbjes!  S’di pse e zgjata kaq shumë për të treguar mosmarrëveshjet me të, që ishin aq të pakta. E doja vërtetë fort, aq sa i kërkova miqësinë, edhe pse kishte zakonin që për të menduar qartësisht, ulërinte. Timpani im i bënte ballë më së miri çirrmave të tij. Sikur t’i kish gërthitur më lehtë ato teoritë e tij të pandershme, do kishin qenë më pak ofensive dhe sikur ta kishin edukuar më mirë, forca e tij do dukej më pak e rëndësishme. Pavarësisht se qemë shumë të ndryshëm, them se m’u përgjigj me të njëjtën ndjenjë që i shpreha. Do e dija me siguri më të madhe nëse s’do kishte vdekur shumë shpejt. Vazhdoi gjithë ngulm të më jepte leksione edhe pas martese, duke i vënë shpesh si garniturë ulërimën dhe arrogancën, që i pranoja, i bindur t’i kisha hak.   U martova me të bijën. E mistershmja mëma natyrë më udhëhoqi, madje edhe me dhunë të domosdoshme. Herë pas here rri e vëzhgoj fytyrën e fëmijëve të mi për të hetuar nëse pranë mjekrës së hollë, shenjë dobësie, nëse pranë syve ëndërrimtar që unë i përcolla, ka edhe ndonjë tipar të forcës shtazërore të gjyshit, që unë i zgjodha.   Ndonëse lamtumira e fundit që më la s’qe dhe aq dashamirëse, prapë lotova mbi varrin e tij. Në prag të vdekjes, tha se ma kishte zili atë dreq fati që më lejonte të lëvizja nga të doja, ndërkohë që ai 50

rrinte i mbërthyer në shtrat. I habitur, e pyeta se ç’i kisha bërë për të dëshiruar të keqen time. M’u përgjigj tekstualisht:  - Sikur ta dija që e hiqja nga vetja sëmundjen duke ta dhënë ty, në vend do ta jepja, bile të dyfishuar. S’jam si ti unë, i fiksuar me humanizmin.  Asgjë fyese: ai donte të përsëriste të njëjtën marrëveshje, nëpërmjet së cilës më kishte akredituar me mall të nënvlerësuar. Fundja, një e mirë ekzistonte në këtë mes: më bëhej qejfi që dobësitë e mia i shikoja të shpjeguara si “fiksime humanizmi”.  Mbi arkivolin e tij, ashtu si mbi të tjerë ku kisha qarë, dhimbja i dedikohej edhe asaj pjese vetveteje që po varrosja. Goxha humbje të privuarit nga ai baba i dytë, mediokër, injorant, luftëtar i egër, që bënte të spikatshme dobësinë time, kulturën time, druajtjen time. Është e vërtetë: unë jam i druajtur! S’do e kisha zbuluar po të mos i isha futur këtu studimit të Xhovanit. Kushedi sa përsosmërisht do e njihja veten nëse ai do kish vazhduar të më qëndronte pranë!  Shpejt vura re se në atë tryezë të Tergesteos, ku argëtohej duke u treguar ashtu siç ishte, madje edhe pak më keq, Xhovani i rezervohej diçkaje: nuk fliste kurrë mbi familjen, përveç rasteve kur ishte i detyruar dhe e bënte butësisht, me zë jashtëzakonisht të ëmbël. Mbartte një respekt të madh për familjen e tij dhe ndoshta jo të gjithë pjesëtarët e asaj tryeze i vlerësonte të denjë ta njihnin atë. Aty mora vesh vetëm që emrat e të katër vajzave fillonin me A, gjë praktike, sipas të atit, meqë gjithçka ku mbishkruhej ai inicial, mund të kalohej nga njëra tek tjetra, pa pësuar ndryshime. Quheshin (i mësova direkt përmendsh ato emra): Ada, Augusta, Alberta, Ana. Thuhej edhe se që të katërta ishin të pashme. Ai inicial më goditi më tepër nga ç’meritonte. I ëndërrova katër vajzat, përshtatur mirë e bukur në emrat e tyre. M’u duk sikur do m’i dhuronin të paketuara me fjongo. A-ja ishte shenjëdhënëse. “Mua më quajnë Z-eno, ndaj kam përshtypjen se do marr grua larg vendit tim”.   Ndoshta vetëm rastësisht, përpara paraqitjes në familjen Malfenti, u çlirova nga një lidhje mjaft e vjetër me një vajzë që mund të meritonte trajtim më të mirë. Gjë për t’u parë kjo! Vendimin e ndarjes e mora nga arsye joserioze. Të shkretës, të ngjallte xhelozinë tek unë, iu duk metoda e vetme për të më lidhur pas vetes. Por dyshimi bëri që ta lija përfundimisht. S’ishte në dijeni që atëherë më kish hipur ideja e martesës dhe që s’mund ta realizoja me të, vetëm e vetëm sepse më të s’do kish qenë ndonjë e re kushedi se çfarë. Dyshimi që kish ndjellë tek unë aq shkëlqyeshëm, dëshmonte epërsinë e martesës, në të cilën këto dyshime s’duhet të lindnin. Kur pasiguria, që sakaq më kish bezdisur, u zhduk, u kujtova edhe

që ajo prishte tepër para. Sot, pas njëzet e katër vjet martese të ndershme, s’e kam më këtë këndvështrim.   Për të qe fat i madh, sepse pak muaj më pas u martua me një njeri të krimbur në para, duke hyrë kështu përpara meje në rrjedhën e ndryshimit. E porsamartuar, më mbiu në shtëpi, sepse i shoqi ishte mik me vjehrrin tim. U takuam shpesh, por për vite me radhë, derisa ishim ende të rinj, mes nesh zotëroi maksimumi i rezervimit dhe kurrë s’bëmë aluzione mbi të shkuarën. Para disa ditësh, me fytyrën rrethuar nga flokë të himtë dhe skuqur vajzërisht, ajo më pyeti troç:  - Përse më braktise?  U tregova i sinqertë, s’pata kohë mjaftueshëm për të përgatitur një gënjeshtër:  - Nuk e di, ashtu siç nuk di edhe shumë e shumë gjëra të tjera nga jeta ime.  - Më vjen keq, - tha, ndërsa unë po shkrihesha i tëri nga komplimenti që kështu më drejtonte. - Në pleqëri më dukeni njeri mjaft argëtues. - Me pahir, u ngrita nga vendi. S’kishte për çfarë ta falënderoja.   Një ditë prej ditësh mora vesh se familja Malfenti qe kthyer në qytet pas një udhëtimi të këndshëm, tepër të zgjatur, ndjekur edhe nga pushime verore në fshat. S’arrita të bëja as çapin e parë drejt asaj shtëpie, kur Xhovani më parapriu.  Më tregoi letrën e një miku të tij të ngushtë, që donte të dinte se si isha e çfarë bëja: e kisha pasur shok shkolle revista saras

këtë tipin dhe e doja fort atëherë kur pandeha se ishte i taksur të bëhej kimist i famshëm. Tani as që më bëhej vonë fare, sepse ishte transformuar në një i famshëm tregtar plehu dhe s’e njihja për të tillë. Xhovani më ftoi në shtëpi, meqë isha miku i atij mikut të vet, e - merret me mend - unë nuk protestova.  Atë vizitë të parë e kujtoj njëlloj si ta kisha bërë dje. Qe një pasdite e vrenjtur dhe e ftohtë vjeshte; kujtoj deri kënaqësinë që më rroku kur hoqa pardesynë nën ngrohtësinë e asaj shtëpie. M’u duk se çdo gjë po shkonte fjollë. Ende sot befasohem nga ai verbim, që asokohe e pandehja tejshikim. Vrulloja pas pozitives, pas ligjores. E vërtetë që në atë inicial ‘A’ përfshiheshin katër vajza, por tre prej tyre do dilnin nga loja menjëherë, e për sa i përket të katërtës, edhe ajo do kalonte nëpërmjet një ekzaminimi të hollësishëm. Sa gjykatës i rreptë do kisha qenë! E megjithatë, s’dija të thosha me saktësi se çfarë cilësish mund të kërkoja dhe çfarë të tjerash mund të zprapësoja tek ajo. Në sallonin elegant, pajisur nga një mori orendish prej dy stilesh krejt të ndryshëm, njëri Luigji XIV dhe tjetri venecian i larë në ar, i ndarë në dy pjesë nga mobilie, siç ishte moda atëherë, ndesha vetëm me Augustën, që lexonte pranë një dritareje. Më dha dorën, ma dinte emrin, madje tha se isha i mirëpritur ngaqë babai kishte njoftuar që më parë mbi vizitën time. Pastaj u largua të lajmëronte të ëmën. revista saras

 Ja pra ku njëra prej katër vogëlosheve të ambalazhuara në ‘A’, vdiq. Si mund ta quanin të bukur? E para gjë që dallohej ishte strabizmi tepër i theksuar, aq sa po ta sillje ndërmend atë vajzë, pas njëfarë kohe pa e takuar, ky tipar do ta personifikonte kokë e këmbë. Kishte flokë jo të dendur, të verdhë, pa shkëlqim. E gjitha si figurë s’ishte keq, por disi e shëndoshë për atë moshë. Në sekondat që mbeta vetëm, mendova: “Sikur tre të tjerat t’i ngjajnë kësaj!...”  Pas pak, grupi i vajzave u reduktua në dy. Njëra prej tyre, që hyri së bashku me mamanë, s’ishte më e madhe se tetë vjeçe. E lezetshme ajo fëmijë, me flokë bukle, të ndritshme, të gjata e të derdhura mbi shpatulla! Nga fytyra e shëndetshme dukej si engjëll i mendueshëm (vetëm kur s’fliste ama), me një mendim që mund ta figuronte vetëm Rafaelo Sancio*.  Vjehrra ime...Ja! Ndihem paksa në siklet të flas lirshëm për të. Ka shumë vite që e dua fort sikur të ishte nëna ime, por jam duke rrëfyer një histori të vjetër kur s’u tregua mjaft miqësore dhe prapë, s’kam ndërmend që në këtë fashikull, të cilin ajo nuk do e lexoj kurrë, t’i drejtohem me fjalë jo respektuese. Fundja-fundit, ndërhyrja e saj qe aq e shkurtër, sa edhe mund ta kisha harruar: një goditje në momentin e duhur dhe jo më e fortë nga ç’duhej për ta humbur ekuilibrin tim të brishtë. Mbase do e kisha humbur edhe pa ndërhyrje, e pastaj, kushedi nëse e bëri me dashje apo jo? Është mjaft e edukuar dhe s’mund të bëj si i shoqi, të dehet për të kallëzuar si qëndron puna. Në fakt, asnjëherë s’i ndodhi diçka e tillë, ndaj po tregoj një histori që nuk e njoh dhe aq mirë; domethënë nuk jam i sigurt nëse ishte prej dinakërisë së saj apo prej kafshërisë sime që unë u martova me njërën prej të bijave që s’desha.  Ndërkaq, mund të them se në kohën e vizitës sime të parë, vjehrra, sidoqoftë, ishte një grua e bukur. Elegante edhe për mënyrën e veshjes, me një luks aspak të tepruar. Gjithçka tek ajo ishte me shije e plot ngjyrim.   Pra, tek vjehrrit e mi kisha një shembull të integrimit grua e burrë, gjë që ëndërroja. Kishin qenë të lumtur bashkë, ai gjithnjë duke gërthitur, ajo gjithnjë duke buzëqeshur, me një qeshje që në të njëjtën kohë nënkuptohej si aprovimi, ashtu edhe mëshirimi. Ajo e donte burrin e saj kolos dhe ai do e kishte bërë për vete e do e kish mbajtur pas vetes, me anë të marrëveshjeve të tij të frytshme. Jo interesi, por një admirim i vërtetë e lidhte me të, admirimi ku edhe vetë merrja pjesë, ndaj dhe e kuptoja mirë. Gjithë ai gazmend, shtënë nga ai në një rreth të ngushtë, në një kafaz ku s’kishte gjë tjetër veç mallit dhe dy kontraktuesve, ku lindnin dhe zbuloheshin herë pas here ndryshime e marrëdhënie të reja, gjallëronte

mrekullisht jetën. Xhovani i tregonte çdo biznes dhe ajo ishte aq e mirësjellshme, saqë nuk i jepte asnjë këshillë, nga halli mos t’i prishte punë. Ai ndjente nevojën e kësaj pranie memece dhe vraponte për të monologuar në shtëpi, i bindur në vetvete që po shkonte të merrte këshilla nga e shoqja.  Nuk u befasova kur mora vesh se ai e tradhtonte dhe se ajo e dinte e nuk i mbante mëri. Isha martuar prej një viti, kur një ditë Xhovani, tepër i shqetësuar, më tha se kish humbur një letër me shumë rëndësi dhe donte të hidhte një sy në shkresat që më kish dorëzuar, me shpresën ta gjente mes tyre. Ndërsa pak ditë më pas, gjithë qejf, më tregoi se e kish gjetur në kuletë. “Ishte e ndonjë gruaje?” - e pyeta, dhe ai pohoi me kokë duke u ngrefosur me shansin e madh. E kështu, unë, për vetëmbrojte, një ditë, kur më akuzonin se kisha humbur ca letra, i thashë sime shoqeje e sime vjehrre se për dreq s’kisha fatin e babait, që letrat ia gjenin vetë rrugën për në kuletë. Vjehrra zuri të qeshte me të madhe, ndaj s’pata më të voglin dyshim se vetë ajo ia kish vënë letrën në vend. Me sa dukej, në lidhjen e tyre kjo s’kishte ndonjë vlerë. Gjithkush e krijon dashurinë ashtu siç di, dhe sipas meje, nuk qe mënyra më e pa tru.   Zonja më priti me mirësjellje të madhe. Kërkoi falje që po mbante nën fre Anën e vogël, e cila kishte atë çerek orëshin e vet, kur s’mund të lihej dot në duart e askujt. Vogëlushja më shikonte duke më studiuar me sy seriozë. Kur Augusta u kthye e u ul në një sofa të vogël vendosur mu përballë asaj ku ishim unë dhe zonja Malfenti, fëmija shkoi të strukej në prehër të së motrës, prej nga m’i ngulte pareshtur sytë dhe me aq këmbëngulje sa po më bënte për të qeshur, derisa nuk kisha zbuluar ende mendimet që vërtiteshin në kokën e vogël.  Biseda fillimisht s’qe interesante. Zonja, ashtu si të gjithë njerëzit me edukatë, ishte tepër monotone në takim të parë. Donte të dinte qysh e tek për mikun që gjoja më kish futur në shtëpinë e tyre e që unë as emrin e pagëzimit s’i mbaja mend.  Më në fund, hynë Ada e Alberta. U mbusha me frymë: ishin të bukura që të dyja dhe përçonin dritën që mungonte në sallon deri në atë çast. Që të dyja ishin brune, shtathedhura, elegante, por shumë të ndryshme njëra nga tjetra. Aspak e vështirë zgjedhja. Alberta në atë kohë, ishte shtatëmbëdhjetë vjeçe. Njëlloj si e ëma, ajo kishte - edhe pse brune - lëkurën rozë dhe të qelibartë, gjë që ia shtonte aspektin fëmijëror. Ndërsa Ada qe tashmë grua, me sy seriozë në një fytyrë të bardhë thuajse qiellore dhe me flokët krela, kaçurrela të dendur, por të mbledhura me hijeshi e rreptësi.  Vijon në www.revistasaras.al 51

/revistasaras

WEB

|

SOCIAL

revistasaras.al