STUDIA I PRACE WYDZIAáU NAUK EKONOMICZNYCH I ZARZ DZANIA NR 34

STUDIA I PRACE WYDZIAáU NAUK EKONOMICZNYCH I ZARZąDZANIA NR 34

Anna Bielawa Uniwersytet SzczeciĔski

PRZEGLąD KRYTERIÓW I MIERNIKÓW EFEKTYWNOĞCIOWYCH PRZEDSIĊBIORSTW NASTAWIONYCH PROJAKOĞCIOWO

Streszczenie W artykule zostaáy przedstawione metody pomiaru efektywnoĞci pod kątem jej wielowymiarowoĞüi i wielokryterialnoĞci. Praca wskazuje na istotną rolĊ niefinansowych mierników w ocenie efektywnoĞci przedsiĊbiorstwa projakoĞciowego. Opisuje kryteria i miary efektywnoĞci dla firm nastawionych na jakoĞü, podkreĞlając bardzo silnie istotĊ kosztów jakoĞci. Prezentuje równieĪ róĪnice miĊdzy skutecznoĞcią i efektywnoĞcią ujĊte w normach ISO 9000. Sáowa kluczowe: efektywnoĞü, koszty jakoĞci, system zarządzania jakoĞcią

Wprowadzenie JakoĞü i efektywnoĞü to zagadnienia coraz czĊĞciej podejmowane w literaturze wspólnie. W czasach coraz wiĊkszej konkurencji utrzymanie siĊ na rynku i przetrwanie wymaga od podmiotów gospodarczych podejĞcia jakoĞciowego. Ciągáa poprawa poziomu jakoĞci oferowanych usáug, produktów i procesów wpáywa w istotny sposób na wyniki ekonomiczne przedsiĊbiorstw. Wedáug ElĪbiety Skrzypek jest to najtaĔszy sposób, by utrzymaü rentownoĞü przedsiĊbiorstw. System zapewnienia jakoĞci w przedsiĊbiorstwie powinien wpáywaü na

Adres e-mail: [email protected].

24

ZARZĄDZANIE I MARKETING

wzrost efektywnoĞci funkcjonowania podmiotu. Jak wskazują badania, ponad 99% przedsiĊbiorstw, które wdroĪyáy system, uwaĪa, Īe sáuĪy on wzrostowi efektywnoĞci dziaáania1. Natomiast ocena efektywnoĞci organizacji powinna speániaü trzy zasadnicze funkcje: decyzyjną, argumentacyjną i informacyjną2. Samo pojĊcie efektywnoĞü jest pojĊciem róĪnie definiowanym. Wedáug Petera F. Druckera efektywnoĞü to kluczowy czynnik rozwoju przedsiĊbiorstwa sáuĪący samorealizacji i zdolnoĞci jego przetrwania3. W normie ISO 9000:2005 termin ten okreĞlono jako „relacjĊ miĊdzy osiągniĊtymi wynikami a wykorzystanymi zasobami”4. Skrzypek twierdzi, iĪ jest to zdolnoĞü organizacji do realizowania strategii i osiągania zaáoĪonych celów5. W literaturze przedmiotu efektywnoĞü moĪna rozpatrywaü na róĪnych poziomach, wedáug róĪnych punktów odniesienia, wymiarów w zaleĪnoĞci od potrzeb danej organizacji. Z tego wzglĊdu celem artykuáu jest zaprezentowanie w skróconej formie ze wzglĊdu na limit objĊtoĞciowy podstawowych charakterystyk efektywnoĞci w odniesieniu do podmiotów gospodarczych nastawionych projakoĞciowo. Aby zrealizowaü postawiony cel, autor zdecydowaá siĊ na odnalezienie w literaturze przedmiotu oraz zaprezentowanie gáównych kryteriów efektywnoĞci i mierników jej pomiaru, które moĪna zastosowaü w przedsiĊbiorstwach posiadających system jakoĞci.

1. Definiowanie i wymiary efektywnoğci EfektywnoĞü z uwagi na jej wielowymiarowoĞü trudno jest jednoznacznie zdefiniowaü. Paul Samuelson i William Nordhaus okreĞlili efektywnoĞü jako najbardziej skuteczne wykorzystanie zasobów spoáeczeĔstwa w procesie zaspokajania braków i potrzeb ludzi6. Wedáug Jamesa A.F. Stonera, R. Edwarda Freemana i Daniela R. Gilberta to miara sprawnoĞci i skutecznoĞci w osiąganiu

1

E. Skrzypek, JakoĞü i efektywnoĞü, Wyd. UMCS, Lublin 2000, s. 189.

2

K. SzczepaĔska, Koszty jakoĞci dla inĪynierów, Placet, Warszawa 2009, s. 106.

3

P.F. Drucker, MenedĪer skuteczny, Wyd. AE, Kraków 1994, s. 182.

4

PN-EN ISO 9000:2006 Systemy zarządzania jakoĞcią. Podstawy i terminologia, PKN, Warszawa 2006, s. 31. 5

E. Skrzypek, JakoĞü i efektywnoĞü..., s. 190.

6

P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 2, WN PWN, Warszawa 1999, s. 478.

ANNA BIELAWA PRZEGLĄD KRYTERIÓW I MIERNIKÓW EFEKTYWNOĝCIOWYCH PRZEDSIĉBIORSTW…

zamierzonych celów7. Zbigniew Kowalski8 twierdzi z kolei, Īe prawdziwe znaczenie efektywnoĞci wynika z kontekstu analizy lub dodatkowego komentarza, np. efektywnoĞü systemów zarządzania jakoĞcią, efektywnoĞü inwestycji. Podobnego zdania jest równieĪ Ernest Pasour9, który uwaĪa, Īe efektywnoĞü jest zawsze pojĊciem subiektywnym i nie powinna byü definiowana i mierzona bez skonkretyzowania celu i bez wiedzy decydentów. EfektywnoĞü jest terminem záoĪonym, mającym wiele synonimów, co przedstawiono w tabeli 1, obrazującej przegląd terminologii dotyczącej tego pojĊcia. Tabela 1. Terminologia uĪywana w badaniach efektywnoĞci PojĊcie

Synonim

Pseudosynonim

1

2

3

4

gospodarnoĞü, korzystnoĞü, racjonalnoĞü, opáacalnoĞü, ekonomicznoĞü, produktywnoĞü, skutecznoĞü gospodarny, racjonalny, ekonomiczny, opáacalny, produktywny, korzystny, skuteczny, rezultatywny maksymalny stan, minimalny stan

optymalnoĞü, wydajnoĞü

stosunek wyniku uĪytecznego do nakáadu poniesionego dla uzyskania tego wyniku dodatni (poĪądany) wynik, lecz niekoniecznie najwyĪsza efektywnoĞü przyjmuje tylko wartoĞci równe 0 lub 1

EfektywnoĞü

Efektywny

OptymalnoĞü

optymalny, najlepszy, wydajny efektywnoĞü, racjonalnoĞü, produktywnoĞü efektywny

Optymalny

najlepszy z punktu widzenia przyjĊtego kryterium

EfektywnoĞü spoáeczna

efektywnoĞü: produkcji spoáecznej, makroekonomiczna, obiektywna, alokacyjna, gospodarowania

efektywnoĞü ekonomiczna

EfektywnoĞü ekonomiczna

efektywnoĞü gospodarowania

efektywnoĞü spoáeczna

EfektywnoĞü produkcji

efektywnoĞü wytwarzania

efektywnoĞü: ekonomiczna, pracy, przedsiĊbiorstwa

7

TreĞü pojĊcia

stan, w którym funkcja celu osiąga ekstremum (max., min.) przy danych ograniczeniach uzyskane rezultaty są korzystne dla gospodarki jako caáoĞci z punktu widzenia poniesionych nakáadów dotyczy zjawisk i procesów wymiernych, które moĪna ksztaátowaü dotyczy poĞredniej dziaáalnoĞci produkcyjnej związanej z procesem wytwarzania wyrobów

J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert, Kierowanie, PWE, Warszawa 1997, s. 249.

8

Z. Kowalski, Wybrane problemy definiowania i oceny efektywnoĞci gospodarowania w rolnictwie, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1992, nr 4, s. 22. 9 E.C. Pasour, A Further Note on the Measurement of Efficiency and Economies of Farm Size, „Journal Agriculture Economic”1981, no. 32, s. 135.

25

26

ZARZĄDZANIE I MARKETING 1

2

3

4

EfektywnoĞü przedsiĊbiorstwa

efektywnoĞü: mikroekonomiczna, podmiotowa, subiektywna, ekonomiczna, gospodarowania wydajnoĞü pracy, pracocháonnoĞü

efektywnoĞü produkcji, efektywnoĞü pracy efektywnoĞü produkcji, przedsiĊbiorstwa wydajnoĞü

obejmuje procesy gospodarowania w przedsiĊbiorstwie w ujĊciu caáoĞciowym relacja wyniku pracy do poniesionych nakáadów pracy

EfektywnoĞü pracy

EfektywnoĞü techniczna

brak

EfektywnoĞü ekologiczna

ekoefektywnoĞü

efektywnoĞü spoáeczna, efektywnoĞü produkcji

porównanie parametrów okreĞlonego produktu z parametrami wzorca analiza stanu otoczenia przyrodniczego przedsiĊbiorstwa przed i po uruchomieniu danej produkcji

ħródáo: I. Czechowski, Wielowymiarowa ocena efektywnoĞci ekonomicznej przedsiĊbiorstwa przemysáowego, Wyd. UG, GdaĔsk 1997, s. 19.

WyróĪnia siĊ dwa podstawowe podejĞcia do efektywnoĞci: celowoĞciowe (prakseologiczne) oraz systemowe. UjĊcie celowoĞciowe, którego przedstawicielami są m.in. Tadeusz KotarbiĔski, Tadeusz Pszczoáowski, Jan Zieleniewski, zakáada, Īe organizacja (bĊdąca tworem sztucznym) jest stworzona, by realizowaü okreĞlone cele. W tym kontekĞcie pojĊcie efektywnoĞci utoĪsamiane jest z pojĊciem sprawnoĞci, której elementami są: skutecznoĞü i korzystnoĞü lub ekonomicznoĞü10. SprawnoĞü rozumiana jest w nastĊpujący sposób11: – syntetycznie (generalnie) jako pozytywna ocena cech dziaáania (np. bardziej skutecznie, ekonomicznie, oszczĊdnie), – uniwersalnie, kiedy kaĪdy z walorów jest prezentowany w sposób odrĊbny (np. sprawnoĞü to skutecznoĞü, ekonomicznoĞü, wydajnoĞü itd.). PodejĞcie systemowe z kolei zakáada, Īe ocenie poddawana jest caáa organizacja. StopieĔ realizacji celów przechodzi na plan dalszy, ustĊpując miejsca ocenie szans i moĪliwoĞci rozwoju w przyszáoĞci12. David Katz i Robert Louis Kahn czy teĪ Ephraim Yuchtman i Stanley Emil Seashore traktują organizacjĊ jako system naturalny zbliĪony do organizmu Īywego, w którym bardzo mocno

10

J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1975, s. 232–236.

11

M. Holstein-Beck, Byü albo nie byü menedĪerem, Infor, Warszawa 1997, s. 45.

12

M. Bielski, Organizacje: istota, struktury, procesy, Wyd. Uà, àódĨ 1992, s. 114.


podkreĞla siĊ rzadkoĞü zasobów wystĊpujących w otoczeniu i cechĊ organizacji, jaką jest rozmyĞlnoĞü13. Inny podziaá efektywnoĞci podaje Skrzypek. WyodrĊbniáa ona cztery wymiary efektywnoĞci, tj. dynamiczny, finansowy, rynkowy, operacyjny, które przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Wymiary efektywnoĞci wedáug Skrzypek EfektywnoĞü Finansowa

Operacyjna

Rynkowa

Dynamiczna

Charakterystyka z jednej strony nadal stanowi istotny instrument oceny i zarządzania, z drugiej zaĞ nie gwarantuje sukcesu w przyszáoĞci, poniewaĪ bazuje na danych z przeszáoĞci; nie zawsze wzrost zysków oznacza wiĊkszą efektywnoĞü dziaáania dąĪy do zminimalizowania zuĪycia Ğrodków produkcji przypadających na jednostkĊ produktu, co wpáywa z kolei na wzrost wydajnoĞci pracy, obniĪkĊ kosztów, zmniejszanie strat spowodowanych brakami oraz skracanie dáugoĞci cyklu produkcyjnego czynnikami przyczyniającymi siĊ do sukcesu przedsiĊbiorstwa są: produkt i jego walory, relacje z klientami, sposób i poziom obsáugi klientów, serwis, marka, reputacja, forma páatnoĞci, dostosowanie siĊ do potrzeb klientów jest wykorzystywana przez firmĊ do pomiaru tempa, stopnia rozwoju produktów, rynków, tworzenia i wdraĪania nowych technologii

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie: E. Skrzypek, JakoĞü i efektywnoĞü…, s. 216–218; R.S. Kaplan, D.P. Norton, The Balanced Scorecard, Harvard Business School Press, USA 1997.

Wszystkie wymienione przez Skrzypek rodzaje efektywnoĞci stanowią szczególne przypadki efektywnoĞci w ujĊciu ekonomicznym14, co potwierdzają wskazane narzĊdzia pomiaru. Encyklopedia PWN definiuje efektywnoĞü ekonomiczną jako „rezultat dziaáalnoĞci gospodarczej okreĞlany przez relacjĊ uzyskanego efektu do nakáadu danego czynnika produkcji lub zespoáu tych czynników”15.

13

Ibidem, s. 109–110.

14

M. SzafraĔski, Elementy ekonomiki jakoĞci w przedsiĊbiorstwach, Wyd. Politechniki PoznaĔskiej, PoznaĔ 2007, s. 46. 15

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3896625 (20.05.2011).

27


EfektywnoĞü w sensie ekonomicznym moĪna zaprezentowaü w dwojaki sposób16: – róĪnicowy – jako wartoĞci absolutne obliczane alternatywnie: Wynik – Nakáad > 0, Nakáad – Wynik < 0, – ilorazowy – jako wartoĞci relatywne obliczane najczĊĞciej: Wynik/Nakáad, gdzie za dziaáanie efektywne uznaje siĊ efektywnoĞü wiĊkszą od jednoĞci (efektywnoĞü >1, czyli osiągniĊte efekty są wiĊksze od zainwestowanych nakáadów). Istotną cechą efektywnoĞci ekonomicznej jest celowoĞü dziaáaĔ, która uwidacznia siĊ we wspomnianym stosunku wyniki/nakáady oraz w relacji miĊdzy celem dziaáania a Ğrodkami niezbĊdnymi do jego osiągniĊcia17. W tym ujĊciu skutecznoĞü i efektywnoĞü traktowane są jako pojĊcia niezaleĪne, które w zaleĪnoĞci od sytuacji mogą byü jedną z czterech moĪliwoĞci dziaáania przedstawionych na rysunku 1. Skuteczne jest takie dziaáanie, które „prowadzi do skutku zamierzonego jako cel”18. Rysunek 1. SkutecznoĞü i efektywnoĞü dziaáaĔ w ujĊciu ekonomicznym StopieĔ efektywnoĞci dziaáaĔ niski

I Dziaáania skuteczne i efektywne

II Dziaáania skuteczne, ale nieefektywne

III Dziaáania nieskuteczne ale efektywne

IV Dziaáania nieskuteczne i nieefektywne

niski

wysoki

wysoki StopieĔ skutecznoĞci dziaáaĔ

28

ħródáo: S. Marciniak, Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy, WN PWN, Warszawa 1998, s. 224. 16 E. Weiss, Zarządzanie jakoĞcią projektu w funduszach strukturalnych Unii Europejskiej, I-BiS, Wrocáaw 2006, s. 118. 17

E. Skrzypek, JakoĞü i efektywnoĞü..., s. 158.

18

T. KotarbiĔski, Taktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocáaw 1965, s. 113.


NaleĪy pamiĊtaü o tym, Īe nie kaĪde dziaáanie skuteczne ma swoje odzwierciedlenie w dziaáaniu efektywnym. EfektywnoĞü przedsiĊbiorstwa zaleĪy równieĪ od wielkoĞci nakáadów (rysunek 2). MoĪna zwiĊkszyü efektywnoĞü, orientując siĊ na nakáady (ich minimalizowanie) lub efekty (ich maksymalizowanie). Rysunek 2. ZaleĪnoĞü miĊdzy skutecznoĞcią i efektywnoĞcią dziaáaĔ SkutecznoĞü dziaáaĔ

Efekty

EfektywnoĞü dziaáaĔ

Nakáady na efekty

ħródáo: EfektywnoĞü marketingu, red. W. Wrzosek, PWE, Warszawa 2005, s. 18.

Na efektywnoĞü ekonomiczną w duĪej mierze wpáywa równieĪ zarządzanie przez jakoĞü, które zakáada ciągáe doskonalenie i poprawĊ wszystkich aspektów funkcjonowania przedsiĊbiorstwa, czyli m.in. związanych z pracownikami, procesami, przepáywem informacji.

2. Mierniki efektywnoğci w organizacjach zorientowanych projakoğciowo PrzedsiĊbiorstwa, które wdroĪyáy system zarządzania jakoĞci w oparciu o normĊ ISO 9001 lub TQM, traktują efektywnoĞü jako proces niekoĔczących siĊ zmian prowadzących do zrealizowania wczeĞniej ustalonych celów. Dla nich efektywnoĞü skáada siĊ z trzech wymiarów: celowoĞciowego, spoáecznego i ekonomicznego, dla których wspólnym miernikiem są koszty jakoĞci19, co zaprezentowano na rysunku 3. W wymiarze ekonomicznym za kryterium oceny efektywnoĞci uznaje siĊ relacjĊ efekty/nakáady lub róĪnicĊ miĊdzy efektami a nakáadami, gdzie efektem jest jakoĞü realizowanych przez organizacjĊ procesów oraz ich wynik, czyli 19

s. 45–46.

A. Kister, Zarządzanie kosztami jakoĞci, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005,

29

30


poziom zadowolenia i satysfakcji klienta. Nakáady natomiast związane są przede wszystkim z poziomem kosztów odnoszących siĊ do zapewnienia odpowiedniego, satysfakcjonującego poziomu jakoĞci. W wymiarze celowoĞciowym za kryterium oceny przyjmuje siĊ stopieĔ zrealizowania zaáoĪonych celów strategicznych odnoszących siĊ m.in. do zapewnienia odpowiedniego poziomu jakoĞci procesów, usatysfakcjonowania klienta, obniĪki kosztów. Wymiar spoáeczny okreĞlany jest przez moĪliwoĞü utrwalania przez organizacjĊ przyjĊtych norm i wartoĞci, zdolnoĞü reagowania i zaspokajania potrzeb otoczenia i czáonków organizacji. Rysunek 3. Koszty jako wspólny miernik dla trzech wymiarów efektywnoĞci Mierniki wspólne Koszty jakoĞci

Wymiar ekonomiczny kryteria: x relacja uzyskanych efektów do nakáadów x róĪnica miĊdzy efektami a nakáadami x wydajnoĞü x zysk

Wymiar spoáeczny kryteria: x zdolnoĞü organizacji do utrwalania przyjĊtych wartoĞci i norm wewnątrz organizacji x stopieĔ wdroĪenia TQM x przystosowanie siĊ x przetrwanie i rozwój

Wymiar celowoĞciowy kryterium: x stopieĔ osiągniĊcia celu wynikający ze strategii

ħródáo: A. Kister, Zarządzanie kosztami jakoĞci…, s. 47.

Miernikami tego wymiaru są20: poziom satysfakcji z pracy, poziom wydajnoĞci, poczucia bezpieczeĔstwa, integracji pracowniczej, koszty jakoĞci związane z inwestycjami, szkoleniami, sferą B + R itd. Tadeusz Wawak do oceny przedsiĊwziĊü związanych z poprawą jakoĞci zaproponowaá trzy gáówne grupy mierników ekonomicznej oceny jakoĞci w przedsiĊbiorstwie zaprezentowane w tabeli 3. Pierwszą grupą są mierniki syntetyczne, które ukazują w sposób ogólny wpáyw zmiany poziomu jakoĞci 20

Ibidem, s. 46.


wynikający z wdroĪonego okreĞlonego programu jakoĞci na utarg, koszty i zysk. Drugą grupĊ stanowią mierniki kosztów jakoĞci. Wraz ze wzrostem poziomu jakoĞci zmianie ulega struktura kosztów jakoĞci. Koszty dobrej jakoĞci rosną, záej jakoĞci maleją, podobnie jak caákowite koszty jakoĞci. Analiza wskaĨnikowa kosztów jakoĞci pozwala na ocenĊ róĪnych rodzajów produktów danego przedsiĊbiorstwa pod kątem zapewnienia jakoĞci. Trzecią grupĊ stanowią analityczne mierniki jakoĞci, które peánią istotną rolĊ w planowaniu i realizowaniu dziaáaĔ projakoĞciowych w przedsiĊbiorstwie. OkreĞlają one m.in. skutki niskiej jakoĞci, oceniają jakoĞü pracy, przez co stanowią podstawĊ do zastosowania dziaáaĔ naprawczych doskonalących jakoĞü21. Tabela 3. Grupy mierników ekonomicznej oceny jakoĞci w firmie Grupy mierników Mierniki syntetyczne

Mierniki kosztów jakoĞci tzw. dobrej jakoĞci

Mierniki analityczne jakoĞci (szczegóáowe)

Przykáady mierników WskaĨniki: • nakáadów • produktywnoĞci • wydajnoĞci • efektywnoĞci • kosztocháonnoĞci efektów • efektywnoĞci nakáadów • rentownoĞci • dynamiki kosztów jakoĞci • wewnĊtrznej struktury kosztów jakoĞci • udziaáu kosztów jakoĞci w utargu i kosztach wytwarzania • wad • niezgodnoĞci, usterek, przestojów • strat na brakach wewnĊtrznych i zewnĊtrznych naprawialnych i nienaprawialnych • intensywnoĞci • wadliwych i opóĨnionych dostaw

ħródáo: T. Wawak, Ekonomiczne mierniki oceny jakoĞci, w: Spoáeczna, ekonomiczna i konsumencka ocena jakoĞci, red. T. Wawak, EJB, Kraków 1998, s. 205–209.

Geary Alan Rummler i Alan Peter Brache proponują ocenianie efektywnoĞci w sposób caáoĞciowy. RozwaĪają efektywnoĞü w trzech poziomach: efektywnej organizacji, efektywnego procesu i efektywnego stanowiska22. Podob21 T. Wawak, Ekonomiczne mierniki oceny jakoĞci, w: Spoáeczna, ekonomiczna i konsumencka ocena jakoĞci, red. T. Wawak, EJB, Kraków 1998, s. 205–209. 22 G.A. Rummler, A.P. Brache, Podnoszenie efektywnoĞci organizacji, PWE, Warszawa 2000, s. 55.

31

32


nego zdania jest Krystyna Lisiecka, która okreĞliáa przykáadowe mierniki efektywnoĞci organizacyjnej i ekonomicznej dla kaĪdego z trzech poziomów (tabela 4). WĞród czynników oddziaáujących na poziom organizacji znajdują siĊ: strategia, cele ogólnoorganizacyjne i metody ich pomiaru, struktura organizacyjna i sposób wykorzystania zasobów. Na poziom procesów wpáywa sprawna ich realizacja i wzajemne powiązania, natomiast poziom stanowiska pracy zaleĪy od: przyjĊtych metod rekrutacji i awansowania, zakresów zadaĔ i obowiązków, systemu nagród i szkoleĔ23. Rummler i Brache uwzglĊdniają w swojej koncepcji systemowe podejĞcie do zarządzania, traktując zidentyfikowanie, zrozumienie i utrzymanie wzajemnie powiązanych procesów jako system, który zapewnia zwiĊkszenie skutecznoĞci i efektywnoĞci w osiąganiu celów24. Tabela 4. Mierniki pomiaru efektywnoĞci w organizacji Wyznaczniki i mierniki efektywnoĞci Poziomy efektywnoĞci

Cele i strategie

Obiekt zarządzania

Kryteria pomiarów

poziom organizacji

cele i strategie organizacji

zarządzanie organizacją jako caáoĞcią

ekonomiczno-finansowe, rynkowe

poziom procesów

cele i strategie procesów

zarządzanie personelem, technologią, produkcją

produktywnoĞü, informatyzacja, wadliwoĞü

poziom stanowiska pracy

cele i zadania stanowiska pracy

zarządzanie stanowiskiem pracy

innowacyjnoĞü, brakowoĞü

Mierniki pomiarów efektywnoĞci organizaekonomiczcyjnej nej dwa nowe rentownoĞü produkty, (zysk/akcjĊ) udziaá cash flow, w rynku, páynnoĞü udziaá finansowa, reklamacji, wskaĨnik udziaá rotacji zwrotów naleĪnoĞci zakup wydajnoĞü (zysk/1 szt.) internetowy, udziaá procesów regulowanych statystycznie udziaá strat, wydajnoĞü udziaá pracy, braków, obniĪka udziaá kosztów odpadów

ħródáo: K. Lisiecka, Kreowanie jakoĞci. Uwarunkowania – strategie – techniki, Wyd. AE, Katowice 2002, s. 236. 23

Ibidem, s. 43–44.

24

A. Kister, Zarządzanie kosztami..., s. 53.


ElĪbieta Skrzypek wyodrĊbniáa narzĊdzia pomiaru efektywnoĞci w odniesieniu do wyodrĊbnionych czterech wymiarów jakoĞci, co zaprezentowano w tabeli 5. Tabela 5. NarzĊdzia pomiaru efektywnoĞci w kontekĞcie czterech wymiarów jakoĞci EfektywnoĞü Finansowa Operacyjna Rynkowa Dynamiczna

NarzĊdzia pomiaru niezdefiniowane produktywnoĞü pracowników, koszt, czas udziaá w rynku, pozyskiwanie nowych klientów, utrzymanie obecnych, stopieĔ zadowolenia klientów (zysk netto/klienta) Jaki procent twórczych pomysáów przeradza siĊ w nowe produkty lub udoskonalenia procesów produkcyjnych? Jaka jest iloĞü wynalazków powstających w firmie i ile z nich znalazáo wykorzystanie w nowych produktach? Jaki jest procent zysków uzyskanych z ulepszeĔ opracowanych w firmie w ciągu ostatnich piĊciu lat? Ile jest pomysáów bĊdących w fazie realizacji i czekających na nią? Jaka jest wielkoĞü nakáadów na szkolenia dotyczące wiedzy i technologii informacyjnej przyczyniające siĊ do zwiĊkszenia wspóápracy miĊdzy pracownikami w celu tworzenia nowych rozwiązaĔ?

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie: E. Skrzypek, JakoĞü i efektywnoĞü…, s. 216–218; R.S. Kaplan, D.P. Norton, The Balanced scorecard..., s. 56.

PojĊcia efektywnoĞci i skutecznoĞci w znowelizowanej w 2000 r. rodzinie norm ISO 9000 funkcjonują w sposób autonomiczny, podczas gdy w poprzedniej edycji uĪywane byáy zamiennie. PojĊcie efektywnoĞci zostaáo zdefiniowane w normie ISO 9000. Z kolei norma ISO 9001 w mniejszym stopniu porusza aspekt efektywnoĞci, bardziej natomiast skupia siĊ na skutecznoĞci. Definiuje ją jako stopieĔ, w jakim planowane dziaáania zostaáy zrealizowane, a planowane wyniki osiągniĊte25. RelacjĊ miĊdzy nakáadami i efektami systemu zarządzania jakoĞcią uwzglĊdnia równieĪ norma ISO 9004, co Ğwiadczy o dobrowolnoĞci dokonywania ocen efektywnoĞci znormalizowanego systemu zarządzania jakoĞcią. Zgodnie z podejĞciem procesowym charakteryzującym rodzinĊ norm ISO 9000 efektywnoĞü jest czĊsto odnoszona do procesów wyodrĊbnionych w ramach systemu zarządzania jakoĞcią. W normie ISO 9004 wyodrĊbniono procesy, których uwzglĊdnienie prowadzi do zapewnienia efektywnoĞci, i te, których efektywnoĞü zaleca siĊ zapewniü26. Te dwie grupy procesów przedstawiono w tabeli 6. 25

Norma PN-EN ISO 9000: 2006, pkt 3.2.14, s. 31.

26

M. SzafraĔski, Elementy ekonomiki..., s. 53.

33

34


Tabela 6. Odniesienia efektywnoĞci do procesów w normie ISO 9004: 2000 Grupy procesów

Procesy

Procesy prowadzone w celu zapewnienia efektywnoĞci

proces projektowania i rozwoju proces planowania zapobiegania stratom proces komunikacji proces zakupu procesy identyfikowania potencjalnych Ĩródeá materiaáów zakupowych proces ochrony zakupionego materiaáu procesy pomiaru, monitorowania i walidowania danych proces gromadzenia, analizy i wykorzystania informacji związanych z klientem proces wsáuchiwania siĊ w potrzeby klienta proces komunikowania siĊ z klientem proces audytu wewnĊtrznego proces nadzorowania, identyfikowania, postĊpowania z wyrobem niezgodnym proces nadzorowania zmian proces pomiaru i monitorowania

Procesy, których efektywnoĞü zaleca siĊ zapewniü

ħródáo pkt 7.3.1, s. 65 pkt 8.5.3, s. 103 pkt 5.5.3, s. 39 pkt 7.4.1, s. 73 pkt 7.4.2, s. 73 pkt 7.5.4, s. 81 pkt 8.1.1, s. 83 pkt 8.2.1.2, s. 85 pkt 8.2.1.2, s. 87 pkt 7.2, s. 61 pkt 8.2.1.3, s. 87 pkt 8.3.1, s. 95 pkt 7.1.3.3, s. 61 pkt 7.6, s. 81

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie: PN- EN ISO 9004:2001 Systemy zarządzania jakoĞcią. Wytyczne doskonalenia funkcjonowania, PKN, Warszawa 2001.

Znowelizowane normy ISO 9000 wprowadziáy obowiązek pomiaru skutecznoĞci (ISO 9001) i dobrowolnoĞci pomiaru efektywnoĞci (ISO 9004), traktując koszty jakoĞci jako jeden z gáównych mierników efektywnoĞci. „Zaleca siĊ, aby w celu dostarczenia porównywalnych miar dla róĪnych procesów i w celu umoĪliwienia wzrostu skutecznoĞci i efektywnoĞci organizacji, kierownictwo wziĊáo pod uwagĊ przeksztaácenie danych z procesów na informacjĊ dotyczącą finansów”27. Norma ISO 9004 jako przykáady takich miar podaje analizĊ kosztów: – zapobiegania i oceny, – niezgodnoĞci, – uszkodzeĔ wewnĊtrznych i zewnĊtrznych, – cyklu Īycia.

27

PN-EN ISO 9004:2001…


Podsumowanie W literaturze przedmiotu prezentowane są róĪne metody pomiaru efektywnoĞci uwzglĊdniające róĪne wymiary i wynikające z nich kryteria. Wraz ze zwiĊkszającą siĊ konkurencją oprócz podstawowego celu dziaáalnoĞci przedsiĊbiorstw, jakim byáa do niedawna maksymalizacja zysku, pojawiáy siĊ równieĪ cele rynkowe sáuĪące pozyskiwaniu i utrzymywaniu klientów. OkreĞlenie celów lub zadaĔ stanowi istotny punkt odniesienia w tworzeniu miar oceny efektywnoĞci. Coraz czĊĞciej przyjmuje siĊ, iĪ pomiar efektywnoĞci powinien polegaü na uwzglĊdnieniu zarówno miar finansowych i niefinansowych. Problemy stworzenia wskaĨników sáuĪących ocenie efektywnoĞci, które zaspokajaáyby w sposób uniwersalny potrzeby kaĪdego przedsiĊbiorstwa, są związane z28: – trudnoĞciami w wyborze odpowiednich mierników z uwagi na ich mnogoĞü, – posiadaniem odpowiednich kompetencji i wiedzy, by móc zastosowaü róĪne miary, – kosztem informacji, który nie zawsze jest wspóámierny do efektu, jakim jest stworzenie systemu pomiaru efektywnoĞci, przy niskim stopniu rozwoju systemu zarządzania wiedzą. Dlatego teĪ kaĪda organizacja indywidualnie, w odniesieniu do swoich potrzeb i wymagaĔ, powinna precyzowaü wymiary i kryteria efektywnoĞci, tak jak samodzielnie okreĞla i hierarchizuje cele dziaáalnoĞci.

Literatura Bielski M., Organizacje: istota, struktury, procesy, Wyd. Uà, àódĨ 1992. Czechowski I., Wielowymiarowa ocena efektywnoĞci ekonomicznej przedsiĊbiorstwa przemysáowego, Wyd. UG, GdaĔsk 1997. Drucker P.F., MenedĪer skuteczny, Wyd. AE, Kraków 1994. EfektywnoĞü marketingu, red. W. Wrzosek, PWE, Warszawa 2005. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3896625. Holstein-Beck M., Byü albo nie byü menedĪerem, Infor, Warszawa 1997. Kaplan R.S., Norton D.P., The Balanced Scorecard, Harvard Business School Press, USA 1997. 28

K. SzczepaĔska, Koszty jakoĞci..., s. 105.

35

36


Kister A., Zarządzanie kosztami jakoĞci, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005. KotarbiĔski T., Taktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocáaw 1965. Lisiecka K., Kreowanie jakoĞci. Uwarunkowania – strategie – techniki, Wyd. AE, Katowice 2002. Marciniak S., Makro i mikroekonomia, podstawowe problemy, WN PWN, Warszawa 1998. PN-EN ISO 9000:2006 Systemy zarządzania jakoĞcią. Podstawy i terminologia, PKN, Warszawa 2006. PN EN ISO 9004:2001 Systemy zarządzania jakoĞcią. Wytyczne doskonalenia funkcjonowania, PKN, Warszawa 2001. Rummler G.A., Brache A.P., Podnoszenie efektywnoĞci organizacji, PWE, Warszawa 2000. Skrzypek E., JakoĞü i efektywnoĞü, Wyd. UMCS, Lublin 2000. Spoáeczna, ekonomiczna i konsumencka ocena jakoĞci, red. T. Wawak, EJB, Kraków 1998. SzafraĔski M., Elementy ekonomiki jakoĞci w przedsiĊbiorstwach, Wyd. Politechniki PoznaĔskiej, PoznaĔ 2007. SzczepaĔska K., Koszty jakoĞci dla inĪynierów, Placet, Warszawa 2009. Zieleniewski J., Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1975.

REVIEW OF CRITERIA AND METHODS OF MEASURING EFFICIENCY IN THE QUALITY ORIENTED ENTERPRISES

Summary In the article, are presented different methods of measuring efficiency, taking into account the different dimensions and criteria. Indicated the important role of nonfinancial metrics in assessing efficiency. It describes the criteria and measures of the efficiency characteristic for the companies managed by the quality, emphasizing very strongly the cost of quality. The paper also identify the difference between effectiveness and efficiency in standards ISO 9000. Keywords: efficiency, cost of quality, quality management system JEL Codes: L 15, D24 Translated by Anna Bielawa

STUDIA I PRACE WYDZIAáU NAUK EKONOMICZNYCH I ZARZ DZANIA NR 34

Recommend Documents